Ważne daty
25 września 1599 r. – Przyjście na świat Francesco Castelli (Borromini) w Bissone (Szwajcaria).
1619 – przyjazd Borrominiego do Rzymu; podjęcie pracy jako kamieniarz przy budowie bazyliki św. Piotra na Watykanie
ok. 1634‑1641 – Borromini projektuje pierwszy kościół: San Carlo alle Quattro Fontane
ok. 1652‑1657 – pełnienie funkcji jednego z architektów kościoła Santa Agnese in Agone
ok. 1642‑1660 – budowa kościoła San’t Ivo della Sapienza
1643‑1665 – budowa kościoła Santa Maria dei Sette Dolori
2 sierpnia 1667 r. – śmierć Francesco Borromini (Rzym); pogrzeb w kościele San Giovanni dei Fiorentini
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
2. zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;
4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
rozpoznawać cechy architektury baroku;
wymieniać najważniejsze budowle, które zaprojektował Borromini;
używać fachowej terminologii z dziedziny historii sztuki;
identyfikować dzieła Borrominiego.
Architektoniczne osiągnięcia Borrominiego
Francesco Castelli urodził się w 1599 roku w rodzinie kamieniarza, w miasteczku Bissone, na pograniczu włosko‑szwajcarskim. Spokrewniony był z wielkimi rzymskimi architektami; Domenico Fontaną i Carlo Maderną. Uczył się w Mediolanie, gdzie w hołdzie biskupowi Karolowi Boromeuszowi, kanonizowanemu w 1610 roku zmienił nazwisko z Castelli na Borromini. W 1619 roku wyjechał do Rzymu, gdzie pracował u krewnego – Carla Maderny, twórcy fasady głównej bazyliki św. Piotra na Watykanie. Dla niej rzeźbił herby, ornamenty i putti (małe aniołki). Borromini był świetnym rysownikiem, wkrótce stał się asystentem Berniniego i współpracował z nim przy budowie baldachimu nad grobem św. Piotra. Artyści się poróżnili, prawdopodobnie z powodów finansowych i Borromini rozpoczął karierę na własny rachunek i rywalizację z Berninim, którego artystyczną dominację przełamał.
Pierwszym dziełem Francesca Borrominiego jest kościół pod wezwaniem Karola Boromeusza wzniesiony przy placu Czterech Fontann – San Carlo alle Quattro Fontane zwany przez Rzymian San Carlino (Świętym Karolkiem). Budowla pochłonęła 11 678 scudi. Kościół i przylegający doń klasztor zbudowano w latach 1634‑1677 dla zakonu trynitarzy, wykupujących chrześcijan z rąk pogan. Jest to pierwszy kościół który wzniesiono na planie elipsy, nakreślonej na podstawie z dwóch trójkątów i koła (figur symbolizujących Trójcę świętą i jej doskonałość). Wnętrze nawy otoczyły kaplice i zakrystia, a całość nakryto kopułą w kształcie elipsy (z owalną latarnią), wspartą na kolumnach korynckich. Ściany wzniesiono z białego marmuru i stiuku. Wnętrze kopuły ozdobiły figury geometryczne zmniejszające swe rozmiary wraz ze wzrostem wysokości, tworząc w ten sposób iluzję kopuły o dużej wysokości.
Kościół rozsławił imię architekta tak, że wiele osób chciało, nadaremnie, uzyskać plany budowli. Jest to pierwsza, tak dynamiczna budowla, której fasadafasada faluje, cofa się częściowo i wysuwa do przodu umożliwiając jej optymalny ogląd z perspektywy niewielkiego placu i wąskiej ulicy, przy której wzniesiono kościół. Efekt ten uzyskano poprzez wsparcie na czterech kolumnach parteru i czterech kolumnach piętra dwóch wydatnych gzymsówgzymsów o wklęsło‑wypukłym biegu wzdłuż całej fasady, zastosowaniu wklęsłych ścian pomiędzy kolumnami oraz balustrady umieszczonej na międzypiętrowym gzymsie (pełniącym funkcję fryzufryzu oddzielającym parter od piętra zobacz balustradąbalustradą.
Z nominacji Urbana VIII Francesco Borromini został architektem Uniwersytetu Rzymskiego. Przystąpił do projektowania okazałego kościoła jakim stał się kościół Stant’ Ivo alla Sapienza, zbudowany przy Palazzo della Sapienza (Pałacu Mądrości). Świątynię w jej zasadniczym zrębie zbudowano w latach 1642‑1660, wieńcząc całość wyjątkową kopułą ze spiralnie ukształtowaną latarniąlatarnią. Jej forma przypominać miała muszlę ozdobioną krzyżem i globem. Architekt wzniósł kościół na planie opartym o przenikanie się koła i trójkąta, figury symbolizujące jego cześć dla Boga odbijaną przez doskonałość geometrii. Borromini rzut świątyni oparł o dwa przecinające się trójkąty tworzące sześcioramienną gwiazdę (heksagramheksagram). Wnętrze ujął okazałymi pilastrami, których kapitele podpierają wydatny gzyms będący podstawą kopuły zbudowanej w oparciu o sześć trójkątnych płaszczyzn. Kopułę tą zwieńczyła latarnia, której forma nawiązywała do wieży Babel, symbolu mądrości. Wyjątkowa jest fasada kościoła, która w dolnej części jest wklęsła, a w górnej wręcz odwrotnie – wypukła. Wklęsłą fasadę Borromini zaprojektował też dla kościoła Santa Agnese in Agone przy Piazza Navona, ujmując ją po bokach dwoma wieżami. Uważa się, że projekt ten pokazuje, jak powinna według Borrominiego wyglądać fasada kościoła św. Piotra na Watykanie aby lepiej wyeksponować kopułę Michała Anioła. Kościół powstał w miejscu związanym z męczeństwem św. Agnieszki. Borromini pracował przy nim w latach 1652‑1657 zastępując na stanowisku kierownika budowy rodzinę architektów Rainaldich.
Sant’ Ivo della Sapienza
Kościół św. Jana na Lateranie
Kościół św. Jana na Lateranie należy do najważniejszych kościołów Rzymu. Jest bazyliką tytularną papieża, przy której pierwotnie mieściła się jego rezydencja. Pierwszy, starochrześcijański kościół został wzniesiony na terenie przekazanym chrześcijanom przez Konstantyna Wielkiego w latach 314‑318. Gdy zbliżał się jubileuszowy rok 1650 podjęto decyzję o jego gruntownej przebudowie. Zmieniła ona jednak wygląd i wystrój starego kościoła począwszy od fasady po okazałe, zdobione marmurami wnętrze. Borromini, któremu powierzono to zadanie musiał zachować dawną strukturę świątyni, która wyrażała ciągłość tradycji Kościoła. Borromini musiał zachować drewniany, kasetonowy stropkasetonowy strop oraz plan kościoła. Zachował też kształt prezbiterium, w którym zachowano starożytne cyborium będące baldachimem zdobiącym papieski ołtarz główny, w którym ukryto relikwie śś. Piotra i Pawła. Rzędy kolumn architekt zastąpił monumentalnymi filarami, w których umieszczono ok. 1750 roku figury 12 Apostołów. Uprościł też wnętrze, przekształcając je w istocie z pięcionawowego w trójnawowe. Dominuje szeroka nawa główna oraz transept.
Mistrz iluzji
Francesco Borromini był mistrzem iluzji, kształtującym zaskakujące widza skróty perspektywiczne. Widać to na przykładzie Galerii Perspektywy w Palazzo Spada wzniesionej w latach 1652‑1653. Jest to galeria kolumnowa, która została zaprojektowana przez Borrominiego tak, aby zmierzający w jej kierunku widz myślał, że ma przed sobą do pokonania długi tunel składający się z kolumn dźwigających kolebkowe sklepienie.
Papież Grzegorz XV utworzył 22 czerwca 1622 roku dla misjonarzy Congregazione di Propaganda Fide. Prace nad powstaniem budynku dla Kongregacji zlecono najpierw Berniniemu, a potem Borrominiemu od 1648, prace ukończono w 1667 roku, po śmierci artysty). Borromini zbudował fasadę od strony Via di Propaganda, burząc kaplice Re Magi Berniniego, która postawił od nowa we własnym stylu (powstała Capella dei Re Magi – Kaplica Trzech Króli).
Ponieważ Francesco Borromini kształcił się w Mediolanie uważa się, że architektura tamtejszej gotyckiej katedry musiała wywrzeć wpływ na jego twórczość. Stąd stosowanie przez niego rzymskiej, czerwonej cegły do budowy trzech budowli: Santa Maria dei Sette Dolori, Sant’ Andrea delle Fratte i oratorium Filipinów. Pierwszy kościół zbudowano w latach 1643‑1665. Borromini zaprojektował siedmioosiową, dwupiętrową, surową, ceglaną fasadę, planując budowę niewielkiej wieżyczki. Niestety wieżyczki tej nie zbudowano. Drugi budynek, już z wieżyczką to kościół św. Andrzeja, zaprojektowany został przez Borrominiego w 1653 roku. Architekt połączył tu późnorenesansową/wczesnobarokową fasadę kościoła, wzorowaną być może na fasadzie jezuickiej świątyni Il Gesù, z korpusem z charakterystycznymi dla niego wklęsło‑wypukłymi ścianami. Wzniósł też wieżyczkę z białego kamienia, wzorowaną na rzymskim grobowcu zw. Conocchia. Trzecią budowlą jest oratorium, czyli sala do odprawiania śpiewanych mszy. Jej budowę zlecili oratorianie z zakonu Filipa Neri, którzy w 1575 roku otrzymali stary kościół Santa Maria in Valicella i ogłosili konkurs na nową budowlę. Konkurs wygrał Borromini, który ją zaprojektował zadbał, by wzniesiono ją pod jego nadzorem, co uczyniono w latach 1637‑1650. Fasada oratorium to kwintesencja stylu Borrominiego – aby nie tworzyć masywnego, jednolitego lica budynku, środkową, wklęsłą, ujętą pilastrami część fasady wysunięto do przodu, wieńcząc ją frontonemfrontonem o kształcie zbliżonym kształtem do trójkąta. Dodatkowo fasadę ożywia dodany w górnej części balkon z wklęsłą niszą.
Francesco Borromini był jednym z najwybitniejszych architektów barokowego Rzymu. Konkurował z Gianlorenzo Berninim, który jego dzieła określał jako ekstrawaganckie. Czasem, gdy chciano obrazić Borrominiego, mówiono, że są one gotyckie.
Borromini przełamał dominację artystyczną Berniniego i stworzył dzieła, wobec których nikt nie mógł przejść obojętnie. Jego architektura nie wywarła jednak większego wpływu na architekturę Europy, w której poszukiwano mniej dynamicznych form (np. we Francji odrzucono projekty Berniniego). W kolejnych wiekach architekturę Borrominiego krytykowano, traktując ją, podobnie jak barok, jako wynaturzenie. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku nareszcie uznano wartość baroku i doceniono Francesco Borrominiego, introwertycznego architekta epoki Rubensa, Rembrandta, Galileusza i Newtona.
Połącz pojęcie z jego definicją.
w architekturze baroku niewielka nadbudówka przypominająca wieżyczkę, wieńcząca kopułę lub dach, gęsto przepruta oknami i zwieńczona własnym hełmem, główna, reprezentacyjna ściana - elewacja budynku, często kryta efektowną dekoracją, mieszcząca wejście główne, niski szczyt nad portykiem, o różnym kształcie, najczęściej w kształcie trójkąta, wysunięty przed lico ściany pas architektoniczny chroniący ścianę przed zamakaniem, pełniący funkcję poziomego elementu podziału architektonicznego fasady
Fasada | |
Fronton | |
Gzyms | |
Latarnia |
Przygotuj prezentację dwóch budowli rzymskich Gianlorenza Berniniego (np. kościół św. Andrzeja i św. Bibiany) i dwóch budowli Francesca Borrominiego oraz porównaj cechy tych budowli.
Słownik pojęć
element architektoniczny – ażurowa ścianka o dekoracyjnym lub użytkowym charakterze (zabezpieczenie tarasu, balkonu czy galerii). Może być np. balustradą tralkową, gdzie poziome słupki przypominają kręgle.
główna, reprezentacyjna ściana - elewacja budynku, często kryta efektowną dekoracją, mieszcząca wejście główne.
inaczej przyczółek. Niski szczyt nad portykiem, o różnym kształcie, najczęściej w kształcie trójkąta. Wypełniony zazwyczaj dekoracją rzeźbioną lub płaskorzeźbioną.
poziomy pas dekoracyjny w architekturze; pośredni element belkowania, położony między architrawem a gzymsem. Zdobiony często płaskorzeźbą.
wysunięty przed lico ściany pas architektoniczny chroniący ścianę przed zamakaniem, pełniący funkcję poziomego elementu podziału architektonicznego fasady. Gzymsy mogą być główne, międzypiętrowe czy nadokienne,
zw. też gwiazdą Dawida. Wielokąt gwiaździsty, symbol mądrości.
działania w Kościele katolickim przeciwdziałające rozwojowi reformacji, oparte na sztuce i edukacji.
w architekturze baroku niewielka nadbudówka przypominająca wieżyczkę, wieńcząca kopułę lub dach, gęsto przepruta oknami i zwieńczona własnym hełmem.
strop zbudowany z wzdłużnie i poprzecznie ułożonych belek, które tworzą pola – płyciny o kształtach figur geometrycznych, wypełnia się je ornamentyką, płaskorzeźbą lub polichromią.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003