Prawa człowieka

Godność człowieka w różnych systemach moralnych.

Pojęcie godności wywodzi się z łacińskiego terminu dignitas, który oznaczał godność, poważanie, szacunek. Terminem tym określa się godność człowieka (osobową), godność osobowościową oraz godność osobistą. Godność osobowa jest właściwa każdej osobie i przynależna z racji samego bycia człowiekiem. Jest ona wrodzona, stała i niezniszczalna, a człowiek nie może się jej sam pozbyć. Godność osobowościowa jest zależna od podjętego przez człowieka wysiłku, od tego, czy i w jaki sposób postępuje, zmierzając do własnej doskonałości, której odzwierciedleniem są wyznawane przez niego wartości i przestrzegane zasady moralne. Z kolei godność osobista jest tłumaczona jako poczucie świadomości własnej wartości, szacunek do samego siebie, honor, duma, a także zaszczytny urząd, uzyskany tytuł bądź pełniona funkcja.

Godność człowieka związana jest z samą istotą człowieczeństwa, wynika z faktu bycia człowiekiem. Pojęcie to istnieje tylko w odniesieniu do istoty ludzkiej i nie może dotyczyć innych bytów, takich jak zwierzęta, rośliny czy rzeczy. Człowiek nie otrzymuje jej w zamian za swoje pochodzenie czy dokonania, a zatem nikt nie może mu jej odebrać. Godność jest więc wartością absolutnie nienaruszalną i nie może być ograniczona ze względu na płeć, stanowisko jakie się zajmuje, kraj z którego się pochodzi, rasę, wyznawaną religię czy obowiązujący porządek prawny.

Pojęcie godności funkcjonuje już od starożytności. Antyczni Grecy rozumieli godność człowieka jako cześć, uznanie i szacunek dla cnoty (sprawność, dzielność, doskonałość). Przysługiwała ona czterem wzorcom osobowym: arystokraty‑wojownika, obywatela, mędrca oraz człowieka wielkodusznego. O godności obywatela decydowała przysługująca mu pełnia praw i związane z nią formy uczestnictwa w życiu politycznym. Prawa nie tylko nadawały obywatelom pewną miarę wolności politycznej i równości, ale również określały pozycję i status człowieka, który działał wspólnie z innymi. Największą karą dla starożytnego Greka była utrata praw, ponieważ pociągało to za sobą pozbawienie godności i czci obywatelskiej.

Jeden z najsłynniejszych greckich filozofów, Arystoteles, utożsamiał godność z różnorodnością charakterów ludzkich i pozycji człowieka w społeczeństwie. Uważał, że godność człowieka to złoty środek między jego wadami: zarozumialstwem i służalczością. Pierwsza oznaczała nachalne szukanie kontaktu z ludźmi różnego pochodzenia, a druga – izolowanie się od ludzi wynikające z własnego poczucia wyższości. Zdaniem Arystotelesa człowiekiem godnym jest wzorzec osobowy człowieka wielkodusznego, który nawiązuje do cnót bohatera, obywatela i mędrca, a zarazem wszystkie je przekracza. Człowiek godny szuka bowiem kontaktów z ludźmi, którzy na to zasługują.

Herodot i Heraklit przypisywali godność każdemu człowiekowi, ze względu na jego wyjątkowe miejsce w kosmosie. Godności przyznali oni przyrodzony i niezbywalny charakter. Tym samym nikt nie mógł pozbawić godności człowieka. Ideę godności ludzkiej trafnie odzwierciedla maksyma stoików: człowiek dla człowieka rzeczą świętą (homo homini res sacra). To dla człowieka, zdaniem stoików, zostało stworzone wszystko, co znajduje się w świecie, a więc wszechświat.

Przypuszcza się, że podstawy pojęcia godności człowieka na przełomie V i VI wieku jako pierwszy zdefiniował rzymski filozof Boecjusz. Uważał on, że człowiek jest osobą, czyli „indywidualną substancją natury rozumnej”. Stwierdzenie to można interpretować w taki sposób, że człowiek jest świadomym i wolnym podmiotem swoich czynów, odpowiedzialnym za siebie, za drugiego człowieka i świat. Jest to właściwość, która stanowi o jego godności. Określenie sformułowane przez Boecjusza dało początek personalistycznemu pojmowaniu człowieka.

W filozofii chrześcijańskiej godność człowieka wynika z faktu, że jest on imago Dei, co oznacza, iż został stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Godność w myśli chrześcijańskiej przejawia się na dwóch powiązanych ze sobą poziomach bytowania. Na poziomie naturalnym obejmuje rozumność i wolność człowieka, na poziomie nadprzyrodzonym przysługuje człowiekowi ze względu na jego uczestnictwo w Dobru absolutnym, rozumiane jako powołanie do realizacji i obrony wartości duchowych, które stanowią o jego podobieństwie do Boga.

Chrześcijańskie rozumienie pojęcia godności wywodzi się z judaizmu. Najstarszym dokumentem, w którym znajdujemy wyrażenie idei godności człowieka, jest Księga Rodzaju Starego Testamentu. Wyrażona jest ona w opisie stworzenia człowieka: „Uczyńmy człowieka na obraz i podobieństwo nasze”. Szczytem ludzkiej godności, co z kolei przekazuje treść Nowego Testamentu, jest to, że sam Bóg — jako Syn Boży – przyjął ludzką naturę. Znalazło to swój wyraz w wyznaniu wiary Kościoła: „Dla nas ludzi i dla naszego zbawienia Bóg zstąpił z nieba i za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem”.

Koncepcja godności człowieka była rozwijana także w teologii i filozofii średniowiecznej. Dla Tomasza z Akwinu, jednego z głównych piewców godności ludzkiej „to nie bycie osobą jest podstawą godności, ale to godność jest podstawą bycia osobą”. Definicja godności ludzkiej sformułowana przez św. Tomasza składa się z dwóch elementów. Pierwszy zakazuje instrumentalnego traktowania człowieka, gdyż jest on istotą wolną i może realizować samego siebie jako osobę oraz swój indywidualny cel życia. Drugi zakazuje bycia celem samym dla siebie, ponieważ człowiek istnieje nie tylko dla siebie, ale i dla innych.

Pod koniec XV wieku filozof i humanista Giovanni Pico della Mirandola w swej Mowie o godności człowieka stwierdził, że człowiek, jako jedyna istota w szeregu stworzeń boskich, może kształtować swą własną naturę, decydować o swym przeznaczeniu i wyznaczać swą drogę życiową w odróżnieniu od zwierząt lub wyższych istot boskich. To, zdaniem Mirandoli, nadaje człowiekowi godność niedostępną żadnemu innemu stworzeniu Boga. Tłumaczą to słowa, które filozof włożył w usta Boga: „Natura wszystkich innych istot została określona i zawiera się w granicach przez nas ustanowionych. Ciebie zaś, nieskrępowanego żadnymi ograniczeniami, oddaję w twoje własne ręce, abyś swą naturę sam sobie określił, zgodnie z twoją wolą. Nie uczyniłem cię ani istotą niebiańską, ani ziemską, ani śmiertelną, ani nieśmiertelną, abyś jako swobodny i godny siebie twórca i rzeźbiarz sam sobie nadał taki kształt, jaki zechcesz.”

Tematowi ludzkiej godności poświęcił swoją twórczość także Jan z Trzciany, krakowski profesor i kanonik lwowski. Myśl przewodnia jego dzieła jest osnuta wokół tematu: „poznaj samego siebie” − poznaj naturę i godność człowieka. Poznanie to pozwala na określenie miejsca człowieka we wszechświecie − jego relacji ze światem materialnym, innymi ludźmi i Bogiem oraz określa postępowanie człowieka godne reprezentanta gatunku homo sapiens. Główną część dzieła stanowi opis dwudziestu jeden cech natury ludzkiej będących podstawą jego godności. Osiem z nich odnosi się do ciała, a trzynaście do duszy. Ciału przysługuje godność z tej racji, że Syn Boży wcielił się w ludzkie ciało, wywyższył je, czego przykładem jest zapowiedź Jego zmartwychwstania. Z kolei godność duszy objawia się w jej rozumności, opanowaniu przez człowieka zdolności do poznania intelektualnego, rozróżniania prawdy i fałszu, panowania nad światem i twórczej mocy przekształcania go, a także zdolności do doskonalenia się.

Godność człowieka była jednym z ulubionych tematów teologii i filozofii renesansowej. Autorzy renesansowi pojmowali godność jako zespół cech wyróżniających człowieka od innych stworzeń, a nie jako cechę wyróżniającą określoną grupę społeczną od innej grupy.

Współczesne rozumienie pojęcia „godność” ma swoje korzenie w filozofii oświecenia. Równocześnie z ideą godności pojawiła się idea praw człowieka jako zestawu pewnych przymiotów przysługujących każdemu człowiekowi. Znaczenie godności człowieka oddaje sformułowanie Immanuela Kanta „W państwie celów wszystko ma jakąś cenę, albo godność. To, co ma cenę, można zastąpić także przez coś innego, jak jego równoważnik, co zaś cenę przewyższa, a więc nie dopuszcza żadnego równoważnika, posiada godność”. Dla Kanta godność była równoznaczna z posiadaniem wartości, której nie można się pozbyć, utracić ani zamienić. Według jego filozofii godność ludzka przysługuje każdemu tylko z powodu bycia człowiekiem. Jest więc wartością nieporównywalną z niczym innym.