Metale szlachetne

Podstawowym tworzywem jubilerskim są metale szlachetne i ich stopy. Metale to pierwiastki mające właściwości oddawania elektronów. Posiadają krystaliczną (heksagonalną lub sześcienną) strukturę, stanowiąc układ złożony z atomów, jonów i molekuł. Ich powierzchnia po wygładzeniu (np. wypolerowaniu) wykazuje charakterystyczny, metaliczny połysk. W temperaturze otoczenia wszystkie metale są ciałami stałymi (wyjątkiem jest płynna rtęć). Metale szlachetne są ciągliwe i kowalne, co sprawia, że zmiana ich kształtu nie powoduje pęknięć.

Do metali szlachetnych należą: platynowce (iryd, osm, pallad, platyna, rod i ruten), miedziowce (srebro i złoto), a także rtęć i ren.

Metale szlachetne zalicza się do metali nieżelaznych ciężkich (o ciężarze właściwym powyżej $3,6 \frac{\mathrm{g}}{{\mathrm{cm}}^3}$). W szeregu napięciowym przyjmują wartości dodatnie, czyli mają dodatni potencjał standardowy. Metale szlachetne są odporne chemicznie i słabo reagują z innymi pierwiastkami, w wyniku czego prawie nie korodują, nie roztwarzają się w większości kwasów, nie reagują z wodą (ani parą wodną), są odporne na działanie stężonego kwasu solnego i innych kwasów beztlenowych. Nie wypierają wodoru z kwasów, dlatego ulegają działaniu tylko kwasów utleniających lub mieszanin kwasów z czynnikami utleniającymi – można je więc roztworzyć w wodzie królewskiej. Ze względu na niską reaktywność chemiczną metale szlachetne mogą występować w przyrodzie w postaci rodzimej.

Metale najczęściej stosowane w jubilerstwie

Srebro

Srebro (symbol chemiczny $\mathrm{Ag}$, temperatura topnienia $961,8°\mathrm{C}$, gęstość srebra wynosi $10,49\frac{\mathrm{g}}{{\mathrm{cm}}^3}$)

Srebro to pierwiastek chemiczny z grupy $11$ metali przejściowych w układzie okresowym. Jest srebrzystobiałym metalem o lśniącym połysku. Srebro cechuje wysoka kowalność i ciągliwość, co ułatwia obróbkę, daje się również łatwo polerować.

W przyrodzie występuje w stanie wolnym, a także w minerałach, takich jak argentyt czy chlorargiryt. Większość wydobywanego srebra występuje jako domieszka rud miedzi, złota, ołowiu i cynku. Srebro nie reaguje z czystym powietrzem i wodą, ale matowieje w zetknięciu z ozonem, siarkowodorem, powietrzem zanieczyszczonym związkami siarki.

Z jednego grama srebra można wyciągnąć drut o długości $2000 \mathrm{m}$. Daje się wyklepać na blaszki o grubości $0,0001\mathrm{mm}$. Jest prawie dwa razy lżejsze od złota i nieco od niego twardsze. Srebro z łatwością tworzy stopy z innymi metalami.

Złoto

Złoto (symbol chemiczny $\mathrm{Au}$, temperatura topnienia $1064,18°\mathrm{C}$, gęstość złota wynosi $19,28\frac{\mathrm{g}}{{\mathrm{cm}}^3}$).

Złoto to pierwiastek chemiczny z grupy $11$ metali przejściowych w układzie okresowym. Jest ciężkim, miękkim i błyszczącym metalem, najbardziej kowalnym i ciągliwym spośród wszystkich znanych metali. Czyste złoto ma jasnożółty kolor i wyraźny połysk, podobnie jak srebro, daje się łatwo polerować.

Złoto jest jednym z najmniej reaktywnych pierwiastków, nie utlenia się w wodzie czy powietrzu. Jest odporne na poszczególne kwasy, ale roztwarza się w wodzie królewskiej oraz w zasadowych roztworach cyjanków i rtęci. Złoto jest nierozpuszczalne w kwasie azotowym, który roztwarza srebro i inne metale, co przez długi czas było wykorzystywane jako próba na obecność złota.

W przyrodzie występuje w postaci piasku oraz mniejszych lub większych grudek – samorodków. Złoto może zawierać izostrukturalne domieszki innych pierwiastków. Tego typu stopy mogą występować naturalnie lub być wytwarzane sztucznie. Mogą to być domieszki np.: srebra, rtęci, miedzi, palladu, rodu, itru, platyny i bizmutu.

Z jednego grama złota można wyciągnąć drut o długości $2000 \mathrm{m}$. Jeden gram złota może być rozbity na arkusz o powierzchni $1 \mathrm{m}$, to najbardziej kowalny ze wszystkich znanych metali. Złoto z łatwością tworzy stopy z innymi metalami. Przy wytwarzaniu tych stopów można zmieniać ich twardość i inne właściwości metalurgiczne, w tym temperaturę topnienia i kolor.

Platyna

Platyna (symbol chemiczny $\mathrm{Pt}$, temperatura topnienia $1767,2°\mathrm{C}$, gęstość platyny wynosi $21,45\frac{\mathrm{g}}{{\mathrm{cm}}^3}$).

Platyna to pierwiastek chemiczny z grupy $10$ metali przejściowych w układzie okresowym. W stanie czystym platyna jest srebrzystobiałym metalem o silnym połysku. Jest kowalna i ciągliwa, ale, aby była bardziej plastyczna, łączy się ją z domieszką miedzi, palladu i irydu.

Platyna jest twardsza i cięższa od złota i bardziej odporna na uszkodzenia mechaniczne.

Platyna nie reaguje z tlenem, wodą, kwasem chlorowodorowym i azotowym. Roztwarza się w wodzie królewskiej, tworząc kwas heksachloroplatynowy, reaguje z halogenami, siarką, cyjankiem i silnymi zasadami.

W przyrodzie występuje niezwykle rzadko, najczęściej w postaci piasku lub niewielkich bryłek, jednak najczęściej w stopie z irydem lub jako zanieczyszczenie rud niklu i miedzi.

Platyna ma bardzo wysoką temperaturę topnienia i jest niezwykle odporna na działanie czynników chemicznych, dlatego jest metalem trudnym w obróbce.

Pozostałe metale popularnie stosowane w jubilerstwie

Miedź

Miedź (symbol chemiczny $\mathrm{Cu}$, temperatura topnienia $1084,62°\mathrm{C}$, gęstość miedzi wynosi $8,92\frac{\mathrm{g}}{{\mathrm{cm}}^3}$).

Miedź to pierwiastek chemiczny z grupy $11$ metali przejściowych w układzie okresowym.

Ma charakterystyczną łososiowo‑czerwoną barwę. Jest twardy, wytrzymały i bardzo kowalny – z miedzi można wyciągnąć cieniutkie druty oraz wykuwać cieniutkie blaszki. Nie nadaje się jednak na odlewy, ponieważ stygnąc, wydziela duże ilości gazów sprawiających, że odlew jest porowaty, a duży skurcz $\left(1,8\%\right)$ powoduje, że stopiona miedź źle wypełnia formy.

W wilgotnym powietrzu miedź koroduje, czyli pokrywa się warstwą zielonawego węglanu zasadowego, który chroni metal przed dalszą korozją.

Z perspektywy jubilerskiej jest niezwykle ważnym metalem, występuje jako dodatek w stopach srebra, złota i platyny, również z innymi metalami tworzy wartościowe stopy.

W przyrodzie występuje w stanie rodzimym i w postaci rud.

Pallad

Pallad (symbol chemiczny $\mathrm{Pd}$, temperatura topnienia $1554,8°\mathrm{C}$, gęstość palladu wynosi $12,02\frac{\mathrm{g}}{{\mathrm{cm}}^3}$).

Pallad to pierwiastek chemiczny z grupy $10$ metali przejściowych w układzie okresowym. Należy do platynowców lekkich. Jest lśniący i srebrnoszary, ciągliwy i kowalny. W jubilerstwie stosuje się go głownie jako dodatek do stopu białego złota i platyny celem nadania jaśniejszej barwy, żywszego połysku oraz większej twardości.

Nie reaguje z wodą i powietrzem. Roztwarza się w silnych kwasach i zasadach.

W przyrodzie występuje głównie jako zanieczyszczenie rud miedzi i cynku.

Iryd

Iryd (symbol chemiczny $\mathrm{Ir}$, temperatura topnienia $2466°\mathrm{C}$, gęstość irydu wynosi $22,42\frac{\mathrm{g}}{{\mathrm{cm}}^3}$).

Iryd to pierwiastek chemiczny z grupy $9$ metali przejściowych w układzie okresowym. Należy do grupy platynowców, występuje w stopie z platyną ($90\%$ platyny, $10\%$ irydu). Ma srebrzystobiały kolor i jest połyskliwy. Używany jest na przykład do utwardzania drobnych elementów wyrobów jubilerskich.

W przyrodzie występuje niezwykle rzadko.

Rod

Rod (symbol chemiczny $\mathrm{Rh}$, temperatura topnienia $1964°\mathrm{C}$, gęstość rodu wynosi $12,46\frac{\mathrm{g}}{{\mathrm{cm}}^3}$).

Rod to pierwiastek chemiczny z grupy $9$ metali przejściowych w układzie okresowym. Należy do grupy platynowców. Barwą i połyskiem przypomina aluminium, jest bardzo twardy. W jubilerstwie stosowany jest do pokrywania powierzchni złotych i srebrnych metodą galwaniczną (rodowanie), mającą na celu utwardzenie i zabezpieczenie powierzchni srebrnych przed czernieniem oraz zmianę barwy na powierzchni wyrobów złotych, np. wokół bezbarwnych kamieni.

Nie reaguje z wodą, powietrzem i kwasami. Roztwarza się w silnych zasadach. W przyrodzie występuje w śladowych ilościach, najczęściej w rudach miedzi i niklu.

Stopy metali

Metale i stopy w stanie stałym mają budowę krystaliczną, przy czym poszczególne atomy kryształu układają się w ściśle określonym porządku, tworząc tzw. siatkę krystaliczną. Metale wymieszane w stanie ciekłym mogą zostać równomiernie rozmieszczone w metalu podstawowym i wówczas powstaje stop jednorodny (homogenny, stop zbudowany jest z jednego typu kryształów). Metale mogą też tworzyć odrębne kryształy i wówczas powstaje stop niejednorodny (niehomogenny).

Stopy metali to mieszaniny przynajmniej dwóch metali, które posiadają inne właściwości niż metale podstawowe (przeważające ilościowo). Tworzy się je w procesie ich wspólnego przetapiania, w wyniku którego powstaje materiał o innych (bardziej pożądanych) właściwościach fizykochemicznych od średnich własności poszczególnych jego składników.

Dzięki dodatkom uzyskuje się pożądane właściwości stopu, takie jak:

• wytrzymałość,

• twardość,

• dobra skrawalność,

• kolor.

Wśród składników stopu są też niewielkie ilości domieszek – substancji pochodzących z procesów metalurgicznych (traktowanych jako zanieczyszczenia). Stopy otrzymuje się najczęściej przez łączenie ze sobą składników w stanie ciekłym poprzez podgrzewanie do temperatury topnienia. Po schłodzeniu uzyskuje się jednorodną substancję.

Przykładowo próba srebra $925$ oznacza, że na $1000 \mathrm{g}$ stopu przypada $925 \mathrm{g}$ czystego srebra. Inaczej mówiąc, próba srebra określa jego zawartość, czyli stop zawiera $92,5\%$ czystego srebra. Dla oznaczenia ilości czystego złota w stopie stosuje się też system karatowy.

Przyjęto w nim, że czyste złoto ma $24$ karaty, więc np. złoto $14 \mathrm{K}$ to $\frac{14}{24}$ czystego złota, a $12 \mathrm{K}$ to $\frac{12}{24}$ czystego złota.

Dodatki stopowe do srebra i złota stosowane w Polsce

Srebro:

• miedź, kadm, cynk (gdzie najpopularniejsza jest miedź).

Złoto:

• srebro, pallad, miedź, nikiel, cynk, platyna (odpowiednią barwę stopu, np. białe złoto, różowe, czerwone, otrzymuje się w zależności od proporcji dodatków; najpopularniejsze stopy zawierają srebro i miedź).

Właściwości metali i stopów oraz ich produkcja

Poszczególne czyste metale mogą mieć użyteczne właściwości, takie jak wysoka wytrzymałość i twardość lub odporność na ciepło i korozję. Stopy metali łączą te korzystne właściwości, aby stworzyć metale bardziej (niż którykolwiek z ich elementów składowych) przydatne do konkretnych zastosowań, szczególnie jest to ważne w jubilerstwie. Metale szlachetne są bardzo miękkie, plastyczne i kowalne, co pozwala na ich łatwą obróbkę mechaniczną. Własność ta ma jednak wady – powierzchnie metali szlachetnych szybko ulegają zniszczeniu, rysują się, ścierają i matowieją. W jubilerstwie raczej nie stosuje się czystych metali szlachetnych, lecz ich stopy.

Dokładne właściwości nowych stopów są trudne do obliczenia, powstają one w wyniku oddziaływań chemicznych, które zależą od części składowych i konkretnych metod produkcji. Ilość i rodzaj dodanych do złota czy srebra domieszek powoduje, że powstały stop jest w dalszym ciągu kowalny i plastyczny, czyli łatwy w obróbce, lecz znacznie twardszy, a tym samym trwalszy.

Przyjęte standardowe kompozycje zawierają poziomy czystości elementów składowych (na podstawie zawartości wagowej). Skład, jak również właściwości mechaniczne i fizyczne wspólnych stopów, są standaryzowane przez organizacje międzynarodowe, takie jak Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO), SAE International i ASTM International. Niektóre stopy metali występują w sposób naturalny i wymagają niewielkiej obróbki w celu przekształcenia ich w materiały przemysłowe, przydatne np. w jubilerstwie.

Ponieważ elementy metalowe charakteryzują się dużymi różnicami w tolerancji na ciepło i gazy, czynniki takie jak temperatury topnienia metali składowych, poziomy zanieczyszczeń, środowisko mieszania i procedura tworzenia stopów są głównymi czynnikami decydującymi o powodzeniu procesu tworzenia stopów.

Na przykład stop $95,5\%$ aluminium i $4,5\%$ miedzi jest wykonywany poprzez przygotowanie najpierw $50\%$ mieszanki tych dwóch elementów. Ta mieszanka ma niższą temperaturę topnienia niż czyste aluminium lub czysta miedź i działa jak stop utwardzacza. Następnie jest ona wprowadzana do stopionego aluminium w tempie umożliwiającym uzyskanie odpowiedniej mieszanki stopowej.

W jubilerstwie najczęściej stosuje się stopy złota z miedzią i srebrem. W zależności od zastosowanych proporcji miedzi i srebra kolor tego stopu może przybierać różne odcienie: zielonkawy (samo srebro), cytrynowy (przewaga srebra), słoneczno‑żółty, żółtoczerwony (przewaga miedzi) i czerwony (sama miedź).

Inne kolory stopów złota można uzyskać np. poprzez połączenie złota z palladem i domieszką cynku (różowe złoto), złota z domieszką niklu lub palladu (białe złoto, które ma kolor lekko żółtawy, dlatego w celu uzyskania idealnie białej barwy wyrobu powleka się je warstwą rodu), a po zmatowieniu białe złoto przybiera kolor szary. Niebieskie (lazurowe) złoto ma domieszkę żelaza, ciemnofioletowe (ametystowe) – aluminium, a czarne złoto przybiera ciemną barwę poprzez proces galwanizacji warstwą rodu.

Stosowanie dodatków stopowych – obliczanie wagi domieszek do złota i srebra przy wykonywaniu stopów metali szlachetnych

W trakcie prac złotniczych niejednokrotnie zachodzić może potrzeba wykonywania różnego rodzaju obliczeń, takich jak: obliczanie ciężaru stopu, próby stopu, ciężaru metalu szlachetnego zawartego w stopie, objętości przedmiotu czy średnicy szyny obrączki.

W przemyśle jubilerskim zawartość metalu szlachetnego w wyrobach określa się próbą metalu. Pod pojęciem próby metalu szlachetnego rozumie się stosunek ciężaru metalu szlachetnego zawartego w stopie do całkowitego ciężaru stopu. Obecnie najbardziej popularny jest układ metryczny, wyrażany z dokładnością do $\frac{1}{1000}$. Czysty metal szlachetny ma próbę $\frac{1000}{1000}$, czyli $1,000$.

Na przykład, żeby obliczyć, ile miedzi należy dodać do czystego srebra, aby osiągnąć próbę $930$ należy:

1. Pomnożyć wagę materiału wyjściowego (czyste srebro) przez wartość próby tego materiału (czyli $999$).

2. Podzielić wynik mnożenia przez wartość próby, jaką chcemy uzyskać (w tym przypadku $930$).

3. Od wyniku dzielenia należy odjąć wagę materiału wyjściowego – otrzymujemy wagę miedzi, którą należy dodać do czystego srebra.

$50 \mathrm{g}$ - waga materiału wyjściowego
$999$ - wartość próby materiału wyjściowego
$930$ - wartość próby, jaką chcemy uzyskać

$\left(50·999\right)÷930=53,71$
$53,71-50=3,71$

Wniosek: Mając $50 \mathrm{g}$ czystego srebra (próby $0,999$), należy dodać $3,71 \mathrm{g}$ miedzi, aby uzyskać srebro próby $0,930$.

Właściwości probiercze – polskie cechy i oznaczenia probiercze

W celu ochrony konsumentów i producentów przed posądzeniem o sprzedaż wyrobów jubilerskich o niższej próbie w roku 1920 wprowadzono w Polsce Obligatoryjne Prawo Probiercze. Oznacza to, że przed wprowadzeniem na rynek wyrobów z metali szlachetnych, muszą być one zbadane i ocechowane przez Urząd Probierczy.

Cecha probiercza to prawnie chroniony znak urzędowy potwierdzający zawartość metalu szlachetnego w wyrobie (zgodnie z Ustawą z dnia 1 kwietnia 2011 r. – Prawo Probiercze) wyrażone w procentach. Oznacza to, że każdy wyrób ze złota (powyżej $1 \mathrm{g}$), srebra (powyżej $5 \mathrm{g}$), platyny i palladu musi posiadać państwowe oznaczenie potwierdzające zawartość kruszcu. Jeśli wyrób jest zbyt mały lub nabicie próby nie jest możliwe, należy do niego dołączyć zaświadczenie o przeprowadzonym badaniu probierczym.

Opisy oraz graficzne wizerunki aktualnie obowiązujących cech probierczych oraz znaku MET zawarte są w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 31 maja 2012 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 681) Załącznik nr 1 oraz nr 2. Wyroby ze stopów metali szlachetnych oznaczone cechami probierczymi przez polskie urzędy probiercze w latach 1921–2012 nie wymagają przecechowania aktualnie obowiązującymi polskimi cechami probierczymi przed wprowadzeniem ich do obrotu.

Próba jubilerska informuje o stosunku masy metalu szlachetnego zawartego w stopie do całkowitej masy stopu – wyrażone w częściach tysięcznych. W Ustawie o Prawie Probierczym określono standardowe próby, za pomocą których urzędy cechują badane przedmioty.

Próbą złota nazywamy ilość czystego złota znajdującego się w jednostce masy stopu wyrażona w tysięcznych częściach. Określa ona, ile materiału szlachetnego znajduje się w stopie. Na przykład: próba $0,585$ wskazuje, że na $1000$ jednostek masy danego stopu przypada $585$ jednostek złota, a reszta to domieszki; złoto próby $750$ oznacza stop składający się z $75\%$ czystego złota i $25\%$ domieszek innych metali; srebro próby $925$ oznacza, że w stopie znajduje się $92,5\%$ czystego srebra. Wyższa próba oznacza większą zawartość czystego kruszcu w stopie.

Próbę podaje się również w karatach, określających, ile części złota przypada na $24$ części czystego stopu. Szczere (czyste) złoto niezawierające żadnych domieszek oznaczano jako $24$-karatowe. Ponieważ czyste złoto jest zbyt miękkie, nie produkuje się z niego biżuterii. W jubilerstwie najczęściej stosuje się złoto $18$-karatowe, tj. składające się z $18$ części złota i $6$ części domieszek w postaci srebra i miedzi, lub złoto $14$-karatowe, składające się z $14$ części złota i $10$ części domieszek.

Dany wyrób jubilerski przypisuje się danej próbie wtedy, gdy zawartość metalu szlachetnego nie jest mniejsza od ustalonej dla danej próby. Przykładowo, jeśli w badaniu okaże się, że produkt ma próbę np. $923$ – to zostanie oznakowany cechą z próbą $875$. Jeśli badany wyrób zawiera części z tego samego metalu szlachetnego, ale o różnych próbach – znakuje się go cechą odpowiadającą najniższej stwierdzonej próbie w tym wyrobie.

Do oznaczenia polskich cech probierczych urzędy stosują cechy podstawowe, dodatkowe, pomocnicze oraz główną. Cecha podstawowa określa rodzaj metalu szlachetnego, jego próbę i urząd probierczy, który cechował. Cecha dodatkowa określa tylko rodzaj metalu szlachetnego. Jest stosowana łącznie z cechą podstawową w przypadku, gdy wyrób jest wykonany z kilku części tego samego lub innego metalu szlachetnego. Cecha pomocnicza potwierdza ważność wcześniej umieszczonych polskich cech. Cecha główna określa surowce, półfabrykaty i złom. Stosowana jest łącznie z cechą dodatkową dla danego rodzaju metalu i oznaczeniem cyfrowym próby.

Poniżej tablica przedstawiająca polskie cechy i oznaczenia probiercze.

R5QtqXG7PgYcu

Ilustracja przedstawia tablice prób i cech probierczych obowiązujących w Polsce od 2012 roku. Są to próby i cechy probiercze dla złota, srebra, platynu oraz palladu. Próba wyrażana jest w promilach. Cecha probiercza to grafika dla złota jest to żołnierzyk, dla srebra kobieta w huście, dla platyny koń, a dla palladu pies dalmatyńczyk. Oprócz grafiki znajduję się także próba oraz litery. Poniżej znajdują się dwie małe tabelki zatytułowane znaki probiercze oraz inne cech. Znaki probiercze znajduję się tam napis znaki do kasowania oraz trzy iksy, oznaczenia metali i napis MET w prostokącie z zaokrąglonymi wierzchołkami. Inne cechy znajduję się cecha pomocnicza pod nią grafika kota w tarczy z literą k obok cecha główna pod nią grafika orzełka w kole. Po orzełkiem znajduję się napis wu kropka e kropka pe kropka

Narzędzia wykorzystywane do badania i cechowania metali szlachetnych

Ciecze probiercze

Ciecze probiercze stanowią mieszaniny kwasów mineralnych, kwasów mineralnych i soli lub wodne roztwory tych mieszanin. Do ich sporządzania stosuje się odczynniki o wysokim stopniu czystości, takie jak: kwas azotowy ${\mathrm{HNO}}_3$ (ciężar właśc. $1,42$), kwas solny $\mathrm{HCl}$ (ciężar właśc. $1,19$), kwas siarkowy ${\mathrm{H}}_2{\mathrm{SO}}_4$ (ciężar właśc. $1,83$) o odpowiednich stężeniach, woda destylowana ${\mathrm{H}}_2\mathrm{O}$, dwuchromian potasowy ${\mathrm{H}}_2{\mathrm{Cr}}_2{\mathrm{O}}_7$, siarczan srebra ${\mathrm{Ag}}_2{\mathrm{SO}}_4$, azotan potasowy ${\mathrm{KNO}}_3$, bromek potasowy $\mathrm{KBr}$, jodek potasowy $\mathrm{KJ}$ oraz chlorek złotowy ${\mathrm{AuCl}}_3$. Dobrze sporządzona ciecz probiercza jest głównym warunkiem dokładnego oznaczania metali szlachetnych na kamieniu probierczym.

Ciecze probiercze przechowuje się w szklanych butelkach z zamknięciem na szlif, wykonanych ze szkła oranżowego lub białego. Jeżeli ciecze przechowuje się w butelkach ze szkła białego, powinny one być ustawione w miejscu zaciemnionym, gdyż dostęp światła powoduje zmiany ich właściwości chemicznych. Prócz doszlifowanych korków flaszeczki powinny posiadać dla uszczelnienia jeszcze doszlifowane czapy. Czapy te niezbędne są zwłaszcza na flaszeczkach, w których znajduje się stężony kwas azotowy, woda królewska dla złota powyżej próby $0,850$ oraz ciecze probiercze jodowa i bromowa.

Wykaz najczęściej używanych cieczy probierczych do badania złota:

• ciecz probiercza nr $1$ dla złota próby $0,200-0,400$ (mieszanina kwasu azotowego i wody destylowanej),

• ciecz probiercza nr $2$ dla złota próby $0,400-0,500$ (kwas azotowego),

• ciecz probiercza nr $3$ dla złota próby $0,500-0,650$ (mieszanina kwasu azotowego, kwasu solnego i wody destylowanej),

• ciecz probiercza nr $4$ dla złota próby $0,650-0,850$ (mieszanina kwasu azotowego, kwasu solnego i wody destylowanej),

• ciecz probiercza nr $5$ dla złota próby $0,850-1,000$ (mieszanina kwasu azotowego, kwasu solnego i wody destylowanej).

Wykaz najczęściej używanych cieczy probierczych do badania platyny:

• ciecz probiercza nr $6$ – ciecz bromowa (mieszanina kwasu azotowego, kwasu solnego i bromku potasowego lub sodowego),

• ciecz probiercza nr $7$ – ciecz jodowa (mieszanina kwasu azotowego, kwasu solnego i jodku potasowego.

Wykaz najczęściej używanych cieczy probierczych do badania srebra:

• ciecz probiercza nr $8$ – ciecz chromowa (mieszanina dwuchromianu potasowego, stężonego kwasu siarkowego i wody destylowanej),

• ciecz probiercza nr $9$ – ciecz srebrowa (nasycony roztwór siarczanu srebra).

Kamień probierczy

Kamień probierczy to oszlifowany łupek krzemionkowy w kształcie prostopadłościanu o charakterystycznym czarnym zabarwieniu. Najwyższą odporność na kwasy mają łupki o składzie $90-98\%$ krzemionki. Kamień pobierczy powinien mieć zbitą, drobnokrystaliczną strukturę i być odpornym na działanie kwasów mineralnych, czyli nie zawierać węglanów. Twardość dobrego kamienia pobierczego powinna wynosić $6,5-7$ według skali Mohsa, dzięki czemu nie ulega zarysowaniom nawet przez najtwardsze stopy metali szlachetnych. Zamiast kamieni naturalnych (lidytu lub radiolitu) można stosować również kamienie syntetyczne (np. korundowe). Przed wykonaniem oznaczenia powierzchnię kamienia probierczego należy oczyścić i odpowiednio natłuścić (olejem migdałowym lub czystą oliwą). Kamień probierczy powinno się utrzymywać w czystości, gdyż tylko na czystym kamieniu można rozpoznać subtelne różnice w barwie badanego metalu i właściwie ocenić skutek działania cieczy probierczych. Bardzo ważną rzeczą jest również jakość bibuły używanej do zbierania cieczy probierczych z kamienia. Najlepsza do tego celu jest tzw. bibuła sączkowa, używana w laboratoriach chemicznych do sączenia. Ten gatunek bibuły zbiera szybko i dokładnie ciecz probierczą i nie zanieczyszcza kamienia.

Odpowiednio przygotowany kamień probierczy dobrze i wyraźnie przyjmuje narys metalu szlachetnego.

Iglice probiercze

Iglice probiercze to pręciki sporządzone z miedzi lub mosiądzu, na końcach których znajdują się przylutowane sztabki metalu szlachetnego o dokładnie określonej próbie. W kompletach stosuje się wszystkich używanych prób i możliwie największej skali barw, zwłaszcza w przypadku złota. Stosuje się różne komplety iglic w zależności od tego, jaki rodzaj stopu metalu szlachetnego chce się zbadać. Poszczególne iglice w dostrzegalny sposób różnicują barwę badanej próby stopu.

Ze względu na liczne odcienie barw (od jasnożółtej do czerwonej) powszechnie używanego złota próby $0,583$ komplet iglic dla tej próby powinien składać się z $13$ sztuk, poczynając od iglicy zawierającej w swym składzie tylko złoto i srebro, a kończąc na iglicy zawierającej złoto i miedź. Każda kolejna iglica w tym komplecie różni się od poprzedniej wzrastającą o $0,035$ zawartością miedzi, a zmniejszającą się o tę samą ilość zawartością srebra.

Komplet iglic dla złota próby $0,750$ składa się z $5$ iglic, w których zawartość złota jest stała i wynosi $0,750$, a zmienia się zawartość srebra i miedzi: począwszy od $0,250$ srebra i $0,00$ miedzi, poprzez $0,167$ i $0,083$, potem $0,125$ i $0,125$, następnie $0,083$ i $0,167$, na $0,00$ srebra i $0,250$ miedzi kończąc.

Komplet iglic dla złota próby $0,960$ składa się z $3$ iglic zawierających $0,960$ złota i $0,40$ miedzi, $0,960$ złota i po $0,020$ miedzi i srebra oraz $0,960$ złota i $0,040$ miedzi.

Prócz tych trzech wymienionych kompletów iglic złotych w dobrze wyposażonej pracowni złotniczej powinno znajdować się $5$ kompletów iglic do badania stopów o różnej zawartości złota. Każdy z kompletów powinien zawierać $16$ sztuk iglic różniących się kolejno między sobą o $0,050$ zawartości złota, począwszy od iglicy próby $0,200$, kończąc na iglicy próby $0,950$. W pierwszym z tych kompletów iglice zawierają prócz złota tylko srebro, w drugim prócz złota tylko miedź, w trzecim stosunek miedzi do srebra wynosi $1:1$, w czwartym $1:2$ i wreszcie w piątym $2:1$.

Do badania srebra na kamieniu pobierczym używa się $2$ kompletów iglic. W jednym z nich znajdują się $3$ iglice prób srebra powszechnie używanych, a mianowicie: zawartość srebra $0,940$ i $0,060$ miedzi, $0,875$ srebra i $0,125$ miedzi oraz $0,800$ srebra i $0,200$ miedzi.

W drugim znajduje się $14$ sztuk iglic o zawartości srebra od $0,300$ do $0,950$, różniących się w próbie kolejno między sobą o $0,050$. Komplet tych iglic służy do badania stopów srebra o różnej zawartości tego metalu szlachetnego.

Iglice do badania na kamieniu stopów złota białego powinny składać się z $1$ kompletu iglic białego złota palladowego oraz z $1$ kompletu iglic białego złota niklowego; skład jakościowy i ilościowy tych iglic uzależnia się od rodzaju białego złota stosowanego najczęściej w danym ośrodku złotniczym.

Komplet iglic do badania platyny składa się z $7$ iglic o zawartości $0,850$, $0,900$, $0,920$, $0,940$, $0,950$, $0,960$ i $0,980$ części platyny. W iglicach tych obok platyny znajduje się tylko miedź.

Na trzonie każdej iglicy oznaczony jest jej skład jakościowy i ilościowy; obok symbolów chemicznych metali podana jest liczba określająca skład ilościowy w tysięcznych częściach.

Powrót do spisu treściDEkRw2jZ0Powrót do spisu treści