W praktyce wykorzystujemy różne elementy, przez które płynie prąd elektryczny. Wiele z tych urządzeń produkujemy w bardzo dużych ilościach. Niektóre elementy takich urządzeń są bardzo duże, dlatego bardzo często używamy oznaczeń schematycznych. Dzięki temu nawet skomplikowany układ będzie można przedstawić na niewielkiej kartce. Umiejętność rysowania schematów jest istotna przy badaniu zależności pomiędzy wielkościami opisującymi obwód elektryczny. Jak wyglądają schematyczne oznaczenia różnych elementów i jak zbadać zależność natężenia prądu od napięcia elektrycznego? Dowiesz się tego na dzisiejszej lekcji.

Rfi4O5CkXdru91
Schematy elektryczne stanowią graficzny, formalny i bardzo szczegółowy opis urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Dzięki temu każdy, kto jest zaznajomiony ze stosowanymi w takich schematach oznaczeniami jest w stanie samodzielnie zbudować dane urządzenie, nawet jeśli zostało ono zaprojektowane przez kogoś innego
Już potrafisz
  • podawać znaczenie pojęć „napięcie elektryczne” i „natężenie prądu elektrycznego”;

  • podać jednostkę natężenia prądu elektrycznego – amper (A);

  • podać jednostkę napięcia elektrycznego – wolt (V);

  • opisać amperomierz jako przyrząd służący do pomiaru natężenia prądu elektrycznego, a woltomierz – jako przyrząd służący do pomiaru napięcia elektrycznego;

  • opisać ogniwa, baterie oraz akumulatory jako źródła napięcia elektrycznego.

Nauczysz się
  • przedstawiać wybrane elementy obwodów elektrycznych (ogniwo, opornik, żarówkę, wyłącznik, amperomierz i woltomierz) przy użyciu symboli graficznych;

  • poprawnie odczytywać i rysować schematy prostych obwodów elektrycznych;

  • budować obwody elektryczne zgodnie z danymi schematami;

  • zbudować obwód do badania zależności natężenia prądu płynącego przez odcinek obwodu (opornik) od napięcia między końcami tego odcinka i wykonać doświadczalnie badanie tej zależności.

i0nzwbccs4_d5e259

1. Symbole wybranych elementów obwodu elektrycznego

Każde urządzenie elektryczne to połączony układ zespołów, podzespołów lub elementów elektrycznych (elektronicznych), które wyznaczają zamkniętą drogę przepływu prądu elektrycznego, nazywaną obwodemobwód elektrycznyobwodem.

obwód elektryczny
obwód elektryczny

– układ elementów (przewodów, źródeł napięć, odbiorników, wyłączników) połączonych w taki sposób, aby umożliwić przepływ prądu elektrycznego.

Aby układ elektryczny spełniał swoje zadania, musi zostać wcześniej odpowiednio zaprojektowany. Najpierw rysuje się schemat takiego obwodu, a następnie oblicza jego parametry. Gdy nastąpi awaria i układ przestanie działać prawidłowo, dzięki schematycznym rysunkom przedstawiającym elementy obwodu będzie można usunąć uszkodzenie. Układ zobrazowany za pomocą symboli graficznych nazywamy schematem obwodu elektrycznegoschemat obwodu elektrycznegoschematem obwodu elektrycznego.

schemat obwodu elektrycznego
schemat obwodu elektrycznego

– odwzorowanie obwodu elektrycznego za pomocą symboli graficznych.

R8Z8ecZ2HEulB1
Schemat budowy zasilacza

Za pomocą symboli graficznych możemy opisać budowę i przeznaczenie elementów obwodu elektrycznegoobwód elektrycznyobwodu elektrycznego. Schematy są niezwykle przydatne, gdyż słowny opis budowy i zasady działania byłby zdecydowanie dłuższy niż jednostronicowy schemat. Dla osób, które nie potrafią poprawnie odczytać schematów, są one trudne do zrozumienia. Elektromonterzy czy elektrycy bez trudu dają sobie radę z interpretacją schematów – bez nich budowanie układów elektronicznych, naprawa urządzeń lub ich konserwacja byłyby bardzo trudne.

Nie wszystkie schematy obwodów elektrycznych są tak skomplikowane jak schemat zasilacza. Tak naprawdę wszystko zależy od złożoności urządzenia. W poniższej tabeli przedstawiono symbole graficzne elementów niezbędnych do sporządzenia schematów prostych obwodów elektrycznych.

R1A2r4VU4nhkE1
Źródło: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.
Zapamiętaj!

Woltomierz włączamy równolegle do elementu obwodu, ponieważ tym urządzeniem mierzymy napięcie między końcami elementu. Amperomierz włączamy szeregowo, ponieważ natężenie prądu jest jednakowe w każdym punkcie układu szeregowego. Jeżeli w obwodzie znajdą się trzy oporniki połączone szeregowo, to niezależnie od tego, gdzie włączymy amperomierz (przed pierwszym z nich, między pierwszym a drugim, między drugim a trzecim czy za trzecim) natężenie prądu będzie takie samo.

Polecenie 1

Dlaczego natężenie prądu w układzie szeregowym będzie wszędzie takie samo? Co by się stało, gdyby natężenia były różne?

Polecenie 2

Rozejrzyj się po klasie, w której odbywa się lekcja. Zidentyfikuj jak najwięcej elementów obwodów elektrycznych.

Polecenie 3

Narysuj schemat obwodu elektrycznego, który jest zgodny z rysunkiem poniżej.

R18n7aMgl2Mk41
Źródło: Anna Jasnos, licencja: CC BY 3.0.

Wśród symboli graficznych przedstawiających elementy obwodów elektrycznych nie znajdziemy symbolu żadnego urządzenia. Czasami jednak trzeba je uwzględnić w schemacie – tak jak np. w powyższym ćwiczeniu. Wówczas możemy narysować dane urządzenie według własnego uznania. Pamiętajmy jednak, że nasz rysunek powinien być czytelny i jednoznaczny.

i0nzwbccs4_1447835563791_0

2. Badanie zależności natężenia prądu płynącego przez opornik od napięcia elektrycznego miedzy jego końcami

Doświadczenie 1

Na schemacie woltomierz jest podłączony do opornika równolegle, a amperomierz – szeregowo (wraz z innymi elementami obwodu).

Problem badawczy

Czy istnieje związek między wartością napięcia elektrycznego między końcami opornika a wartością natężenia prądu ktory w nim płynie?

Hipoteza

Natężenie prądu przepływającego przez przewodnik jest wprost proporcjonalne do napięcia elektrycznego mierzonego na jego końcach.

Co będzie potrzebne
  • przewody;

  • zaciski (lub taśma samoprzylepna);

  • cztery ogniwa o takim samym napięciu elektrycznym, np. baterie; w klasie możesz skorzystać z zasilacza laboratoryjnego o regulowanym napięciu wyjściowym. Możesz wtedy wykonać więcej niż 4 pomiary;

  • miernik uniwersalny (amperomierz i woltomierz analogowy);

  • odbiornik prądu elektrycznego – kilkusetomowy opornik lub opornica suwakowa.

Instrukcja
  1. Zbuduj obwód elektryczny zgodnie z poniższym schematem.

    RDPw4xYkDyjtG1
    Źródło: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.

  2. Zanotuj zmierzone wartości napięcia i natężenia prądu elektrycznego.

  3. Dołączaj do obwodu kolejne baterie, powtarzaj pomiary i zapisuj wyniki.

  4. Przerysuj poniższą tabelę do zeszytu i ją uzupełnij.

    Zależność napięcia od natężenia prądu

    1. pomiar

    2. pomiar

    3. pomiar

    4. pomiar

    U[V]
    I[A]
    U[Ω]I
Polecenie 4

W zeszycie napisz podsumowanie doświadczenia. Porównaj ze sobą wyniki zapisane w ostatnim wierszu tabelki. Jaki nasuwa się wniosek? Sporządź w zeszycie wykres: na osi poziomej odłóż wartość napięcia elektrycznego (U), a na osi pionowej – wartość natężenia (I). Jakich jednostek użyjesz do oznaczenia osi poziomej, a jakich – do oznaczenia osi pionowej? Pamiętaj o tym, że każdy pomiar jest obarczony niepewnością, zatem nie można rysować linii łamanej od punktu do punktu.

Ćwiczenie 1
R5zKufayPBdCY1
Zadanie interaktywne.
Źródło: Magdalena Grygiel <Magdalena.Grygiel@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Zapamiętaj!

Zależność, w której wzrost jednej wielkości pociąga za sobą proporcjonalny wzrost drugiej, nazywamy zależnością wprost proporcjonalną.

Dane zapisane w tabelce i sporządzony wykres zależności natężenia od napięcia wskazują na to, że natężenie prądu elektrycznego przepływającego przez odbiornik jest wprost proporcjonalne do napięcia mierzonego na jego końcach. Za pomocą pomiarów fizycy udowodnili prawdziwość tej tezy. Jednym z nich był Georg Ohm – od jego nazwiska stwierdzenie to nazywamy prawem Ohma. Więcej na ten temat dowiesz się z kolejnej lekcji.

i0nzwbccs4_d5e465

Podsumowanie

  • Obwody elektryczne to układy elementów (przewodów, źródeł napięć, odbiorników, wyłączników) połączone w taki sposób, aby umożliwić przepływ prądu elektrycznego.

  • Amperomierz to przyrząd służący do pomiaru natężenia prądu elektrycznego; do obwodów włączany jest szeregowo.

  • Woltomierz to przyrząd służący do pomiaru napięcia elektrycznego; do obwodów włączany jest równolegle.

  • Prąd może płynąć tylko w zamkniętych obwodach elektrycznych.

  • Schemat obwodu elektrycznego to szkic wykonany za pomocą symboli graficznychsymboli graficznych, pozwalający przedstawić wszystkie elementy obwodu elektrycznego i ich połączenia.

  • Natężenie prądu elektrycznego przepływającego przez odbiornik jest wprost proporcjonalne do napięcia elektrycznego mierzonego między jego końcami.

Praca domowa
Polecenie 5.1

Sporządź schemat obwodu elektrycznego latarki kieszonkowej.

Polecenie 5.2

Narysuj schemat układu, w którym dwa oporniki są połączone szeregowo z żarówką i ogniwem. Do końców żarówki jest podłączony woltomierz. Amperomierz znajduje się między dwoma opornikami. Jak zmieni się wskazanie amperomierza, jeżeli włączymy go między dwoma opornikami a żarówką? Dlaczego?

i0nzwbccs4_d5e534

Słowniczek

bateria
bateria

– układ ogniw połączonych najczęściej szeregowo.

ogniwo chemiczne
ogniwo chemiczne

– układ złożony z dwóch elektrod umieszczonych w elektrolicie, który zamienia energię chemiczną w elektryczną.

woltomierz
woltomierz

– przyrząd służący do pomiaru napięcia elektrycznego; do obwodu włączany jest równolegle.

i0nzwbccs4_d5e610

Zadania podsumowujące lekcję

Ćwiczenie 2
R9y6MraL5YMMA1
Zadanie interaktywne.
Źródło: Magdalena Grygiel <Magdalena.Grygiel@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1VVlT6jt0WPr1
Zadanie interaktywne.
Źródło: Magdalena Grygiel <Magdalena.Grygiel@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.