MonizmmonizmMonizm, panteizmpanteizmpanteizm

RTw60RzBeSR6h1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę wykonaną z czarnego marmuru. To postać dojrzałego mężczyzny. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie, zmarszczone czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy. Ubrany jest w himation.

Jednym z najważniejszych dokonań Zenona z Kition, założyciela szkoły stoickiej, było połączenie dwóch przeciwstawnych tendencji w filozofii starożytnej: materializmu i idealizmu. Materialiści twierdzili, że bytem zasadniczym, a więc tym, co istnieje naprawdę, jest ciało, materia. Idealiści odwrotnie: za byt zasadniczy uważali niematerialne idee. Zenon połączył te dwie perspektywy, twierdząc, że wszystko, co jest, składa się z dwóch nierozdzielnych pierwiastków: biernego i czynnego. Pierwszym pierwiastkiem jest materia, drugim – sens lub po prostu: bóg. Nie ma materii poza pierwiastkiem boskim, nie ma też tego, co boskie, poza materią. Bóg obecny jest w każdej rzeczy, choć nie w każdej tak samo. Właśnie od proporcji pierwiastka czynnego i biernego zależy hierarchia rzeczy: rośliny mają „naturę”, zwierzęta, ludzie i bogowie „duszę”, natomiast „rozum” przysługuje dodatkowo tylko ludziom i bogom. Ów czynny pierwiastek boski wyobrażali sobie stoicy na wzór ciała subtelnego – pneumy – która wszystko przenika, a dodatkowo jednoczy tak, by wielość fenomenalnego świata nie rozpadła się, lecz tworzyła całość, jedność i harmonię.

Jeśli we wszystkim jest bóg, jest to takim, jakim być powinno. Wszystko istnieje więc z konieczności, poza błędem i przypadkiem, w sposób najdoskonalszy z możliwych. A skoro tak – mówią stoicy – powinno się przyjmować każdą rzecz i wydarzenie (również to, co przykre, bezsensowne i głupie) ze spokojem i akceptacją. W ostatecznym rachunku całość tych rzeczy zmierza do doskonałości jednostki i wszechświata. Błędem jest więc sądzenie, że świat jest absurdalny. Czyni się źle, gdy buntuje się przeciwko niemu. Zapomina się wówczas, że nawet jednostkowe zło ma swój ważny udział w budowaniu ogólnego dobra.

Idea wiecznego powrotu

Stoicy przejęli naukę Heraklita z Efezu. Głosiła, że początkiem wszelkiego istnienia jest boski ogień. Z ognia powstają powietrze, woda i ziemia, a z żywiołów biorą swe istnienie bogowie, ludzie, zwierzęta i rośliny. Jednak to, co powstało, musi zginąć. Wszystko rodzi się z ognia, więc i w nim musi umrzeć. A ponieważ ów boski pożar powtarza się w nieskończonych cyklach – istnienie świata, trwające od pożaru do pożaru, powtarza się także w nieskończoność w sposób konieczny i celowy. Z tego też względu, jak przekonywali stoicy, rzeczywistość istniała w przeszłości niezliczoną ilość razy, podobnie jak niezliczoną ilość razy powtórzy się w przyszłości. A zatem refleksje filozoficzne, które teraz snujesz, miały miejsce już wielokrotnie w przeszłości i będą snute w przyszłości. Podobnie jak już istniał i znowu się pojawi katar, zły humor i weekendowy wypad w góry, a także spóźnienie na pociąg i mecz piłkarski. To, co jest, już było i jeszcze się powtórzy. Wszystko podlega prawu wiecznego powrotu.

Re0MTrrHPfCKR

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Na niewielkiej polanie, pośród drzew, krzewów i kwiatów widoczne są dwie siedzące kobiety. Są one półnagie, bawią się z wpółnagimi cherubinami. W prawym, górnym rogu obrazu unosi się para wpółnagich kobiet.

Determinizm i wolność

W stoickiej wizji świata nie ma miejsca na przypadek. Ogół zjawisk podlega opatrzności. Rzeczy wielkie i małe, spektakularne zdarzenia i epizody, sprawy z pozoru błahe lub nawet zupełnie nieważne – wszystko dzieje się z konieczności, jest wynikiem przedwiecznego planu, boskiego zamysłu. W tym też sensie możemy mówić o deterministycznej koncepcji rzeczywistoścideterminizmdeterministycznej koncepcji rzeczywistości. Jak jednak pogodzić konieczność w obszarze fizyki (przyrody) z wolnością w obszarze etyki? Jak pogodzić determinizm i wolną wolę?

Stoicy argumentowali w sposób następujący: można wyróżnić przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne. To, że kula wprawiana jest w ruch na mocy jakiejś siły zewnętrznej, nie oznacza wcale, iż sposób poruszania się też jest determinowany z zewnątrz. Coś z zewnątrz pchnęło kulę, to prawda, ale to, w jaki sposób ona się porusza – toczy się, a nie skacze – zależy już od przyczyn, które w niej tkwią. Możesz wyobrazić sobie teraz świat, którego kształt jest zupełnie niezależny od ludzkiej woli, z konieczności jest taki, jaki jest: miejsce i czas, w którym się rodzimy, rodzice i rodzeństwo, sąsiedzi, otoczenie społeczne, kulturowe wzory, system gospodarczy i polityka, ponadto zaś długa lista codziennych zwykłych zdarzeń. Nie człowiek decyduje o strukturze świata, nie powstał on z jego woli i nie zmieni on tego, co konieczne. Ma  jednak wpływ na siebie samego, decyduje, jak wygląda jego wewnętrzny stosunek do tego, co zewnętrzne. Wolność jest świadomością konieczności. Wolność – to znaczy działać tam, gdzie ludzkie czyny coś znaczą, a także powstrzymać się od działania tam, gdzie panuje prawo konieczności.

Słownik