I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
8. Muzyka XX i XXI wieku. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki – wymienia i opisuje wybrane style i techniki muzyki XX i XXI w.: impresjonizm, ekspresjonizm, dodekafonia, serializm, punktualizm, neoklasycyzm, nawiązania do jazzu, folkloryzm, witalizm, aleatoryzm, sonoryzm, muzyka elektroakustyczna, improwizowana, multimedialna, performance;
2) wymienia środki wykonawcze muzyki XX i XXI wieku i opisuje: fortepian preparowany, fale Martenota, organy Hammonda, syntezator (Mooga), zastosowanie taśmy magnetofonowej, instrumenty elektroakustyczne i elektroniczne;
3) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów: Claude Debussy, Maurice Ravel, Aleksander Skriabin, Arnold Schönberg, Siergiej Prokofiew, Igor Strawiński, Béla Bartók, Siergiej Rachmaninow, Dymitr Szostakowicz, Manuel de Falla, George Gershwin, John Cage, Olivier Messiaen, Pierre Boulez, Karheinz Stockhausen, Steve Reich, Gerard Grisey, Kaija Saariaho, Thomas Adès i in.;
4) omawia polską muzykę XX wieku i jej twórców, dokonując klasyfikacji zgodnie ze stylami i kierunkami: Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Grażyna Bacewicz, Witold Lutosławski, Andrzej Panufnik, Tadeusz Baird, Kazimierz Serocki, Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, Krzysztof Penderecki, Eugeniusz Knapik, Aleksander Lasoń, Andrzej Krzanowski, Paweł Szymański, Hanna Kulenty, Paweł Mykietyn, Agata Zubel i in.;
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1) zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
2) nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź.
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1) wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię.
Nauczysz się
rozróżniać wybrane zjawiska muzyki najnowszej;
charakteryzować specyficzne miejsca muzyki współczesnej w dzisiejszej przestrzeni kulturalnej;
identyfikować metody komponowania zakładających działanie i wykorzystać przypadki w trakcie aktu twórczego, jak podczas wykonania utworu.
Przypadkowość w muzyce
Aleatoryzm (z łac. alea – kostka do gry) metoda komponowania zakładająca działanie przypadku zarówno w procesie komponowania jak i wykonywania utworów. Najczęściej polega na nieprecyzyjnym określeniu obrazu dźwiękowego kompozycji w partyturze. Taki zapis pozwala uzyskać efekty brzmieniowe, trudne do osiągnięcia przy tradycyjnym, ścisłym zapisie partytury. Oddziaływanie przypadku może wpływać na ostateczny kształt różnych elementów działa muzycznego – rytmikiRytmikarytmiki, architektonikiArchitektonikaarchitektoniki, dynamiki, relacji interwałowych i in. Kompozytor świadomie zakłada obecność efektów niespodziewanych w swoim dziele. Powstaje ono w pewnym stopniu na skutek działania czynników, pozostającym poza kontrolą twórcy. Aleatoryzm był reakcją na skrajnie ścisłą technikę kompozytorską jaką był serializmSerializmserializm. Celem jego było przyznanie swobody twórcy i wykonawcy. Pionierem aleatoryzmu był amerykański kompozytor, pianista i muzykolog John Cage (1912‑1992), który sam nazywał siebie wynalazcą. Urodził się w Los Angeles. Studiował m.in. u kompozytora‑eksperymentatora Henry'ego Cowella w Nowym Yorku i Arnolda Schönberga w Los Angeles. W 1937 r. podczas odczytu The Future of Music: Credo wygłosił potrzebę sięgnięcia po nowe metody komponowania muzyki. Rok później odkrył możliwość preparacjiPreparacjapreparacji fortepianu, poprzez mocowanie na strunach instrumentu różnych przedmiotów.
R1BzTHW9aJO4N1
RP5YYZ7mvFPOH1
Prezentacja Fortepian preparowany
R1NBS5yblCBsI1
Twórczość Johna Cage'a
Od poł. lat 40‑tych interesował się filozofią Wschodu oraz malarstwem. Jako zagorzały zwolennik nowości zaproponował on w latach 50‑tych XX wieku zrywający z tradycją sposób komponowania. Przełomowym dziełem w jego dorobku stał się utwór Music of Changes (1951). W procesie kompozycji wszelkie parametry dźwięku takie jak czas trwania, wysokość, artykulacja, głośność zostały ustalone na skutek rzucania kości i monet. Przypadek też zadecydował o liczbie dźwięków w kompozycji i czasie jej trwania. W tym wypadku aleatoryzm oddziałujący na etapie kompozycji doprowadził do powstania określonego, zapisanego utworu. Utworem, szczególnym w dorobku Cage’a jest 4’33’’ (1952) skomponowany wyłącznie z samych pauz. W kompozycji tej pianista lub inny wykonawca bądź wykonawcy nie generują żadnych dźwięków, a samą kompozycję stanowią przypadkowe dźwięki z otoczenia. Utwór ten stał się impulsem do dyskusji o granicach w sztuce.
RSsuqCUws56yf
RwJyGmbKPTaMU1
Inne działanie przypadku odnaleźć można w utworze Music for piano (1956). Było ono obecne na etapie powstawania szkicu kompozycji – Cage nakładał przezroczyste kartki z rozrzuconymi punktami na pięciolinię, jak również podczas wykonywania utworu, co wynika z wieloznaczności zapisu kompozycji. Z kolei w Koncercie fortepianowym (1958) partyturę zastępują luźne kartki, spośród których pianista wybiera każdorazowo dowolną ich liczbę, analogicznie czynią inni instrumentaliści. Pianista ma do dyspozycji 63 kartki, inni wykonawcy po kilkanaście. Co więcej przy kolejnym wykonaniu można dowolnie zmieniać obsadę, rezygnując z niektórych głosów. Każdorazowe wykonanie utworu jest całkowicie odmienne.
RRs8pLkRwF8sA
W Music Walk (1958) działania wykonawców, realizujących utwór na fortepianie oraz na radioodbiorniku, wynikają z odczytywania informacji powstałych wskutek dowolnego przemieszczania po arkuszu z naniesionymi punktami celofanowego prostokąta, opatrzonego wcześniej zinterpretowanymi przez wykonawców znakami. W innych kompozycjach Cage wykorzystuje dźwięki elektroniczne, m.in. w Fontana Mix (1958), Cartridge Music (1962), a także plusk wody, szmery, stukot maszyny do pisania. Interesującym przykładem kompozycji aleatorycznej jest cykl Variations I‑IV (1958‑63), w którym obsada (dobór instrumentów oraz liczba wykonawców) są nieokreślone.
Animacja Przykładowe partytury
R1IuGCaHFbUbW
Aleatoryzm w muzyce polskiej
Szczególną odmianę aleatoryzmu wprowadził do swoich utworów wybitny polski kompozytor Witold Lutosławski (1913‑94). Impulsem do nowego sposobu organizacji materiału dźwiękowego było wysłuchanie przez radio Koncertu fortepianowego J. Cage’a. Działanie przypadku zostało jednak w przypadku Lutosławskiego ograniczone, przez co nowa technika została określona mianem aleatoryzmu kontrolowanego (także aleatoryzmem ograniczonym lub techniką zbiorowego Ad libutumAd libitumAd libutum).
R14hoLtvxTkES1
Aleatoryzm kontrolowany pojawia się w twórczości Lutosławskiego na początku lat 60‑tych XX wieku w kompozycji Gry weneckie. Element przypadkowości jest wynikiem rezygnacji z precyzyjnego umiejscowienia dźwięków w czasie. Wysokość dźwięków jest określona, jednakże instrumenty wykonują je w swobodnym tempie. Nakładanie na siebie swobodnie realizowanych partii skutkuje nowatorskim brzmieniem, które bardzo trudno byłoby uzyskać przy stosowaniu tradycyjnego, ścisłego zapisu. W pierwszej części kompozycji można zaobserwować następstwo utrzymanych w aleatorycznej technice ad libitum refrenów oraz ściśle określonych epizodów. W odcinkach aleatorycznych muzycy przestają być trybami wielkiej maszyny, lecz zyskują znaczną autonomię.
Wysłuchaj fragmenty utworu Gry weneckie - nagrania prezentują kolejno od jednego do czterech instrumentów realizujących początkową partię ad libitum.
R18yCpu93Hbcu1
R1I6A9Q6QhXgU1
RKVLV7xsOgoPl1
R1PF8apQ7jQto1
W innej kompozycji Witolda Lutosławskiego operującej techniką aleatoryzmu kontrolowanego - Trzy poematy Henri Michaux (1962‑63) elementami nowatorskimi są niezależność chóru i orkiestry oraz połączenie partii swobodnych z partiami ścisłymi, co wymaga obecności dwóch dyrygentów: jeden kieruje chórem, drugi zespołem instrumentalnym. Sam kompozytor tak wypowiedział się na temat przyznanej wykonawcom swobody:
Poszczególni wykonawcy mogą w wielu miejscach traktować swe partie, jeśli chodzi o wartości rytmiczne, z dużą dowolnością. Ma to umożliwić uzyskanie nieraz bardzo złożonych faktur rytmicznych i dźwiękowych przy minimalnych trudnościach technicznych dla śpiewaków i muzyków. Psychika poszczególnych wykonawców jest tu więc czynnikiem, który staram się włączyć do zespołu środków kompozytorskich. Jest to stanowisko przeciwne mechanicznemu, abstrakcyjnemu traktowaniu dźwięku, stanowisko, którego celem jest restytucja przyjemności, jaką wykonawca odczuwał odtwarzając utwór muzyczny. Staram się więc czynić użytek z indywidualnych zdolności i atutów każdego z wykonawców, żądając nieraz, aby grał lub śpiewał w dużym zespole z taką swobodą, z jaką by grał lub śpiewał zupełnie sam. (wprowadzenie do audycji BBC 1965)
R14Lyui9aVyU8
„Aleatoryczny kontrapunktKontrapunktkontrapunkt” obecny jest także w Kwartecie smyczkowym (1964) Lutosławskiego. Utwór składa się z kilkudziesięciu segmentów, w ramach których wykonawcy grają niezależnie od siebie, spotykając się jedynie na styku segmentów. Oddziaływanie aleatoryzmu w operowaniu wielką orkiestrą symfoniczną odnaleźć można w II Symfonii (1967). Na gruncie polskim nie tylko Lutosławski posługiwał się techniką aleatoryzmu. Także w twórczości innych kompozytorów odnaleźć można jej zastosowanie. Kazimierz Serocki (1922‑81) kreuje formę muzyczną stosując aleatoryzm montażowy w utworze fortepianowym A piacere (1963). Polega on na przypadkowym zestawieniu ściśle skomponowanych fragmentów. Wcześniej taką metodę zastosował m.in. niemiecki twórca Karlheinz Stockhausen w kompozycji Klavierstück XI (1956). Innym polskim kompozytorem szczególnie często wprowadzającym oddziaływanie przypadku w swych kompozycjach jest Bogusław Schaeffer (1929‑2019).
Dopasuj tytuł utworu/zbioru utworów do nazwiska jego twórcy: Kazimierz Serocki Możliwe odpowiedzi: 1. Gry weneckie, 2. A piacere, 3. Klavierstuck XI, 4. Cartridge Music. Witold Lutosławski Możliwe odpowiedzi: 1. Gry weneckie, 2. A piacere, 3. Klavierstuck XI, 4. Cartridge Music. Karlheinz Stockhausen Możliwe odpowiedzi: 1. Gry weneckie, 2. A piacere, 3. Klavierstuck XI, 4. Cartridge Music. John Cage Możliwe odpowiedzi: 1. Gry weneckie, 2. A piacere, 3. Klavierstuck XI, 4. Cartridge Music.
Dopasuj tytuł utworu/zbioru utworów do nazwiska jego twórcy: Kazimierz Serocki Możliwe odpowiedzi: 1. Gry weneckie, 2. A piacere, 3. Klavierstuck XI, 4. Cartridge Music. Witold Lutosławski Możliwe odpowiedzi: 1. Gry weneckie, 2. A piacere, 3. Klavierstuck XI, 4. Cartridge Music. Karlheinz Stockhausen Możliwe odpowiedzi: 1. Gry weneckie, 2. A piacere, 3. Klavierstuck XI, 4. Cartridge Music. John Cage Możliwe odpowiedzi: 1. Gry weneckie, 2. A piacere, 3. Klavierstuck XI, 4. Cartridge Music.
Dopasuj tytuł utworu/zbioru utworów do nazwiska jego twórcy:
Posługując się odbiornikami radiowymi (minimum dwoma) stwórz kompozycję aleatoryczną wykorzystując przypadkowe nakładanie się szumów o różnych częstotliwościach, generowanych przez dwa odbiorniki.
Polecenie 2
Zapisz w pamięci radia (może być radio w telefonie komórkowym) sześć stacji radiowych. O podobną czynność poproś koleżankę lub kolegę, zwracając uwagę, by ich kolejność była inna. Rzucając kostką do gry ustalacie, która ze stacji będzie odtwarzana na każdym z odbiorników, jednocześnie dowolnie regulujecie poziom głośności.
Polecenie 3
Za pomocą dyktafonu (ew. telefonu komórkowego) nagraj ciszę panującą w Sali podczas lekcji. Następnie odtwórz na komputerze zapisany materiał i spróbuj zanalizować powstałe efekty. Jeśli dysponujesz programem do obróbki plików dźwiękowych (np. Audacity) poeksperymentuj z generowaniem różnych efektów.
Polecenie 4
Nagraj kilka fragmentów muzycznych z radia. Posługując się monetą zadecyduj wpierw, które fragmenty znajdą się w Twojej kompozycji, a następnie za pomocą kostki ustal ich kolejność.
Polecenie 5
Naciśnij prawy pedał w fortepianie a następnie delikatnie upuść piłeczkę pingpongową na jego struny. Efekt brzmieniowy uzupełniaj wg uznania naciskając dowolne klawisze lub wydobywając dźwięk w odmienny sposób (np. pukając w instrument).
Pamiętaj o ostrożnym obchodzeniu się z instrumentem.
m0c32bdda5446b852_0000000000195
Słownik pojęć
Ad libitum
Ad libitum
określenie w partyturze pozwalające wykonawcy utworu na dowolność.
Architektonika
Architektonika
metody porządkowania brzmień w struktury muzyczne, a tych z kolei – w całości formalne
Kontrapunkt
Kontrapunkt
technika kompozytorska polegająca na jednoczesnym prowadzeniu kilku niezależnych linii melodycznych.
Preparacja
Preparacja
przygotowanie instrumentu muzycznego do nietradycyjnego wydobywania dźwięków.
Rytmika
Rytmika
ogół zjawisk związanych z rytmem w muzyce lub literaturze.
Serializm
Serializm
kierunek w muzyce XX wieku wywodzący się z dodekafonii. Wyróżnia się totalnym uporządkowaniem wszystkich elementów dzieła muzycznego.
Źródło:
sjp.pwn.pl
m0c32bdda5446b852_0000000000220
Biblioteka muzyczna
R18yCpu93Hbcu1
R1I6A9Q6QhXgU1
RKVLV7xsOgoPl1
R1PF8apQ7jQto1
RSsuqCUws56yf
RRs8pLkRwF8sA
R14Lyui9aVyU8
R1U2k2iM1YVq0
m0c32bdda5446b852_0000000000222
Bibliografia
Mała encyklopedia muzyki, Stefan Śledziński (red. naczelny), PWN, Warszawa 1981