Aby język giętki... Fonetyka i wymowa
poznasz zjawiska fonetyczne zachodzące w języku polskim i nauczysz się je rozróżniać,
poznasz różnicę pomiędzy wymową staranną, potoczną i niestaranną,
nauczysz się prawidłowo akcentować wyrazy w języku polskim.
Zapisz liczbę 333 słownie. Następnie podaj jej zapis fonetyczny, uwzględniając wymowę staranną, potoczną i niestaranną.
Odczytaj na głos liczbę 333 we wszystkich trzech wariantach z poprzedniego ćwiczenia. Zapisz swoje spostrzeżenia.
Podaj, w jakich sytuacjach można natrafić na wymowę staranną, potoczną i niestaranną.
Pomyśl o innym słowie, które można wymawiać w sposób staranny, potoczny lub niestaranny. Zapisz wszystkie warianty, a następnie odczytaj je na głos.
![Na grafice widoczny jest schemat przedstawiający zjawiska fonetyczne w języku polskim. Po lewej stronie w ramkach znajdują się następujące informacje: Uproszczenie grupy spółgłoskowej. Występuje, gdy wyraz zawiera trudną do wymówienia zbitkę spółgłosek, np. garnki [garki], sześćdziesiąt [sześdziesiąt]. Poniżej: Utrata dźwięczności na końcu wyrazu. Ma miejsce, gdy spółgłoska dźwięczna, występująca na końcu wyrazu, wymawiana jest jako bezdźwięczna, np. posąg [posąk], skład [skłat]. Poniżej: Upodobnienie pod względem dźwięczności. Zachodzi, gdy sąsiadujące spółgłoski wpływają na siebie pod względem dźwięczności, powodując wymowę inną niż zapis. Po prawej podział upodobnień. U dołu: Udźwięcznienie. Występuje, gdy spółgłoska bezdźwięczna wymawiana jest jako dźwięczna, ze względu na sąsiedztwo spółgłoski dźwięcznej, np. prośba [prośba], jakby [jagby]. Powyżej: ubezdźwięcznienie. Występuje, gdy spółgłoska dźwięczna jest wymawiana jak bezdźwięczna, ze względu na sąsiedztwo spółgłoski bezdźwięcznej. Po prawej podział ubezdźwięcznień. U góry: Postępowe. W tym przypadku z dwóch sąsiadujących spółgłosek pierwsza jest bezdźwięczna i ubezdźwięcznia drugą, np. kwas, w:f, [kfas], przygoda, rz:sz, [pszygoda]. Poniżej: Wsteczne. W tym przypadku z dwóch sąsiadujących spółgłosek druga jest bezdźwięczna i ubezdźwięcznia pierwszą, np. wpadać, w:f, [fpadać], kładka, d:t, [kłatka].](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RoxJnBdTq1GE5/1710922565/2PY22I41e5G8A5PbYnvx0I2Hd2Mv5nhf.png "Kliknij, aby powiększyć.")
Zapoznaj się z tekstem Tomasza Beredy, Marii Dolackiej i Haliny Marszałek „Jak wymawiamy wyrazy?”, a następnie wykonaj poniższe ćwiczenia.
Jak wymawiamy wyrazy?Posługiwaliśmy się już parokrotnie terminem upodobnienie. Pora więc, by wyjaśnić, co on oznacza. Chodzi tu o zjawisko fonetyczne, które polega na dostosowaniu artykulacjiartykulacji danej głoski do artykulacji głosek sąsiednich. Przyjrzyjmy się na przykład wyrazowi rybka. Głoskę oznaczoną literą b wymawiamy bezdźwięcznie [rypka], gdyż już przy jej artykulacji wiązadła głosowewiązadła głosowe rozluźniają się, przygotowując się w ten sposób do wymówienia bezdźwięcznego k.
[...] W wymowie grup spółgłoskowych spotykamy nie tylko upodobnienia, ale również uproszczenia. Terminem tym określa się zupełny zanik jakiejś głoski. [...] Źródła poprawnościoweŹródła poprawnościowe akceptują uproszczenie np. w formach czasu przeszłego: [śat] - siadł, [biek] - biegł, [zmars] - zmarzł.
[...] Błędne formy typu [czeba] - trzeba, [czymać] - trzymać to właśnie uproszczone wersje fonetyczne. Podajemy inne przykłady, pochodzą one z anteny radiowej: [poctawa] - podstawa, [tyko] - tylko, [...] [litoś] - litość, [jes] - jest, [pożonny] - porządny.
Nasuwa się tu pytanie, czy można sformułować ogólne zasady, które by rozstrzygały, kiedy te uproszczone postaci wymawianianiowewymawianianiowe są poprawne, a kiedy należy je ocenić negatywnie. [...] Niestety, nie można sformułować precyzyjnych zaleceń usuwających wszystkie wątpliwości. Wiele bowiem czynników wpływa na to, czy forma uproszczona pojawi się, czy też nie. Wymieńmy niektóre z nich: tempo mowy, indywidualne nawyki wymawianiowe, rodzaj wypowiedzi (w gronie rodzinnym czy na zebraniu) itd.
Źródło: Maria Dolacka, Tomasz Bereda, Halina Marszałek, Jak wymawiamy wyrazy?, [w:] Tomasz Bereda, Maria Dolacka, Halina Marszałek, Polszczyzna płata nam figle, red. Jerzy Podracki, Warszawa 1993, s. 37–40.
Wyjaśnij, w jakich okolicznościach dochodzi do rozbieżności pomiędzy wymową wyrazów a ich pisownią. Oceń, czy zachodzące zjawiska fonetyczne ułatwiają, czy utrudniają posługiwanie się językiem mówionym i pisanym.
Zjawiska fonetyczne w języku polskim.
W polszczyźnie istnieje kilka zjawisk fonetycznych, które powodują, że część wyrazów zapisujemy inaczej, niż je wymawiamy.
Większość z nich dotyczy wyrazów, w których obok siebie występują spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne. Czasem trudno byłoby taką zbitkę wymówić. Dlatego dochodzi do utraty lub uzyskania dźwięczności przez jedną z nich. Para spółgłosek, które są albo dźwięczne, albo bezdźwięczne, jest prostsza do wypowiedzenia.
Takie zjawiska nazywamy upodobnieniami fonetycznymi.
Jednym z upodobnień fonetycznych jest ubezdźwięcznienie. Występuje ono, gdy spółgłoska dźwięczna jest wymawiana jak jej bezdźwięczny odpowiednik, np. „g” jako „k” czy „d” jako „t”.
Wśród ubezdźwięcznień wyróżniamy ubezdźwięcznienie wsteczne i postępowe.
![Biały slajd. U góry czarny tekst: „Ubezdźwięcznienie wsteczne - zjawisko zachodzi, gdy spółgłoska bezdźwięczna wpływa na ubezdźwięcznienie poprzedzającej ją spółgłoski dźwięcznej”. Poniżej fioletowy prostokąt, a w nim biały napis: „wschodzi [fschodzi]”. Pod literami „ws” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny tekst: „dźwięczne "w" pod wpływem bezdźwięcznego "s" w wymowie staje się bezdźwięcznym "f"”, a poniżej granatowy prostokąt z białymi napisami: „babka [bapka]”. Pod literami „bk” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "b" pod wpływem bezdźwięcznego "k" w wymowie staje się bezdźwięcznym "p"”, a niżej zielony prostokąt z białym napisem: „mrówka [mrófka]”. Pod literami „wk” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "w" pod wpływem bezdźwięcznego "k" w wymowie staje się bezdźwięcznym "f"”.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1StYb3io4hVt/1710922568/7iH339x7eXuw2lJA0NNRrMdLFf8qd07d.jpg)
Ubezdźwięcznienie wsteczne występuje, gdy z dwóch sąsiadujących spółgłosek druga, jako bezdźwięczna, ubezdźwięcznia pierwszą, np. wstawać [fstawać]. Przebieg upodobnienia: wsteczne, czyli bezdźwięczne „s” ubezdźwięcznia „w” do „f”.
![Biały slajd. U góry czarny napis: „Ubezdźwięcznienie postępowe - zjawisko zachodzi, gdy spółgłoska bezdźwięczna wpływa na ubezdźwięcznienie następnej spółgłoski”. Poniżej fioletowy prostokąt z białym napisem: „kwoka [kfoka]”, a pod literami „kw” biała strzałka skierowana w prawą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "w" pod wpływem bezdźwięcznego "k" w wymowie staje się bezdźwięcznym "f"”, a niżej granatowy prostokąt z białym napisem: „sprzedawać [spszedawać]”. Pod literami „sprz” biała strzałka skierowana w prawą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "rz" pod wpływem bezdźwięcznego "p" w wymowie staje się bezdźwięcznym "sz"”, a niżej zielony prostokąt z białym napisem: „twórca [tfórca]”. Pod literami: „tw” biała strzałka skierowana w prawo. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "w" pod wpływem bezdźwięcznego "t" w wymowie staje się bezdźwięcznym "f"”.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RLXNAR8nLXCqq/1710922569/1FGUvtowD7TBlvKyCTLwADcoxSF2t0c9.jpg)
Ubezdźwięcznienie postępowe występuje, gdy z dwóch sąsiadujących spółgłosek pierwsza, jako bezdźwięczna, ubezdźwięcznia drugą, np. kwartał [kfartał]. Przebieg ubezdźwięcznienia: postępowe, czyli bezdźwięcznie „k” ubezdźwięcznia „w” do „f”.
![Biały slajd. U góry czarny tekst: „Udźwięcznienie - spółgłoska bezdźwięczna pod wpływem sąsiadującej spółgłoski dźwięcznej jest wymawiana jak jej dźwięczny odpowiednik”. Poniżej fioletowy prostokąt z białym napisem: „prośba [proźba]”, a pod literami „śb” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny napis: „Dźwięczne "b" udźwięcznia "ś" do "ź"”. Poniżej granatowy prostokąt z białym napisem: „liczba [lidżba]”, a pod literami „czb” biała strzałka skierowana w lewą stronę. Poniżej czarny napis: „dźwięczne "b" udźwięcznia "cz" do "dż"”.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1ExlW6vvTXvR/1710922569/1AYenVznBz9nWQqW36ziTNmHDgDpG7EX.jpg)
Zjawisko odwrotne do ubezdźwięcznienia to udźwięcznienie. Występuje ono, gdy spółgłoska bezdźwięczna jest wymawiana jak jej dźwięczny odpowiednik. Udźwięcznienia są zawsze wsteczne, np. także [tagże]. Przebieg udźwięcznienia – wsteczne, czyli dźwięczne „ż” udźwięcznia „k” do „g”.
![Biały slajd. U góry czarny napis: „Utrata dźwięczności na końcu wyrazu - spółgłoski dźwięczne, które mają swoje bezdźwięczne odpowiedniki, na końcu pojedynczych wyrazów są wymawiane jako bezdźwięczne”. Poniżej znajduje się pięć prostokątów w kolorach: fioletowym, niebieskim, pomarańczowym, granatowym i zielonym. W prostokątach białe napisy, a poniżej czarne. W pierwszym litera „d”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litera „[t]”. Poniżej czarny napis: „sad [sat]”. W drugim litera „g”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litera „[k]”. Poniżej czarny napis: „targ [tark]”. W trzecim litery „rz”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litery „[sz]”. Poniżej czarny napis: „lekarz [lekasz]”. W czwartym litera „b”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litera „[p]”. Poniżej czarny napis: „chleb [chlep]”. W piątym litera „w”, obok strzałka skierowana w prawą stronę i litera „[f]”. Poniżej czarny napis: „śpiew [śpief]”.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1K8ghEOOPs2Q/1710922570/2ZAKoIDHdsrBUvlKyDMuEur8EzYNXNLL.jpg)
Inne zjawisko występujące w mówionej odmianie polszczyzny to utrata dźwięczności na końcu wyrazu, która ma miejsce, gdy ostatnia spółgłoska wymawianego wyrazu ma swój bezdźwięczny odpowiednik i jest wypowiadana jako bezdźwięczna, np. sad [sat], targ [tark].
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R6HUTsNm9pMpf
Film przedstawia biały slajd z czarnym napisem: „Uproszczenie grupy spółgłoskowej”. Dalej na planszy pojawiają się napisy odczytywane przez lektora i przykłady w kolorowych prostokątach: jabłko [japko], pierwszy [pierszy], ziarnko [ziarko], srebrny [srebny], sześćdziesiąt [sześdziesiąt].
Ostatnie ze zjawisk fonetycznych to uproszczenie grupy spółgłoskowej.
Podsumowując, rozbieżności między pisownią a wymową wyrazów to następujące zjawiska językowe:
upodobnienie pod względem dźwięczności (tu wyróżniamy ubezdźwięcznienie wsteczne i postępowe oraz udźwięcznienie wsteczne);
utrata dźwięczności na końcu wyrazu;
uproszczenie grupy spółgłoskowej.
Pomyśl o innych niż podane w prezentacji przykładach wyrazów, w których dochodzi do uproszczenia grupy spółgłoskowej. Zapisz je, a następnie odczytaj na głos.
Wskaż rodzaje zjawisk fonetycznych, które zachodzą w podanych niżej wyrazach.
Wynotuj nazwy zjawisk fonetycznych zachodzących w każdym z podanych wyrazów:
wpatrzony,
krzyżówka,
przetrzymać,
nadliczbówka.
Słownik
wymowa głoski
dwa elastyczne fałdy znajdujące się w krtani, dzięki którym człowiek może mówić; inaczej: struny głosowe
związane z wymawianiem
np. słowniki, poradniki językowe
Notatnik
Bibliografia
Karpowicz T., (2009), Kultura języka polskiego. Wymowa, ortografia, interpunkcja, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Lubaś W., Urbańczyk S., (1990) Podręczny słownik poprawnej wymowy polskiej, Warszawa: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego.
Ostaszewska D., Tambor J., (2008), Fonetyka i fonologia języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Podracki J. (red.), (1993), Polszczyzna płata nam figle, Warszawa: Medium.