Ważne daty

Geneza manieryzmu w Polsce

Manieryzm na ziemiach polskich cieszył się szczególna popularnością, łącząc w sobie tradycje gotyckie z renesansowymi. Klasyczną jego odmianę prezentował ośrodek krakowski, w którym były widoczne renesansowe wpływy z Włoch. Antyklasyczność stylu manierystycznego, jego finezyjność formy oraz wizyjny i spontaniczny charakter przełamały zasady sztuki klasycznej – ciesząc się popularnością – cechy renesansu i manieryzmu północnego, uwarunkowanego działalnością w Polsce Niemców i artystów niderlandzkich, a zwłaszcza oddziaływaniem sztychów. Głównym ośrodkiem stał się Gdańsk, a jego przedstawiciele chętnie sięgali po motywy przybyłe po 1550 roku cechy manieryzmu północnego. Można przyjąć, że odmiana niderlandzka, zrywając z klasycznym renesansem,  zapoczątkowała na terenach polskich odmienną, rodzimą odmianę stylu.

Charakter architektury manierystycznej na południu Polski

W Krakowie przybyły z Włoch architekt i rzeźbiarz Jan Maria Padovano dokonał przebudowy gotyckich, zniszczonych po pożarze Sukiennic (1556‑1560). Po obu stronach budowli dodał krużgankoweKrużganekkrużgankowe schody, a bryłę zwieńczył ozdobną attykąAttykaattyką z maszkaronamiMaszkaronmaszkaronami dłuta Santi Gucciego.

Rc1vvlePy3Hjc1

Grafika z tekstem: Początkowo Sukiennice były to po prostu dwa rzędy kramów handlowych oraz uliczka pomiędzy nimi, założone w XIII w. z polecenia księcia Bolesława Wstydliwego. Następnie, jeszcze w dobie gotyku, kramy przekształcono w jedną, okazała budowlę. Struktura ta spłonęła w roku 1555. Sławetnej przebudowy dokonali m.in. Jan Maria Padovano, Santi Gucci oraz mistrz Pankracy. Najbardziej charakterystycznym elementem renesansowych Sukiennic jest attyka, czyli pionowa ścianka dachowa, zakrywająca dach właściwy. Attyka Sukiennic stała się wzorem nie tylko dla innych budowli na terenie Krakowa, ale i całego kraju, a nawet krajów ościennych. Miała ona nie tylko znaczenie dekoracyjne, ale jak najbardziej praktyczne – chodziło tu o osłonięcie dachu właściwego i zapobieganie przemieszczaniu się w czasie pożaru ognia pomiędzy dachami sąsiadujących budynków. Attykę Sukiennic zdobią charakterystyczne maszkarony, pokraczne twarze ni to ludzi, ni to dziwacznych stworów. Niektórzy uważają, że były to portrety członków rady miejskiej… Arkadowe podcienia, czyli kolejny bardzo charakterystyczny motyw architektoniczny Sukiennic, to już z kolei koniec wieku XIX – projekt architekta Tomasza Prylińskiego. Kapitele kolumn projektował sam Jan Matejko.

Z Padwy przybył Bernardo Morando, dzięki któremu na ziemiach Rzeczypospolitej pojawiła się wenecka, klasycyzująca odmiana manieryzmu.

Życie ekonomiczne koncentrowało się na wielkim rynku, przy którym znajdował się ratusz. Mieszczaństwo zamojskie reprezentowało wiele narodowości – były wśród nich Polacy, Rusini, Ormianie, Żydzi oraz Włosi, dlatego w obrębie wytyczonych przez fortyfikacyjne mury granic miasta powstały świątynie różnych religii i wyznań.

Wizytówką miasta po dzisiejsze czasy jest ratusz. Projekt Moranda został rozbudowany w XVII wieku – budowla była mniejsza i posiadała podcieniePodcieniepodcienie. W rozpoczętym w 1591roku projekcie włoskiego architekta ratusz nie wystawał poza z rząd kamienic

Wielokulturowość miasta znalazła odbicie w formach dekoracji kamienic mieszczańskich, w których widoczne są wpływy włoskie, niderlandzkie, a nawet orientalne. Najbogatsze i najbardziej charakterystyczne są kamienice ormiańskie, znajdujące się po stronie północnej. Budynki dekorowane są płaskorzeźbami, fryzamiFryzfryzami, ornamentami oraz attykami.

Typ lubelski reprezentują kamienice kupców działających w szczytowym okresie eksportu polskiego zboża na zachód – Mikołaja i Krzysztofa Przybyłów w Kazimierzu Dolnym. Kamienice są symbolem zamożności miasta i zróżnicowania architektonicznej dekoracji plastycznej. Bryłę budowli łączą te same cechy – trójkondygnacyjne, trójosiowe założenia z podcieniami, zwieńczone attyką. Obie są boniowaneBoniowanieboniowane i dekorowane płaskorzeźbami przy otworach okiennych oraz posągami świętych patronów, motywami biblijnymi.

RR8XXdPETdbyj1

Grafika z tekstem: Stoimy tu w obliczu frapujących zjawisk artystycznych, w których „europejski” sposób komponowania i podziałów architektonicznych kurczy się i staje niemal niewyczuwalny, a na pierwszy plan wysuwa się rozrzucona ze swoistym „horror vacui” dekoracja płaskorzeźbiona, modelowana i prezentowana z ludową naiwnością. Zwłaszcza w podcieniowych kamienicach Przybyłów wypełnia ona wszystkie pola elewacji. H. Kozakiewicz, S. Kozakiewicz, Renesans w Polsce, Arkady 1984, s. 189

Palazzo in fortezza – włoskie rozwiązania zamkowo‑pałacowe w Polsce

Renesansowo‑manierystyczny charakter posiada zespół zamkowo‑parkowy w Baranowie Sandomierskim. Zamek wzniesiony został w latach 1592–1601 dla Leszczyńskich i wskazuje na warsztat Santi Gucciego i Tomasza Nikla. W latach 30. XVII wieku powstały sztukaterie według Giovanniego Battisty Falconiego. Prostokątny dziedziniecDziedziniecdziedziniec otoczony jest z trzech stron krużgankami. Z dziedzińca prowadzą do budowli wysokie schody. Ściany zamku ze szczytami zwieńczonymi attyką, posiadają dekorację w stylu manierystycznym. Militarny charakter rezydencji podkreślają bastionowe wieże narożne. BasztyBasztaBaszty te nadały rezydencji formę obronną w stylu palazzo in fortezzaPalazzo In fortezzapalazzo in fortezza.

R5MOFQZsRS7KL1

Ilustracja przedstawia zamek w Baranowie Sandomierskim. Na fotografii, w dalszej perspektywie znajduje się widok elewacji pałacu, kilka drzew oraz trawnik na planie pierwszym. Budynek jest dwukondygnacyjny, zwieńczony attyką. Obronę zamkowi zapewniały otaczające go potężne umocnienia bastionowe. Założony jest na planie prostokąta o stosunku boków 1:2, w narożach znajdują się cylindryczne baszty, a w środku wieża z wejściem na piękny dziedziniec. Z trzech stron otaczają go dwukondygnacyjne skrzydła mieszkalne.

RKfcYo7ypkIaY1

Ilustracja przedstawia plan zamku w Baranowie Sandomierskim. W skład planu zamku wchodzi galeria Tylmanowska, klatka schodowa na dziedzińcu, sala portretowa i baszta Falconiego.

R1ehQBC0nlZBv1

Ilustracja przedstawia plan zamku w Baranowie Sandomierskim. Sama rezydencja broniona była przez dolne strzelnice w przyziemiu, poniżej dziedzińca. Zamek ma regularną budowę. Założony jest na planie prostokąta o stosunku boków 1:2, w narożach znajdują się cylindryczne baszty, a w środku wieża z wejściem na piękny dziedziniec. Zaskakujące, że dziedziniec położony jest na wysokości piętra - wchodzi się na niego po schodach! Tłumaczone to jest częstymi wylewami Wisły, woda docierała pod zamek, jednak nie zalewała dziedzińca.

Obronny pałac Krzyżtopór, oparty także na wzorze palazzo in fortezza, powstał w latach 1620‑1644 w Ujeździe koło Opatowa dla wojewody Krzysztofa Ossolińskiego. Mimo rozwijającego się już w Europie baroku, wojewoda sandomierski Krzysztof Ossoliński, fundator obiektu, zgodnie z zamiłowaniem sarmatów do manieryzmu zaprojektował w tym stylu zamek. Plan oparty jest na pięciokącie. Na fasadzie bramy wjazdowej znajdują się symbole nawiązujące do nazwy pałacu: topór – herb Ossolińskich oraz krzyż. Konstrukcja zamku nawiązuje do budowy kalendarza: 4 dziedzińce odpowiadały porom roku, 7 wież dniom tygodnia, 12 sal miesiącom, 52 pokoje tygodniom, a 365 okien dniom roku. Fasadę zdobiły wizerunki przodków, krewnych i powinowatych Krzysztofa Ossolińskiego, wojewody sandomierskiego.

R143zydxES1761

Ilustracja przedstawia plan Krzyżtoporu. Plan ruin powstałej w latach 1627–1644 rezydencji pałacowej otoczonej fortyfikacjami bastionowymi położonej w miejscowości Ujazd w województwie świętokrzyskim. Była to największa budowla pałacowa w Europie przed powstaniem Wersalu.

Rt0DFdIyxpeW81

Ilustracja przedstawia widok z lotu ptaka na Krzyżtopór, na ruiny powstałej ok. 1620–1644 rezydencji pałacowej otoczonej fortyfikacjami bastionowymi położonej w miejscowości Ujazd w województwie świętokrzyskim. Była to największa budowla pałacowa w Europie przed powstaniem Wersalu.

R1KcceO0vHpWC1

Ilustracja przedstawia wysoką, wąską bramę wejściową na dziedziniec zamku Krzyżtopór. Na wejściu po lewej stronie został wyremontowany krzyż. Nazwa ewoluowała. Krzyż był symbolem wiary i polityki wojewody, topór herbem Ossolińskich. Oba te symbole są umieszczone na bramie wjazdowej do pałacu.

Niderlandzka odmiana rodzimego manieryzmu w Gdańsku

Odmienne środowisko stanowił protestancki Gdańsk, w którym od II połowy XVI wieku dominowały cechu manieryzmu niderlandzkiego. Najwybitniejszym dziełem odmiany gdańskiej stylu jest Wielka Zbrojownia, zwana arsenałemArsenałarsenałem. Budowlę zaprojektował Antoni van Obberghen i realizowana była w latach ok. 1600‑1609. Do budowy zbrojowniZbrojowniazbrojowni użyto czerwonej cegły, a dekoracje autorstwa Abrahama van den Blocke ’a wykonano z piaskowca.

R1V35nkiIsPew1

Grafika z tekstem: W sposób właściwy architekturze Niderlandów - co przejmuje budownictwo Gdańska - ściany czerwienią się nietynkowaną cegłą, kontrastującą z detalem architektonicznym z kamienia. Dekoracja jest wyjątkowo bogata: z przesadną ostentacją podkreśla tu mieszczaństwo gdańskie militarną siłę miasta przez figury alegoryczne, emblematy i motywy orężne, wplatając je w liczne ornamenty, wywodzące się z popularnych wzorników Cornelisa Florisa i Jana Vredemana de Vries, który zresztą bawił przez pewien czas w Gdańsku. Obfitość dekoracji przy klarowności zasadniczych brył budowli jest na ogół także cechą współczesnego manieryzmowi gdańskiemu rodzimego nurtu architektury. Jakże te dwa style są jednak od siebie rożne - choć pierwszy tu i owdzie oddziałuje w ornamentyce na drugi! H. Kozakiewicz, S. Kozakiewicz, Renesans w Polsce, Arkady 1984, s. 191

RklGtO0jUv8RZ1

Grafika z tekstem: W twórczości van den Blocków zaznacza się silny nalot wpływu późnego renesansu włoskiego: Wilhelm ulega w Bramie Wyżynnej (1586-1588) wraz z jej architektem Janem Kramerem oddziaływaniu Sanmichelego, a syn Wilhelma, Abraham, nadaje przez spiętrzenie porządków i attykę balustradową z posągami klasycyzujące piętno kamienicy Steffensa zwanej „Złotą” (1609-1617). (…) Do dekoracyjnego wyrazu kamienic gdańskich przyczyniają się duże okna z gęstą kratką dzielących je szczeblin, wspierające jakby zdobniczą siłę architektonicznego detalu z kamienia, skontrastowaną z tłem murów o głębokiej czerwieni cegły, a rozrzuconego z profuzją zwłaszcza w partii szczytów. H. Kozakiewicz, S. Kozakiewicz, Renesans w Polsce, Arkady 1984, s. 191

REMLSImKSPWsT1

Ilustracja przedstawia renesansową bramę miejską w Gdańsku: bramę Wyżynną. W przyziemiu cztery zdwojone pilastry toskańskie flankują trzy półkoliście zamknięte przeloty – środkowy, najwyższy, przeznaczony był dla ruchu kołowego, dwa boczne dla ruchu pieszego. Ta kondygnacja jest oblicowana rustyką z piaskowca, którego ciosy ozdobione zostały głęboko rytym ornamentem roślinnym. Górna kondygnacja, która musiała zakrywać uniesioną bronę środkowego przelotu, ozdobiona jest fryzem heraldycznym z trzema silnie wypukłymi herbami: pośrodku Królestwa Polskiego, po prawej Gdańska, po lewej Prus Królewskich. Fryz jest podzielony płaskimi, nieklasycznymi pilastrami, które kontynuują podziały pionowe dolnej kondygnacji i znajdują przedłużenie na attyce w rzeźbach czterech lwów. Całość nakryta jest płaskim dachem czterospadowym. Na elewacji wschodniej, zwróconej ku Katowni, znajduje się płaskorzeźbiony herb Cesarstwa Niemieckiego.

RwJr4ytEHu2nS1

Ilustracja przedstawia Złotą Kamienicę położoną przy Drodze Królewskiej w Gdańsku na Głównym Mieście. Bywa nazywana domem Speymanna lub Steffensa. Czterokondygnacyjna, wąska i wysoka, fasada posiada złocone kamienne płaskorzeźby, wykonane przez Jan Voigt z Rostocka. Na ścianie frontowej umieszczono płaskorzeźby ze scenami batalistycznymi oraz postaciami władców, w tym Zygmunta III Wazy i Władysława Jagiełły. W centralnej części fasady znalazły się herby używane przez Speymanna.

Zadania

R1HCyTLFUyfrC

Ćwiczenie 2

Ćwiczenie interaktywne

Ćwiczenie interaktywne

Do budowli dodaj ich autorów.

Giovanni Battista Quadro, Wilhelm van den Bocke

.................

.................

Ry74rHIR5B3j6

Ćwiczenie 5

W jakim mieście znajdują się „Kamienice ormiańskie”?

W jakim mieście znajdują się „Kamienice ormiańskie”?

Wskaż miasto, w którym znajduje się ratusz:

.................

RxhvUMft38gNd

Ćwiczenie 6

Podaj przykład obiektu opartego na wzorze palazzo in fortezza: nazwę i miejsce, w którym się znajduje.

Podaj przykład obiektu opartego na wzorze palazzo in fortezza: nazwę i miejsce, w którym się znajduje.

Podaj nazwę obiektu, którego plan znajduje się na ilustracji poniżej.

.................

Rd2Khled64hMJ

Ćwiczenie 7

Podaj imiona Przybyłów, których kamienice znajdują się w Kazimierzu Dolnym.

Podaj imiona Przybyłów, których kamienice znajdują się w Kazimierzu Dolnym.

Rozpoznaj postacie przedstawione w dekoracji fasady. Wpisz ich imiona.

Mikołaj, Krzysztof

.................

.................

Słownik pojęć

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia-architektury

https://encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

R1ArXSGEMvps21

Ilustracja przedstawia Sukiennice w Krakowie, widok z południowego wschodu. Zabytkowy budynek sukiennic znajdujący się w centralnej części Rynku Głównego w Krakowie. Po obu stronach bryły dobudowano arkadowe loggie. Attyka zgodna jest z podziałem arkad. Wieńczą ją maszkarony autorstwa Santi Gucciego.

RAgdRetADKPAS1

Ilustracja przedstawia ratusz w Zamościu. Ratusz posiada trzy kondygnacje (w projekcie Miranda miał tylko dwie). Główny korpus bryły założony jest na wysokim cokole. Pionową wieżę równoważą gzymsy. Do głównego wejścia prowadzą dwuramienne schody. Wejście główne dekorują: rzeźbiony kartusz kanclerski II ordynata Tomasza Zamojskiego z roku 1620 w przerwanym tympanonie, herb miasta ze Św. Tomaszem Apostołem, trzymającym tarczę z trzema włóczniami herbu Jelita rodu Zamoyskich oraz tarcza z Krzyżem Grunwaldu na prawej skarpie.

R1KDVHUB8HPXb1

Ilustracja przedstawia Kamienice ormiańskie w Zamościu. Kamienica Wilczkowska (zielona) dekorowana jest fryzami i płaskorzeźbami, pilastrami oraz dwiema arkadami. Kamienica Rudomiczowska (żółta) posiada skromną dekorację w postaci obramienia okien i fryzu nad ich rzędem oraz wysokie attyki. Kamienica Pod Aniołem, Pod Lwami lub Bartoszewiczów (czerwona) jest bogato ozdobiona różnymi płaskorzeźbami i orientalnymi fryzami. Kamienica Pod Małżeństwem lub Szafirowa dekorowana jest dwoma pasami fryzu orientalnego oraz płaskorzeźbami dwóch postaci - mężczyzny i kobiety. Kamienica Pod Madonną lub Sołtanowska (żółta) dekorowana jest płaskorzeźbą Madonny z Dzieciątkiem depczącą smoka, fryzem z motywami florystycznymi oraz attyką z niszami ozdobionymi muszlą.

RxaSA6mFrnxiz1

Ilustracja przedstawia Kamienice Przybyłów w Kazimierzu Dolnym. Święty Mikołaj w lewej ręce trzyma pastorał. Święty Krzysztof trzyma w ręku drzewo. Na ramieniu niesie błogosławiącego Chrystusa, przeprawiając Go przez rzekę. Parter zajmują podcienia, do których prowadzą trzy półkoliście zamknięte arkady. Scena walki gryfa z lwem. Scena walki kozła z lisem. Judyta z głową Holofernesa. Salome z głową Jana Chrzciciela. W dolnym pasie attyki sceny męczeństwa: Chrystus w cierniowej koronie, przedstawienie profilowe Chrystusa, Chrystus z krzyżem. Dolny pas attyki z przedstawieniami (od lewej): św. Katarzyny, Ewangelistów: Św. Mateusza, Św. Marka, Św. Łukasza, Św. Jana oraz wizerunkiem satyra. Attyki zajmują dwie kondygnacje i zakończone są ażurowym grzebieniem ze szczytami i sterczynami.

R5MOFQZsRS7KL1

Ilustracja przedstawia zamek w Baranowie Sandomierskim. Na fotografii, w dalszej perspektywie znajduje się widok elewacji pałacu, kilka drzew oraz trawnik na planie pierwszym. Budynek jest dwukondygnacyjny, zwieńczony attyką. Obronę zamkowi zapewniały otaczające go potężne umocnienia bastionowe. Założony jest na planie prostokąta o stosunku boków 1:2, w narożach znajdują się cylindryczne baszty, a w środku wieża z wejściem na piękny dziedziniec. Z trzech stron otaczają go dwukondygnacyjne skrzydła mieszkalne.

R1ehQBC0nlZBv1

Ilustracja przedstawia plan zamku w Baranowie Sandomierskim. Sama rezydencja broniona była przez dolne strzelnice w przyziemiu, poniżej dziedzińca. Zamek ma regularną budowę. Założony jest na planie prostokąta o stosunku boków 1:2, w narożach znajdują się cylindryczne baszty, a w środku wieża z wejściem na piękny dziedziniec. Zaskakujące, że dziedziniec położony jest na wysokości piętra - wchodzi się na niego po schodach! Tłumaczone to jest częstymi wylewami Wisły, woda docierała pod zamek, jednak nie zalewała dziedzińca.

Rt0DFdIyxpeW81

Ilustracja przedstawia widok z lotu ptaka na Krzyżtopór, na ruiny powstałej ok. 1620–1644 rezydencji pałacowej otoczonej fortyfikacjami bastionowymi położonej w miejscowości Ujazd w województwie świętokrzyskim. Była to największa budowla pałacowa w Europie przed powstaniem Wersalu.

R1KcceO0vHpWC1

Ilustracja przedstawia wysoką, wąską bramę wejściową na dziedziniec zamku Krzyżtopór. Na wejściu po lewej stronie został wyremontowany krzyż. Nazwa ewoluowała. Krzyż był symbolem wiary i polityki wojewody, topór herbem Ossolińskich. Oba te symbole są umieszczone na bramie wjazdowej do pałacu.

RjvWvgPB4uNwN1

Ilustracja interaktywna przedstawia Wielką Zbrojownię w Gdańsku. Nazywana jest też arsenałem, stanowi najokazalszy świecki budynek manierystycznej zabudowy Gdańska. To bogato zdobiony, trzykondygnacyjny, zwieńczony attykami, okazały budynek flankowany czterokondygnacyjnymi, wychodzącymi przed lico budynku, wieżami o podstawie wielokąta. Elewacja, szczególnie na drugiej i trzeciej kondygnacji, jest gęsto przepruta dużymi otworami okiennymi. Na ilustracji umieszczone są kolejno ponumerowane aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. Portale wejściowe dekorują kartusze z herbami Gdańska trzymane przez dwa lwy. 2. Pośrodku fasadę zdobi posąg Minerwy. 3. Nad gzymsem górnej kondygnacji znajdują się postacie gdańskich wojowników (trzech pikinierów, halabardzisty i wachmistrza). 4. Szczyty attyki dekorowane są sfinksami i wybuchającymi granatami. 5. Po bokach fasadę zamykają ośmioboczne wieżyczki.

REMLSImKSPWsT1

Ilustracja przedstawia renesansową bramę miejską w Gdańsku: bramę Wyżynną. W przyziemiu cztery zdwojone pilastry toskańskie flankują trzy półkoliście zamknięte przeloty – środkowy, najwyższy, przeznaczony był dla ruchu kołowego, dwa boczne dla ruchu pieszego. Ta kondygnacja jest oblicowana rustyką z piaskowca, którego ciosy ozdobione zostały głęboko rytym ornamentem roślinnym. Górna kondygnacja, która musiała zakrywać uniesioną bronę środkowego przelotu, ozdobiona jest fryzem heraldycznym z trzema silnie wypukłymi herbami: pośrodku Królestwa Polskiego, po prawej Gdańska, po lewej Prus Królewskich. Fryz jest podzielony płaskimi, nieklasycznymi pilastrami, które kontynuują podziały pionowe dolnej kondygnacji i znajdują przedłużenie na attyce w rzeźbach czterech lwów. Całość nakryta jest płaskim dachem czterospadowym. Na elewacji wschodniej, zwróconej ku Katowni, znajduje się płaskorzeźbiony herb Cesarstwa Niemieckiego.

RwJr4ytEHu2nS1

Ilustracja przedstawia Złotą Kamienicę położoną przy Drodze Królewskiej w Gdańsku na Głównym Mieście. Bywa nazywana domem Speymanna lub Steffensa. Czterokondygnacyjna, wąska i wysoka, fasada posiada złocone kamienne płaskorzeźby, wykonane przez Jan Voigt z Rostocka. Na ścianie frontowej umieszczono płaskorzeźby ze scenami batalistycznymi oraz postaciami władców, w tym Zygmunta III Wazy i Władysława Jagiełły. W centralnej części fasady znalazły się herby używane przez Speymanna.

Bibliografia

Kozakiewicz H., Kozakiewicz S., Renesans w Polsce, Arkady, Warszawa 1984.

Kębłowski J., Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987.

Ostrowski J. K., Sztuka w Polsce od renesansu do rokoka.