Aby język giętki... Fonetyka i wymowa

ReRHD9Fbz43d4

Twoje cele

poznasz zjawiska fonetyczne zachodzące w języku polskim i nauczysz się je rozróżniać,
poznasz różnicę pomiędzy wymową staranną, potoczną i niestaranną,
nauczysz się prawidłowo akcentować wyrazy w języku polskim.

R1PQsVr217U231

Audiobook: "Najczęstsze błędy w wymowie wyrazów"

Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 1

Zapisz liczbę 333 słownie. Następnie podaj jej zapis fonetyczny, uwzględniając wymowę staranną, potoczną i niestaranną.

RfX1Q2auhLsYN

Polecenie 1

Odczytaj na głos liczbę 333 we wszystkich trzech wariantach z poprzedniego ćwiczenia. Zapisz swoje spostrzeżenia.

Podaj, w jakich sytuacjach można natrafić na wymowę staranną, potoczną i niestaranną.

RobOwyL3WMsjz

Polecenie 2

Pomyśl o innym słowie, które można wymawiać w sposób staranny, potoczny lub niestaranny. Zapisz wszystkie warianty, a następnie odczytaj je na głos.

RmEXPUneiqAwD

R1UlvSWDxjnTm

Ćwiczenie 2

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

R1UlvSWDxjnTm

Ćwiczenie 2

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

R2ufOjBahxOOm

Ćwiczenie 3

Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.

RoxJnBdTq1GE51

Na grafice widoczny jest schemat przedstawiający zjawiska fonetyczne w języku polskim. Po lewej stronie w ramkach znajdują się następujące informacje: Uproszczenie grupy spółgłoskowej. Występuje, gdy wyraz zawiera trudną do wymówienia zbitkę spółgłosek, np. garnki [garki], sześćdziesiąt [sześdziesiąt]. Poniżej: Utrata dźwięczności na końcu wyrazu. Ma miejsce, gdy spółgłoska dźwięczna, występująca na końcu wyrazu, wymawiana jest jako bezdźwięczna, np. posąg [posąk], skład [skłat]. Poniżej: Upodobnienie pod względem dźwięczności. Zachodzi, gdy sąsiadujące spółgłoski wpływają na siebie pod względem dźwięczności, powodując wymowę inną niż zapis. Po prawej podział upodobnień. U dołu: Udźwięcznienie. Występuje, gdy spółgłoska bezdźwięczna wymawiana jest jako dźwięczna, ze względu na sąsiedztwo spółgłoski dźwięcznej, np. prośba [prośba], jakby [jagby]. Powyżej: ubezdźwięcznienie. Występuje, gdy spółgłoska dźwięczna jest wymawiana jak bezdźwięczna, ze względu na sąsiedztwo spółgłoski bezdźwięcznej. Po prawej podział ubezdźwięcznień. U góry: Postępowe. W tym przypadku z dwóch sąsiadujących spółgłosek pierwsza jest bezdźwięczna i ubezdźwięcznia drugą, np. kwas, w:f, [kfas], przygoda, rz:sz, [pszygoda]. Poniżej: Wsteczne. W tym przypadku z dwóch sąsiadujących spółgłosek druga jest bezdźwięczna i ubezdźwięcznia pierwszą, np. wpadać, w:f, [fpadać], kładka, d:t, [kłatka]. — Zjawiska fonetyczne w języku polskim
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Zapoznaj się z tekstem Tomasza Beredy, Marii Dolackiej i Haliny Marszałek „Jak wymawiamy wyrazy?”, a następnie wykonaj poniższe ćwiczenia.

Tomasz Bereda, Maria Dolacka, Halina Marszałek Jak wymawiamy wyrazy?
Posługiwaliśmy się już parokrotnie terminem upodobnienie. Pora więc, by wyjaśnić, co on oznacza. Chodzi tu o zjawisko fonetyczne, które polega na dostosowaniu artykulacjiartykulacjaartykulacji danej głoski do artykulacji głosek sąsiednich. Przyjrzyjmy się na przykład wyrazowi rybka. Głoskę oznaczoną literą b wymawiamy bezdźwięcznie [rypka], gdyż już przy jej artykulacji wiązadła głosowewiązadła głosowewiązadła głosowe rozluźniają się, przygotowując się w ten sposób do wymówienia bezdźwięcznego k.
[...] W wymowie grup spółgłoskowych spotykamy nie tylko upodobnienia, ale również uproszczenia. Terminem tym określa się zupełny zanik jakiejś głoski. [...] Źródła poprawnościoweźródła poprawnościoweŹródła poprawnościowe akceptują uproszczenie np. w formach czasu przeszłego: [śat] - siadł, [biek] - biegł, [zmars] - zmarzł.
[...] Błędne formy typu [czeba] - trzeba, [czymać] - trzymać to właśnie uproszczone wersje fonetyczne. Podajemy inne przykłady, pochodzą one z anteny radiowej: [poctawa] - podstawa, [tyko] - tylko, [...] [litoś] - litość, [jes] - jest, [pożonny] - porządny.
Nasuwa się tu pytanie, czy można sformułować ogólne zasady, które by rozstrzygały, kiedy te uproszczone postaci wymawianianiowewymawianianiowewymawianianiowe są poprawne, a kiedy należy je ocenić negatywnie. [...] Niestety, nie można sformułować precyzyjnych zaleceń usuwających wszystkie wątpliwości. Wiele bowiem czynników wpływa na to, czy forma uproszczona pojawi się, czy też nie. Wymieńmy niektóre z nich: tempo mowy, indywidualne nawyki wymawianiowe, rodzaj wypowiedzi (w gronie rodzinnym czy na zebraniu) itd.
figle Źródło: Maria Dolacka, Tomasz Bereda, Halina Marszałek, Jak wymawiamy wyrazy?, [w:] Tomasz Bereda, Maria Dolacka, Halina Marszałek, Polszczyzna płata nam figle, red. Jerzy Podracki, Warszawa 1993, s. 37–40.

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij, w jakich okolicznościach dochodzi do rozbieżności pomiędzy wymową wyrazów a ich pisownią. Oceń, czy zachodzące zjawiska fonetyczne ułatwiają, czy utrudniają posługiwanie się językiem mówionym i pisanym.

RXX2Ubtu3Frko

RXnHz7TLvTj16

Ćwiczenie 5

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

RL1akVlL3aWny

RhFR0LB9Hzm3c

Zjawiska fonetyczne w języku polskim.

R1c1u05s9dZPJ

R1FUSDspqJlw7

Biały slajd. U góry fioletowy nagłówek: „Zjawiska fonetyczne to procesy zachodzące podczas mówienia”. Poniżej czarne napisy: „Ich skutkiem są różnice między wymową a pisownią wyrazów. Piszemy: światło, ławka, ogród. Mówimy: śfiatło, łafka, ogrót”. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

W polszczyźnie istnieje kilka zjawisk fonetycznych, które powodują, że część wyrazów zapisujemy inaczej, niż je wymawiamy.

RmAfXnv9lZf0n

R1KlJKgTcfluQ

Biały slajd. U góry fioletowy nagłówek: „Przyczyną różnic między pisownią a wymową wyrazów są upodobnienia brzmieniowe sąsiadujących ze sobą głosek”. Poniżej czarny tekst: „Łatwiej wymówić zbitkę składającą się ze spółgłosek dźwięcznych lub bezdźwięcznych, niż parę mieszaną. Dlatego dochodzi do utraty lub uzyskania dźwięczności przez jedną z nich”. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Większość z nich dotyczy wyrazów, w których obok siebie występują spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne. Czasem trudno byłoby taką zbitkę wymówić. Dlatego dochodzi do utraty lub uzyskania dźwięczności przez jedną z nich. Para spółgłosek, które są albo dźwięczne, albo bezdźwięczne, jest prostsza do wypowiedzenia.

R12OmX0ZT0iTv

R1CxlFlllEwLf

Biały slajd. U góry czarny napis: „Gdy wymawiana zbitka spółgłosek staje się jednakowa pod względem dźwięczności, następuje upodobnienie fonetyczne”. Poniżej osiem prostokątów ustawionych w dwóch rzędach. Cztery fioletowe prostokąty z lewej strony mają białe napisy: „wsz”, „krz”, „prz”, „śb”. Obok czarne strzałki skierowane w prawą stronę. Przy każdej z nich granatowe prostokąty z białymi napisami w nawiasach kwadratowych: „fsz”, „ksz”, „psz”, „źb”. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Takie zjawiska nazywamy upodobnieniami fonetycznymi.

RXQplJkmMVIoK

RpUVwRXUQE2l9

Biały slajd. U góry czarny tekst: „Ubezdźwięcznienie - spółgłoska dźwięczna traci dźwięczność pod wpływem sąsiadującej spółgłoski bezdźwięcznej, jest wymawiana jak jej bezdźwięczny odpowiednik, na przykład g jako k, d jako t, w jako f, rz jako sz”. Poniżej osiem prostokątów, ustawionych w dwóch rzędach. Prostokąty z lewej są zielone, a z prawej czerwone. Pomiędzy nimi znajdują się czarne strzałki skierowane w prawą stronę. Na prostokątach białe pary spółgłosek, które zostały wymienione w tekście. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Jednym z upodobnień fonetycznych jest ubezdźwięcznienie. Występuje ono, gdy spółgłoska dźwięczna jest wymawiana jak jej bezdźwięczny odpowiednik, np. „g” jako „k” czy „d” jako „t”.

Rvnu4oS64mr0T

Rhhvtx7ytAeg5

Biały slajd. U góry czarny nagłówek: „Rodzaje ubezdźwięcznień”. Poniżej dwie strzałki, skierowane w prawą i lewą stronę slajdu. Pod nimi napisy: „postępowe” oraz „wsteczne”. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Wśród ubezdźwięcznień wyróżniamy ubezdźwięcznienie wsteczne i postępowe.

RKO9IMCOwq1wK

R1StYb3io4hVt

Biały slajd. U góry czarny tekst: „Ubezdźwięcznienie wsteczne - zjawisko zachodzi, gdy spółgłoska bezdźwięczna wpływa na ubezdźwięcznienie poprzedzającej ją spółgłoski dźwięcznej”. Poniżej fioletowy prostokąt, a w nim biały napis: „wschodzi [fschodzi]”. Pod literami „ws” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny tekst: „dźwięczne "w" pod wpływem bezdźwięcznego "s" w wymowie staje się bezdźwięcznym "f"”, a poniżej granatowy prostokąt z białymi napisami: „babka [bapka]”. Pod literami „bk” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "b" pod wpływem bezdźwięcznego "k" w wymowie staje się bezdźwięcznym "p"”, a niżej zielony prostokąt z białym napisem: „mrówka [mrófka]”. Pod literami „wk” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "w" pod wpływem bezdźwięcznego "k" w wymowie staje się bezdźwięcznym "f"”. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ubezdźwięcznienie wsteczne występuje, gdy z dwóch sąsiadujących spółgłosek druga, jako bezdźwięczna, ubezdźwięcznia pierwszą, np. wstawać [fstawać]. Przebieg upodobnienia: wsteczne, czyli bezdźwięczne „s” ubezdźwięcznia „w” do „f”.

R12bv44uWaSBU

RLXNAR8nLXCqq

Biały slajd. U góry czarny napis: „Ubezdźwięcznienie postępowe - zjawisko zachodzi, gdy spółgłoska bezdźwięczna wpływa na ubezdźwięcznienie następnej spółgłoski”. Poniżej fioletowy prostokąt z białym napisem: „kwoka [kfoka]”, a pod literami „kw” biała strzałka skierowana w prawą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "w" pod wpływem bezdźwięcznego "k" w wymowie staje się bezdźwięcznym "f"”, a niżej granatowy prostokąt z białym napisem: „sprzedawać [spszedawać]”. Pod literami „sprz” biała strzałka skierowana w prawą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "rz" pod wpływem bezdźwięcznego "p" w wymowie staje się bezdźwięcznym "sz"”, a niżej zielony prostokąt z białym napisem: „twórca [tfórca]”. Pod literami: „tw” biała strzałka skierowana w prawo. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "w" pod wpływem bezdźwięcznego "t" w wymowie staje się bezdźwięcznym "f"”. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ubezdźwięcznienie postępowe występuje, gdy z dwóch sąsiadujących spółgłosek pierwsza, jako bezdźwięczna, ubezdźwięcznia drugą, np. kwartał [kfartał]. Przebieg ubezdźwięcznienia: postępowe, czyli bezdźwięcznie „k” ubezdźwięcznia „w” do „f”.

RMaAbZrQylDAU

R1ExlW6vvTXvR

Biały slajd. U góry czarny tekst: „Udźwięcznienie - spółgłoska bezdźwięczna pod wpływem sąsiadującej spółgłoski dźwięcznej jest wymawiana jak jej dźwięczny odpowiednik”. Poniżej fioletowy prostokąt z białym napisem: „prośba [proźba]”, a pod literami „śb” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny napis: „Dźwięczne "b" udźwięcznia "ś" do "ź"”. Poniżej granatowy prostokąt z białym napisem: „liczba [lidżba]”, a pod literami „czb” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "b" udźwięcznia "cz" do "dż"”. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Zjawisko odwrotne do ubezdźwięcznienia to udźwięcznienie. Występuje ono, gdy spółgłoska bezdźwięczna jest wymawiana jak jej dźwięczny odpowiednik. Udźwięcznienia są zawsze wsteczne, np. także [tagże]. Przebieg udźwięcznienia – wsteczne, czyli dźwięczne „ż” udźwięcznia „k” do „g”.

R158SAuf8kh2W

R1K8ghEOOPs2Q

Biały slajd. U góry czarny napis: „Utrata dźwięczności na końcu wyrazu - spółgłoski dźwięczne, które mają swoje bezdźwięczne odpowiedniki, na końcu pojedynczych wyrazów są wymawiane jako bezdźwięczne”. Poniżej znajduje się pięć prostokątów w kolorach: fioletowym, niebieskim, pomarańczowym, granatowym i zielonym. W prostokątach białe napisy, a poniżej czarne. W pierwszym litera „d”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litera „[t]”. Poniżej czarny napis: „sad [sat]”. W drugim litera „g”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litera „[k]”. Poniżej czarny napis: „targ [tark]”. W trzecim litery „rz”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litery „[sz]”. Poniżej czarny napis: „lekarz [lekasz]”. W czwartym litera „b”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litera „[p]”. Poniżej czarny napis: „chleb [chlep]”. W piątym litera „w”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litera „[f]”. Poniżej czarny napis: „śpiew [śpief]”. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Inne zjawisko występujące w mówionej odmianie polszczyzny to utrata dźwięczności na końcu wyrazu, która ma miejsce, gdy ostatnia spółgłoska wymawianego wyrazu ma swój bezdźwięczny odpowiednik i jest wypowiadana jako bezdźwięczna, np. sad [sat], targ [tark].

R1Qgkg2d2fIJB

R6HUTsNm9pMpf

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ostatnie ze zjawisk fonetycznych to uproszczenie grupy spółgłoskowej.

RlZknsFDbZPJE

R1YYoeQxzbBA1

Biały slajd. U góry czarny nagłówek: „Podsumowanie”. Poniżej napis: „Zjawiska fonetyczne”, a poniżej trzy strzałki, pod którymi znajdują się napisy: „Uproszczenie grupy spółgłoskowej”, „Utrata dźwięczności na końcu wyrazu” i „Upodobnienie pod względem dźwięczności”. Pod trzecim napisem znajdują się dwie strzałki z napisami: „udźwięcznienie” oraz „ubezdźwięcznienie”. Od drugiego wyrazu wychodzą kolejne dwie strzałki z napisami: „postępowe” i „wsteczne”. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Podsumowując, rozbieżności między pisownią a wymową wyrazów to następujące zjawiska językowe:

upodobnienie pod względem dźwięczności (tu wyróżniamy ubezdźwięcznienie wsteczne i postępowe oraz udźwięcznienie wsteczne);
utrata dźwięczności na końcu wyrazu;
uproszczenie grupy spółgłoskowej.

Polecenie 3

Pomyśl o innych niż podane w prezentacji przykładach wyrazów, w których dochodzi do uproszczenia grupy spółgłoskowej. Zapisz je, a następnie odczytaj na głos.

RmEXPUneiqAwD

R1Z71fhE18c5s

Ćwiczenie 6

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Rl8hc9tQiYy9I

Ćwiczenie 7

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

R1CLDTNHbMFEJ1

Ćwiczenie 8

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 9

Wskaż rodzaje zjawisk fonetycznych, które zachodzą w podanych niżej wyrazach.

R1Rbntakoe86B

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

R10LDTmgzH0uy

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

RRYfbbty7gJWb

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

RygT7529vTTmu

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

R5BcYWLyrLNre

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

RfKVvTL8jG28B

Ćwiczenie 10

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

RPcxHadvb7Pry

Ćwiczenie 11

Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.

R1VRPSbcl9w1N

Ćwiczenie 12

Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 12

Wynotuj nazwy zjawisk fonetycznych zachodzących w każdym z podanych wyrazów:

wpatrzony,
krzyżówka,
przetrzymać,
nadliczbówka.

RWhfPnFS9nQDK

RYsi45EDdI2w1

Ćwiczenie 13

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

RjtA0YnVHjae4

Ćwiczenie 14

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

RnXm6OrsDRcUy

Ćwiczenie 15

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

RpF6W0wLaoyh0

Ćwiczenie 16

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Słownik

artykulacja

wymowa głoski

wiązadła głosowe

dwa elastyczne fałdy znajdujące się w krtani, dzięki którym człowiek może mówić; inaczej: struny głosowe

wymawianianiowe

związane z wymawianiem

źródła poprawnościowe

np. słowniki, poradniki językowe

Notatnik

Rr0UApxyvii3I

Bibliografia

Karpowicz T., (2009), Kultura języka polskiego. Wymowa, ortografia, interpunkcja, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Lubaś W., Urbańczyk S., (1990) Podręczny słownik poprawnej wymowy polskiej, Warszawa: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego.

Ostaszewska D., Tambor J., (2008), Fonetyka i fonologia języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Podracki J. (red.), (1993), Polszczyzna płata nam figle, Warszawa: Medium.