R11onk8BK0ZmF
Ilustracja o kształcie poziomego prostokąta przedstawia rysunek północnej strony elewacji kościoła benedyktyńskiego w Cluny. Ukazuje bryłę o cechach bazyliki właściwej, z nawami krytymi osobnymi dachami. Zabytek jest masywny, ma niewielkie okna, wieże od strony zachodniej, widoczne z prawej strony oraz bok transeptów i wieże na jego przecięciu się z nawami, a także absydy.

Architektura romańska w Europie

Ważne daty

962 – koronacja Ottona I Wielkiego w Rzymie

965 – intronizacja wielkiego opata Majola z Cluny

ok. 1050 – data zakończenia okresu przedromańskiego w Europie

ok. 1140 – sklepienie w kościele św. Dionizego w Saint‑Denis, początek gotyku we Francji

ma0f972d61d89093e_0000000000074
1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R14YCaBBJiSol1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online skills, cc0.
ma0f972d61d89093e_0000000000077

I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:

1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:

c) średniowiecza (sztuki bizantyńskiej, karolińskiej, ottońskiej, romańskiej, gotyckiej, protorenesansowej),

2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);

4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;

5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

8. porównuje style i kierunki oraz ich wzajemne oddziaływania; uwzględnia źródła inspiracji, wpływ wydarzeń historycznych i kulturalnych oraz estetyki na cechy tych stylów;

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;

13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:

a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,

2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;

3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;

4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;

8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:

1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;

5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury;

9. nazywa oznaczone na ilustracji elementy architektoniczne, właściwe dla poszczególnych stylów i tendencji, w tym:

e) romańskich,

ma0f972d61d89093e_0000000000082
Nauczysz się

charakteryzować cechy architektury romańskiej i reprezentacyjne jej przykłady w Europie;

omawiać detale architektoniczne, plany oraz bryły budowli, rozpoznawać słynne świątynie i przyporządkowywać je do miejsc, w których się znajdują;

dokonać analizy porównawczej budowli, reprezentujących różne style, stosując właściwą terminologię.

ma0f972d61d89093e_0000000000094

Kształtowanie się stylu romańskiego

Na kształtowanie się stylu romańskiego miała wpływ sztuka wczesnego średniowiecza, zwłaszcza Longobardówma0f972d61d89093e_0000000000054Longobardów w Italii, Wizygotówma0f972d61d89093e_0000000000055Wizygotów w Hiszpanii i Merowingówma0f972d61d89093e_0000000000056Merowingów we Francji, wytworzona w wiekach VI‑VIII po wędrówce ludów oraz sztuka karolińskama0f972d61d89093e_0000000000057karolińska z przełomu VIII i IX w. Romanizm w Europie przypada w zasadzie na XI i XII wiek, ale zaczął się krystalizować tuż po koronacji Ottona I Wielkiego w Rzymie w roku 962 i intronizacji wielkiego opata Majola z Cluny w roku 965. Wprowadzone pod koniec X wieku innowacje dotyczące planów budowli oraz organizowania ich przestrzeni w kościołach francuskich plan promienistykaplice promienisteplan promienisty i układ schodkowy), związane były ze zwiększeniem liczb kaplickaplicakaplic, co stało się konieczne ze względu na wzrastający kult świętych i zwyczaj codziennego odprawiania mszy przez każdego duchownego. Sztuka romańska zawdzięczała więc swój rozwój przede wszystkim Kościołowi, który odgrywał znaczącą rolę w życiu kulturalnym i cywilizacyjnym. Charakter sakralny sztuki wynikał przede wszystkim z działalności skupionej wokół klasztorów, zwłaszcza Benedyktynów i Cystersów.

Styl romański wykształcił się w oparciu o sztukę karolińsko‑ottońską, często określaną jako preromański i obejmującą okres do 1050 roku. Nazwa jednak nie wskazuje na rzymskie pochodzenie, wyraża raczej określenie czasu, w którym tworzyła się nowa kultura narodów, będących pod wpływem kultury rzymskiej.

Za pierwszą, wczesną fazę rozwoju romanizmu uznaje się wiek XI, obejmujący lata 900‑1050, natomiast wiek XII jako czas rozkwitu. Jednak podział ten jest sporny, uzależniony od rozwoju stylu w poszczególnych krajach. Gdy we Francji w XII wieku (ok. 1140 – sklepienie w kościele Saint‑Denis) rozwinął się gotyk, na innych terenach trwał jeszcze w XIII wieku styl romański.

ma0f972d61d89093e_0000000000054
ma0f972d61d89093e_0000000000055
ma0f972d61d89093e_0000000000056
ma0f972d61d89093e_0000000000057
ma0f972d61d89093e_0000000000134

Konstrukcja i forma architektury romańskiej

Architekturę romańską cechowała surowość i masywność formy, monumentalizm. Podstawowym budulcem był kamień wapienny, piaskowiec lub granit. Na terenach uboższych w kamień pod koniec XII w. zaczęto stosować cegłę. Często dla ograniczenia kosztów tylko lico grubych murów wykonane było z kamiennych ciosów, niekiedy starannie obrobiony kamień wypełniał naroża a środek muru wypełniano kamieniem łupanym zalanym wapienną zaprawą.

RCg7DU4jmnXsZ
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia dwa schematy układu kamienia w elewacji romańskiej. Są to czarno-białe rysunki wykonane tuszem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Lico muru z dużych, starannie obrobionych ciosów. 2. Lico muru z dużymi ciosami w narożach o drobniejszymi kamieniami wewnątrz. 3. Przekrój poprzez mur.
Ściana romańska z kamienia (na podstawie: Wanda Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996, s. 56)

Kościoły najczęściej zakładano na rzucie krzyża łacińskiego (tradycja wczesnochrześcijańska). Nawy bocznenawaNawy boczne świątyni były o połowę węższe od nawy głównejnawanawy głównej, przeciętej transeptemtransepttranseptemkruchtąkruchtakruchtą. Prezbiteriumchór (prezbiterium)Prezbiterium było zakończone absydąabsydaabsydąambitemambit (obejście)ambitemkaplicamikaplicakaplicami. Od strony zachodniej znajdował się narteksnarteksnarteks (przedsionek) z zespolonymi z korpusem budowli wieżamiwieżawieżami o kwadratowym przekroju (rzadziej pojawiał się przekrój okrągły). Najczęściej budowano kościoły bazylikowebazylikabazylikowe, halowebazylikahalowe, jednonawowe podłużne oraz centralne - na planie koła, kwadratu lub krzyża greckiego.

R3pJoLQs6RkkC1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia schemat planu świątyni. Poniżej czarno-białego rysunku znajdują się kolorowe prostokąty z nazwami części planu, po których wskazaniu na planie podświetla się wskazany fragment: nawa główna, nawy boczne, transept, skrzyżowanie nawy głównej z transeptem, prezbiterium (chór), ambit (obejście), absyda (apsyda), kaplice, przęsło, narteks.
PLAN KOŚCIOŁA

Jednym z głównych elementów konstrukcyjnych było sklepieniesklepieniesklepienie. Pod koniec XI wieku zaczęto stosować rozwiązania kolebkowesklepienie kolebkowe - (beczkowe)kolebkowe (beczkowe) i  krzyżowe. W pierwszych dla wzmocnienia wprowadzono słownik łęki jarzmowe (gurty)gurt (łęk jarzmowy)łęki jarzmowe (gurty), wykonane z kamienia lub cegły. Sklepienie krzyżowe powstało w wyniku przecięcia dwóch słownik sklepień kolebkowych i zastosowanie kwadratowego założenia.

R134l13zNwdeF1
Sklepienia romańskie, batoryart.files.wordpress.com, CC BY 3.0

Przesklepione krzyżowo wnętrze dzielono na kwadratowe przęsłaprzęsłoprzęsła, stosując system wiązanysystem wiązanysystem wiązany, polegający na przyporządkowaniu każdemu sklepieniu nawy głównejnawanawy głównej dwu sklepień naw bocznych.nawanaw bocznych. Wymagało to wzmocnienia emporemporaempor za pomocą filarów.filarfilarów.

RGrvKfyOxE9Cg1
System wiązany

Budowle romańskie różniły się od bazylikowych układem okien i portaliportalportali. Były one małe i wąskie, zakończone łukiem, osadzone w ukośnych ościeżach. W przypadku większych dzielono je kolumienką z głowicągłowica (kapitel)głowicąbaząbazabazą na tzw. biforiabiforiumbiforiatriforiatriforiumtriforia.

R9AkYLGnxNDnm1
Okno biforium
R1UKeUbMwGsUO1
Okno triforium

Romańskie kolumnykolumnakolumny miały tradycyjną konstrukcję trzyczęściową – zawierały bazębazabazę, trzontrzontrzonkapitelgłowica (kapitel)kapitel. Bazę z plintąplintaplintą łączyły dekoracyjne listki, tzw. szpony (żabki)szpon (żabka)szpony (żabki) trzontrzontrzon miał różną formę – był gładki, lub dekorowany motywami geometrycznymi, roślinnymi, figuralnymi. Najbardziej zróżnicowany kształt posiadały kapitele – pojawiały się zarówno proste formy kostkowe i kielichowe, jak i dekorowane ornamentami geometrycznymi, roślinnymi, figuralnymi.

R1YnBYCoe51gx
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia rysunki kolumn romańskich i ich detali. Czarno-białe rysunki tuszem zostały wykonane na białym tle. Pierwszy pokazuje dwie kolumny połączone łukiem. Trzy górne są rysunkami głowic, poniżej podstawa kolumny i jako ostatni ukazany został podwójny kapitel. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Zdobione trzony kolumn. 2. Baza ze szponami (żabkami). 3. Głowica kostkowa. 4. Głowica kielichowa 5.Głowica figuralna. 6.Głowice bliźnie.
Kolumny romańskie i ich detale (na podstawie: Wanda Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996, s. 58)

Na zewnątrz budowla romańska była zespołem brył geometrycznych o uskokowym charakterze, z poziomymi akcentami w postaci cokołówcokółcokołów, fryzów arkadkowychfryz arkadowyfryzów arkadkowych, gzymsówgzymsgzymsów i ślepych galeryjekgaleriagaleryjek.

R1BHB8W3SATkG
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia czarno-białe rysunki romańskich gzymsów oraz schematy fryzów. Po lewej znajdują się cztery przekroje gzymsów, a po prawej dwa rodzaje fryzów. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Profile gzymsów. 2. Widok fryzów arkadkowych, które umieszczano nad gzymsami.
Gzymsy romańskie (na podstawie: Wanda Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996, s. 58)

W miejscach działania siły naporu sklepieńsklepieniesklepień, ściany wzmacniano lizenamilizenalizenami, które od stosowanych w architekturze starożytnego Rzymu pilastrówpilasterpilastrów różniły się tym, że nie posiadały bazybazabazygłowicygłowica (kapitel)głowicy. Inną formą wzmacniania murów były przyporyskarpa (przypora)przypory (skarpy)skarpa (przypora)(skarpy).

R1aIp0FZfkIJo
Przypora
Źródło: Barbara Klimek, licencja: CC BY-SA 4.0.

Najbardziej bogatą dekorację posiadał jednak portalportalportal (zwłaszcza wejściowy), którego skrzydła drzwiowe zostały głęboko osadzone i otoczone archiwoltamiarchiwoltaarchiwoltami, przechodzącymi w ościeżach w półkolumienki. Nad wejściem znajdował się tympanontympanontympanon, wypełniony płaskorzeźbami o treściach religijnych.

RFCjJAYyl83Y2
Portal romański
Źródło: Diego Delso, licencja: CC BY-SA 4.0.

Przykłady architektury we Francji

We Francji najbardziej rozwinęła się romańska sztuka sakralna. Największy wpływ na przemiany w architekturze miała, niezachowana do dziś, bazylikabazylikabazylika opactwa benedyktyńskiego w Cluny, które było centrum reformy kościelnej, tzw. Kongregacji Kluniackiejma0f972d61d89093e_0000000000058Kluniackiej. Kościół był dostosowany do wymogów liturgii benedyktyńskiej – posiadał pięć nawnawanaw, jedenaście przęsełprzęsłoprzęseł, podwójny transepttransepttranseptabsydamiabsydaabsydami, ambitambit (obejście)ambitwieńcemwieniec kaplicwieńcem promienistych kaplic. Budowlę dekorowało osiem wież. Po raz pierwszy zastosowano trójkondygnacyjny podział nawynawanawy głównej z wysokimi ostrołukowymi arkadami międzynawowymi, ślepymi triforiamitriforiumtriforiami.

RDRd0nXPTgHv6
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia rysunek bryły kościoła benedyktyńskiego w Cluny. Zabytek jest zaprezentowany lekko z góry i posiada wyrysowany kształt bryły wraz z zaznaczonymi wszystkimi jej elementami składowymi. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. absyda, 2. transepty, 3. absydiole, 4. hełmy wież, 5. nawa główna, 6. nawy boczne.
Bryła kościoła benektyńskiego w Cluny, X/XI w. , Cluny, Francja,
R1QPV9ZD815vS1
Kościół Saint-Sernin (Świętego Saturnina), Tuluza, Francja, 1095-1135, plan i przekrój, , online-skills, CC BY 3.0
R1E7WEhkuEqgb1
Plan i elewacja kościoła benektyńskiego w Cluny, X/XI w. , Cluny, Francja,

Do największych istniejących świątyń romańskich we Francji należy kościół pielgrzymkowy Świętego Saturnina (S. Sernin) w Tuluzie. Ta halowabazylikahalowa, aż jedenastoprzęsłowa i pięcionawowa budowla z trzynawowym transeptemtransepttranseptem, czteroma absydamiabsydaabsydami oraz wieńcem kaplicwieniec kaplicwieńcem kaplic, została założona na planie krzyża łacińskiego. Nawę główną kryje sklepienie beczkowesklepienie kolebkowe - (beczkowe)sklepienie beczkowe, zaś nawy boczne – krzyżowe.

ma0f972d61d89093e_0000000000058
ma0f972d61d89093e_0000000000184

Przykłady architektury w Hiszpanii

Na świątyni Świętego Saturnina w Tuluzie wzorowana została katedra w Santiago de Compostela - najważniejszy zabytek romańskiej Hiszpanii. Ta dwupoziomowa, trójnawowa bazylikabazylikabazylika transeptemtransepttranseptem, ambitemambit (obejście)ambitemwieńcem kaplicwieniec kaplicwieńcem kaplic jest typowym przykładem syntezy dekoracji i architektury.

ReDgtEGrZQKkw
Ilustracja interaktywna o kształcie zbliżonym do kwadratu przedstawia rekonstrukcję katedry Santiago de Compostela w Hiszpanii. Budowla ukazana jest lekko z góry od strony wschodniej. Tło jest białe. Na ilustracji widoczne są detale architektoniczne. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. kapliczki 2. ambit 3. absyda 4. transept 5. nawa główna 6. wieże 7. nawa boczna
Rekonstrukcja katedry Santiago de Compostela, Hiszpania,

Architektura romańska w Niemczech przybrała monumentalną formę. Kościoły często były rozczłonkowane, złożone z masywnych brył geometrycznych, posiadały wiele wieżwieżawież oraz dekorację z fryzówfryzfryzówgaleryjekgaleriagaleryjek oraz dwa transeptytransepttransepty. Najlepszym tego przykładem jest kościół klasztorny w Maria Laach. Ta trójnawowa, dwuchórowa bazylikabazylikabazylika posiada pięcioprzęsłowy korpus z systemem wiązanymsystem wiązanysystemem wiązanym, a  chórychór (prezbiterium)chóry zamykają absydyabsydaabsydy. Monumentalna, lecz surowa bryła budowli ma ściany korpusu dekorowane jedynie fryzem arkadowymfryz arkadowyfryzem arkadowym. Równie oszczędne w dekoracjach jest wnętrze z zaakcentowanymi podziałami architektonicznymi oraz nawaminawanawami ze sklepieniem kolebkowym na gurtachgurt (łęk jarzmowy)gurtach. Podziały te podkreślone zostały przez obecność filarów międzynawowychfilarfilarów międzynawowych.

Ciekawym przykładem architektury romańskiej w Niemczech jest położona na wysokim wzgórzu monumentalna romańska katedra Świętego Piotra (1110 -1200) w Wormacji. Do jej budowy użyto czerwonego piaskowca. Ta dwuchórowa bazylikabazylikabazylikatranseptemtransepttranseptem, usytuowanym od zachodniej strony, posiada przejrzysty system wiązanysystem wiązanysystem wiązany i bryłę wzbogaconą sześcioma wieżamiwieżawieżami. Od zewnątrz silnym akcentem są chórychór (prezbiterium)chóry oraz skromne dekoracje w postaci fryzówfryzfryzówgalerii arkadkowychgaleria arkadkowagalerii arkadkowych.

ma0f972d61d89093e_0000000000194

Architektura romańska we Włoszech

W architekturze romańskiej Włoch powielano wzory wczesnochrześcijańskie, budowle pozbawione były masywności. Często zakładano całe zespoły architektoniczne. Takim przykładem jest katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (Santa Maria Assunta) w Pizie wraz z baptysteriumbaptysteriumbaptysteriumwieżąwieżawieżą dzwonniczą (kampanilą) z przełomu XI i XII w. Bazylika została założona na planie krzyża łacińskiego z  transeptemtransepttranseptem. Wewnątrz zastosowano sklepieniesklepieniesklepienie z kasetonami. Dekoracja pięcionawowej (trzy kondygnacje w korpusie nawowym) fasadyfasadafasady w postaci ażurowych arkadarkadkaarkad (w czterech górnych kondygnacjach) została powtórzona w wieżywieżawieży oraz baptysteriumbaptysteriumbaptysterium, tworząc spójny architektonicznie zespół.

ma0f972d61d89093e_0000000000206

Architektura romańska w Anglii

Kościoły w Anglii wzorowane były na francuskiej szkole z Normandii, jednak w okresie późniejszym uległy gotyckim przebudowom. Założone były na planie krzyża łacińskiego z wyeksponowanym transeptemtransepttranseptem i długim korpusie nawowym oraz potężnymi wieżamiwieżawieżami. W stylu romańskim została wybudowana katedra p.w. Chrystusa, Błogosławionej Marii Panny i Świętego Kutberta w Durham (1093–1133). Plan kościoła różni się od budowli romańskich w innych krajach – posiada zamknięte prostokątnie (niezachowane) prezbiteriumchór (prezbiterium)prezbiterium. Korpus świątyni jest wydłużony, wewnątrz zastosowano sklepienia krzyżowo‑żebrowe, które były najwcześniejszymi tego typu rozwiązaniami. Tym sposobem wnętrze zyskało na lekkości.

ma0f972d61d89093e_0000000000327

Zadania

R1NyoVzblN3Km
Ćwiczenie 1
Wymień cechy kościoła romańskiego.
R1JyomVoNQOLj
Ćwiczenie 2
Wymień rodzaje sklepień stosowane w okresie romanizmu.
RTBCeJEJieQEW
Ćwiczenie 3
Wymień elementy portalu.
Ćwiczenie 4

Przyporządkuj plany odpowiednim budowlom.

R1a8CQel06pw1
RJjgFm3jeLTRw
Wymień kilka nazw kościołów, miast i państw, w których się znajdują.
Inna wersja zadania

Wymień kilka nazw kościołów, miast i państw, w których się znajdują.

RfD9XdS4JY81c
Ćwiczenie 5
Opisz zapamiętany dowolny kościół romański, zwracając uwagę na jego kształt, założenie, cechy.
R1YsvLAnNM3Z0
Ćwiczenie 6
Wymień rodzaje fryzów i wskaż jaką pełniły funkcję.
Ćwiczenie 7

Na podstawie poniższej ilustracji uzupełnij tekst.

Rc8fkGxocMkJx
R9T11ya2xd1s7
Ilustracja przedstawia plan i widok kościoła opactwa benedyktyńskiego w Tu uzupełnij. Budowla posiada pięć Tu uzupełnij i dwa Tu uzupełnij. Składa się z jedenastu Tu uzupełnij. Na zewnątrz ściany wzmocnione są Tu uzupełnij.
Inna wersja zadania

Co wiesz na temat kościoła benedyktyńskiego w Cluny?

Polecenie 1

Rozpoznaj budowle i porównaj ich bryły.

RQGquLrICbTNj
R7hAFqvtfYruG
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.
Inna wersja zadania

Przypomnij sobie cechy bazyliki wczesnochrześcijańskiej. Odpowiedz na pytanie: jakie jej elementy znalazły się także w kościołach romańskich.

ma0f972d61d89093e_0000000000349

Słownik pojęć

absyda
absyda

w architekturze (gł. sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości.

ambit (obejście)
ambit (obejście)

w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami; obejście było charakterystycznym elementem kościołów rom. (zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich; do obejścia przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec kaplic).

archiwolta
archiwolta

część portalu, element dekoracyjny w kształcie łuku, umieszczony nad drzwiami lub oknami, stanowiący część składową arkady

arkadka
arkadka

element architektoniczny składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem.

atrium
atrium

1. centralne pomieszczenie w starożytnych domach rzymskich, oświetlane przez otwór w dachu, pod którym był basen na wodę deszczową; 2. dziedziniec w bazylikach starochrześcijańskich, otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę narteksu

baptysterium
baptysterium

budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu, zazwyczaj usytuowana w pobliżu kościoła

baza
baza

dolna część, podstawa kolumny , pilastra lub filaru stosowana w porządkach architektonicznych. Zazwyczaj baza leżała na niewielkiej kamiennej płycie - plincie

bazylika
bazylika

w architekturze chrześcijańskiej, kościół wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych (przeciwieństwo kościoła halowego). W zależności od przekroju poprzecznego rozróżnia się:
• bazylikę właściwą, o nawach krytych odrębnie i nawie środkowej oświetlonej najczęściej przez okna ponad dachami naw bocznych;
• pseudobazylikę, o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym i nawie środkowej oświetlonej pośrednio poprzez nawy boczne.

biforium
biforium

dwudzielne arkadowe okno lub przezrocze, typowe dla architektury romańskiej i gotyckiej

chór (prezbiterium)
chór (prezbiterium)

przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od nawy

cokół
cokół

masywna podstawa kolumny, filara, posągu itd., bądź naśladująca jego formy wyodrębniona podbudowa ściany, również i pilastra

empora
empora

galeria wsparta na kolumnach lub filarach, otwarta do wnętrza kościoła; umieszczona nad nawami bocznymi - tworząca osobne pomieszczenie dla np. kobiet, zakonników; umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium - przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych

fasada
fasada

frontowa ściana lub elewacja budynku

filar
filar

w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu itp. Filar to także pionowa podpora konstrukcji o przekroju wielobocznym

fryz
fryz

1. w architekturze: środkowa część belkowania; 2. ornament w postaci poziomego pasa, zdobiący np. ściany, naczynia;

fryz arkadowy
fryz arkadowy

fryz w postaci arkady

galeria
galeria

podłużne pomieszczenie w formie empory, ganku, loggii lub przejścia, biegnące wzdłuż ścian w górnych kondygnacjach budynku, wewnątrz lub zewnątrz, bądź łączące ze sobą dwie części jednej budowli albo dwie osobne budowle na parterze lub w wyższej kondygnacji

galeria arkadkowa
galeria arkadkowa

– galeria mająca formę arkady

galeryjka
galeryjka

– patrz: galeria

głowica (kapitel)
głowica (kapitel)

górna, wieńcząca część kolumny, pilastra, filara, ukształtowana plastycznie; pełni funkcję konstrukcyjną jako człon pośredniczący między podporą i elementami podpieranymi.

gurt (łęk jarzmowy)
gurt (łęk jarzmowy)

element architektoniczny, konstrukcyjny lub dekoracyjny, zwykle zakrzywiony i podparty.

gzyms
gzyms

architektoniczny element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany

kapitel
kapitel

– patrz: Głowica (kapitel)

kaplica
kaplica

mała kultowa budowla wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym, bądź też wyodrębnione wnętrze dla niewielkiej liczby wiernych.(…) W liturgii chrześcijańskiej - niewielka budowla wolno stojąca lub połączona z kościołem, a także wydzielone pomieszczenie z ołtarzem stanowiące część większej budowli, a pełniące wszystkie liturgiczne funkcje kościelne lub ich część.

kaplice promieniste
kaplice promieniste

– kaplice otaczające wieńcem prezbiterium, przylegające do niego

kolumna
kolumna

pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych

kościół halowy
kościół halowy

budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa gł., pozbawiona okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych.

kruchta
kruchta

przedsionek kościoła, poprzedzający wejście główne, czasem także boczne do naw lub zakrystii; pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła, najczęściej pod chórem muzycznym lub w dolnej kondygnacji wieży sytuowanej na osi fasady; niekiedy osobna przybudówka, zwykle jednokondygnacyjna.

lizena
lizena

płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica; w odróżnieniu od pilastra bez głowicy i na ogół bez bazy

łęk jarzmowy
łęk jarzmowy

– patrz: gurt (łęk jarzmowy)

narteks
narteks

kryty przedsionek w bazylikach wczesnochrześcijańskich, bizantyjskich i wczesnośredniowiecznych, w formie prostokątnej lub owalnej przybudówki, poprzedzającej wejście do nawy; w średniowiecznej architekturze narteks przekształcił się w kruchtę

nawa
nawa

część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawą główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego).

pilaster
pilaster

piaski filar przyścienny, pełniący funkcje podpory i dekorujący rozczłonkowania ścian; występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych, bramnych itp.

plan promienisty
plan promienisty

patrz: kaplice promieniste

plinta
plinta

płaska, najczęściej kwadratowa płyta umieszczana pod bazą kolumny

portal
portal

ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.

prezbiterium
prezbiterium

– patrz: chór

przęsło
przęsło

1) we wnętrzu budowli przestrzeń między parą podpór dźwigających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia; 2) wyodrębniona rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego część płaszczyzny elewacji (p. ścienne).

przypora
przypora

– patrz: skarpa

przyporowy system
przyporowy system

system konstrukcyjny charakterystyczny dla sakralnej architektury gotyckiej, umożliwiający przesklepianie dużych przestrzeni na znacznej wysokości

skarpa (przypora)
skarpa (przypora)

pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego filara przyściennego o ściętej pochyło górnej części. Przypora wzmacnia ściany budynku lub wolno stojącego muru oraz przenosi część ciężaru sklepień na fundament; podstawowy element konstrukcji filarowo‑skarpowej (przyporowy system).

sklepienie
sklepienie

konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły, o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku.

sklepienie kolebkowe - (beczkowe)
sklepienie kolebkowe - (beczkowe)

– sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej.

system wiązany
system wiązany

system kompozycji przestrzennej wnętrz kościelnych, związany z zastosowaniem sklepień krzyżowych, w której jednemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadają w nawach bocznych po dwa również kwadratowe przęsła, każde o polu stanowiącym 1 /4 powierzchni przęsła głównego.

szpon (żabka)
szpon (żabka)

średniowieczna ozdoba architektoniczna w kształcie zwiniętych liści lub pączków; w sztuce romańskiej służyła głównie do ozdobienia baz kolumn

transept
transept

– określenie równoznaczne z terminem nawa poprzeczna.

triforium
triforium

1. w kościołach romańskich i gotyckich rząd trójdzielnych ślepych arkadek lub galeria mieszcząca się w grubości muru i otwierająca się do wnętrza rzędem przeprutych arkadek; 2. trójdzielne arkadowe okno lub przezrocze.

trzon
trzon

– trzon kolumny; najważniejsza część kolumny ustawiana na bazie albo bezpośrednio na stylobacie

tympanon
tympanon

– 1.  wewnętrzne pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą; 2. półokrągłe lub ostrołukowe pole umieszczone w górnej części portalu nad nadprożem

wieniec kaplic
wieniec kaplic

– sposób ułożenia kaplic, otaczających obejście kościoła

wieża
wieża

budowla lub wyodrębniona część innej budowli na planie koła, owalu, wieloboku lub prostokąta, której wysokość jest wyraźnie zaakcentowana w stosunku do szerokości podstawy;

żabka
żabka

patrz: szpon

Źródło

  • Słownik języka polskiego PWN

  • Autor opracowania

ma0f972d61d89093e_0000000000549

Galeria dzieł sztuki

ma0f972d61d89093e_0000000000556

Bibliografia

  • Ks. A. Liedtke, Historia sztuki kościelnej w zarysie, Pallotinum, Poznań 1961

  • N. Pevsner, Historia architektury europejskiej, WAiF, Warszawa 1976

  • E. Charytonow, Historia architektury i formy architektoniczne, PWSZ, Warszawa 1963

  • W. Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996