Antyk w kulturze polskiego renesansu
Ważne daty
1456‑1531 – lata życia Jana Łaskiego (Starszego)
1499‑1560 – lata życia Jana Łaskiego (Młodszego)
1503‑1572 – lata życia Andrzeja Frycza Modrzewskiego
1513‑1566 – lata życia Stanisława Orzechowskiego
1551 – data pierwszego wydania O naprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego
1577 – data wydania pierwszego tłumaczenia O naprawie Rzeczypospolitej na język polski
Scenariusz dla nauczyciela
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
7. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu tradycji antycznej i recepcji antyku:
2) przetworzenia motywów kulturowych greckich i rzymskich w kulturze późniejszej, polskiej i światowej na płaszczyznach: literackiej, sztuk plastycznych, sztuk wizualnych;
14. Potrafi rozpoznać i poddać interpretacji w kontekście kultury greckiej i rzymskiej oraz kultur późniejszych następujące kluczowe zjawiska z zakresu tradycji antycznej i recepcji antyku:
2) przetworzenia motywów kulturowych greckich i rzymskich w kulturze późniejszej polskiej i światowej na płaszczyznach: literackiej, sztuk plastycznych, sztuk wizualnych.
oceniać dorobek polskiego renesansu i wpływ polskich autorów na kulturę Europy;
przedstawiać sylwetki najważniejszych twórców polskiego renesansu;
wskazywać źródła antyku w polskiej kulturze okresu renesansu i baroku;
wymieniać dzieła polskich twórców, nawiązujące do dorobku Greków i Rzymian.
Łacińska walka na słowa
Rozwijający się w Rzeczypospolitej humanizm spowodował też większe zainteresowanie sprawami państwowymi. W kraju rozwijała się demokracja szlachecka. Wszelkie pisma polityczne powstawały w języku łacińskim, który mógł być wspólnym nośnikiem idei, niezależnie od wyznania, pochodzenia, czy poglądów autora. Wzorem dla pisarzy byli naturalnie najwybitniejsi przedstawiciele łacińskiej prozy – przede wszystkim zaś Marek Tulliusz Cyceron. Podczas edukacji obowiązkowo czytywano O mówcy (Dē ōrātōre) oraz przypisywaną Cyceronowi Retorykę dla Herenniusza (Rhētorica ad Hērennium). W dalszej kolejności studiowano Naukę wymowy (Īnstitutiō ōrātōria) Kwintyliana.
Ważnymi postaciami owych czasów byli przedstawiciele rodu Łaskich – przede wszystkim zaś dwaj Janowie Łascy, zwani dziś Starszym i Młodszym. Jan Łaski StarszyJan Łaski Starszy (1456‑1531) był arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski. To on dokonał koronacji vivente rege (za życia króla) Zygmunta Augusta. Jan Łaski MłodszyJan Łaski Młodszy (1499‑1560) – bratanek prymasa – początkowo duchowny katolicki, z czasem przyjął wyznanie protestanckie i zapisał się w historii jako jeden z najwybitniejszych działaczy polskiej reformacji. Na zmianę wyznania i poglądów Jana Łaskiego miały wpływ studia zagraniczne i kontakt z licznymi wybitnymi przedstawicielami reformacji. Łaski przyjaźnił również z Erazmem z Rotterdamu.
Wśród jego dzieł warto wymienić redakcję katechizmu (Catechismus maior), która stała się następnie wzorem dla katechizmów w niektórych kościołach protestanckich.
Andrzej Frycz Modrzewski
Z opieki rodu Łaskich korzystał, pochodzący z drobnej szlachty Andrzej Frycz Modrzewski (1503‑1572). Pomoc wpływowego rodu umożliwiła mu studia za granicą. Podobnie jak Jan Łaski, Modrzewski zbliżył się w ten sposób do działaczy reformacji i sympatie te towarzyszyły mu również po powrocie do kraju. Jego twórczość o tematyce politycznej nie ma sobie równych, na kartach jego dzieł wyraźnie widać również wpływy prozy Cycerona.
Gdy sejm rozpatrywał możliwość ujednolicenia kar za zabójstwo, Modrzewski skierował do króla Zygmunta II Augusta hipotetyczną mowę pod tytułem Łaski, czyli o karze za mężobójstwo (Lascius, sīve dē poenā homicīdiī). Już w tytule i formie dzieła widzimy wpływy cyceroniańskie. Pismu nadano kształt mowy wygłoszonej rzekomo w senacie przez Hieronima Łaskiego. Przywodzi to na myśl sposób tytułowania dialogów Cycerona (Leliusz o przyjaźni, Katon Starszy o starości), w samym utworze odnajdujemy również bezpośrednie inspiracje mowami Arpinaty (Do jakich granic pozwolicie hulać rozpasanej samowoli pieniądza? – nawiązanie do pierwszych słów mowy przeciwko Katylinie).
Kilka lat później Andrzej Frycz Modrzewski pisze swoje najważniejsze dzieło – O poprawie Rzeczypospolitej (Dē Rēpūblicā ēmendandā). Traktat ten, napisany piękną, humanistyczną łaciną, został doceniony i był wydawany również poza granicami Rzeczypospolitej. Zawarta w nim wizja dobrze rządzonego państwa była uniwersalna i nawet w pewnym sensie wyprzedzała epokę, w której została napisana. Andrzej Frycz Modrzewski występował z postulatami poprawy sytuacji mieszczan i chłopów, snuł również wizję Kościoła narodowego. W swoich rozważaniach coraz bardziej oddalał się od kościoła rzymskiego, co wywołało krytykę. Największym przeciwnikiem Modrzewskiego był Stanisław Orzechowski (1513‑1566), autor polemicznego dzieła Frycz, czyli o majestacie Stolicy Apostolskiej (Fricius, sīve dē maiestāte Sēdis Apostolicae).
Rozwój języka
Język łaciński miał bardzo duży wpływ na kształtowanie się literackiej polszczyzny w XVII w. W tym okresie ilość słownictwa pochodzącego z łaciny zwiększyła się w języku polskim kilkukrotnie. Dotyczyło to zwłaszcza pojęć abstrakcyjnych, opisujących różne sfery życia i myśli. Również w zakresie składni polskich zdań zaczęto stosować konstrukcje charakterystyczne dla łaciny, co wcześniej na tak szeroką skalę nie było spotykane. Znajomość łaciny stanowiła w pewien sposób czynnik identyfikacji kulturowej polskiej szlachty. Wyraźnie widoczne jest to w ówczesnym powiedzeniu: Eques Polonus sum, Latinē loquor (Jestem polskim szlachcicem – mówię po łacinie). Ślady zmian, zachodzących w okresie renesansu i w późniejszej literaturze polskiego baroku, widoczne są w naszym języku do dziś.
Tłumaczenie tekstu
Przeczytaj i przetłumacz fragment dzieła Marcina Kromera (1512‑1589).
Marcin Kromer, Polōnia sīve dē sitū, populīs, mōribus, magistrātibus, et rēpūblicā Rēgnī Polonīcī.
Ingenia Polōnōrum sunt aperta et candida et fallī quam fallere magis apta, nōn tam irrītābilia, quam plācābilia, minimē proterva aut pertinācia, immō valdē tractābilia, sī commodē ac placidē tractentur...
Iuventūtis laxior et paulō neglēctior ēducātiō, sed ea nātūrae bonitāte compēnsātur. Ad scholās quidem et magistrōs mittere marēs līberōs et Latīnīs litterīs teneram aetātulam imbuere omnibus, pauperibus iuxtā ac dīvitibus, nōbilitātī ac plēbī, oppidānae praesertim, studium est. Multī paedagōgōs domī alunt. Itaque nē in mediō quidem Latiō quis reperiat tam multōs vulgō, cum quibus Latīnē tamen loquī possit. Puellae quoque nōbilēs et urbānae vel domī vel in monastēriīs vernācula, immō et Latīnā linguā legere et scrībere discunt.
Na podstawie: S. Wilczyński, T. Zarych, Rudimenta linguae Latinae, Wrocław 1985, s. 74.
TłumaczenieTłumaczenie
Zadania
Przypomnij sobie, kto był autorem poniższych dzieł polskiego renesansu. Do każdego z twórców dopasuj odpowiedni łaciński tytuł dzieła.
<i>Fricius, sīve dē maiestāte Sēdis Apostolicae</i>, <i>Catechismus maior</i>, <i>Lascius, sīve dē poenā homicīdiī</i>
| Jan Łaski (Młodszy) | |
| Andrzej Frycz Modrzewski | |
| Stanisław Orzechowski |
Do poniższych nazwisk dodaj odpowiednie opisy.
prymas Polski, Autor <i>O naprawie Rzeczypospolitej</i>, przyjaciel Erazma z Rotterdamu, krytyk Andrzeja Frycza Modrzewskiego
| Andrzej Frycz Modrzewski | |
| Jan Łaski (Starszy) | |
| Jan Łaski (Młodszy) | |
| Stanisław Orzechowski |
Zaznacz prawdziwe zdania.
- Jan Łaski (Starszy) był prymasem, który dokonał koronacji Zygmunta II Augusta.
- Młodszy Jan Łaski był synem prymasa Jana Łaskiego.
- Andrzej Frycz Modrzewski opowiadał się za poprawą sytuacji mieszczan i chłopów.
- Wzorem dla twórczości Andrzeja Frycza Modrzewskiego była m.in. proza Cycerona.
Wskaż nazwiska poetów polskiego renesansu:
- Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Rej, Jan Kochanowski
- Jan Kochanowski, Klemens Janicki, Jan Dantyszek
- Klemens Janicki, Jan Dantyszek, Andrzej Frycz Modrzewski
Wskaż nazwiska członków Nadwiślańskiego Towarzystwa Literackiego:
- Filip Kallimach, Konrad Celtis, Wojciech z Brudzewa
- Wojciech z Brudzewa, Erazm z Rotterdamu, Mikołaj Kopernik
- Jan Łaski, Andrzej Frycz Modrzewski, Wojciech z Brudzewa
Którzy z poniższych twórców zajmowali się astronomią?
- Wojciech z Brudzewa i Mikołaj Kopernik
- Mikołaj Kopernik i Andrzej Frycz Modrzewski
- Jan Dantyszek i Mikołaj Kopernik
Słowniki
Słownik pojęć
stryj Hieronima i Jana Łaskich, kanclerz wielki koronny, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, polityk, dyplomata.
bratanek prymasa Polski Jana Łaskiego, działacz reformacyjny i teolog. Działał w Niderlandach i Londynie, po powrocie do Rzeczypospolitej podjął próby tworzenia Kościoła narodowego.
polski pisarz polityczny epoki odrodzenia, reformator społeczny, myśliciel i moralista, autor dzieła O poprawie Rzeczypospolitej.
pisarz polityczny, ceniony za styl (cyceronianizm). Początkowo był związany ze stronnictwem reformacyjnym, następnie był zwolennikiem władzy papieża i krytykował przedstawicieli reformacji (w tym Andrzeja Frycza Modrzewskiego).
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
S. Wilczyński, T. Zarych, Rudimenta linguae Latinae, Wrocław 1985.
A.W. Mikołajczak, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 1999.
J. Ziomek, Renesans, Warszawa 2018.
http://www.wilanow‑palac.pl