Architektura świecka polskiego baroku
Ważne daty
1655‑1660 – Potop Szwedzki
1600‑1616 – Zamek Królewski w Warszawie
1624 – początek budowy Zamku Ujazdowskiego w Warszawie
1637‑1641 – Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach
1681‑1696 – Pałac w Wilanowie, Warszawa
1677‑1695 – Pałac Krasińskich w Warszawie
XVII/XVIII w. – Pałac Branickich w Białymstoku
1639‑1642 – Pałac Brühla w Warszawie
1763 – Pałac Lubomirskich we Lwowie
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:
d) sztuki nowożytnej (renesans, manieryzm, barok, rokoko, klasycyzm),
7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;
4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
charakteryzować cechy baroku w Polsce;
omawiać wskazane budowle świeckie;
łączyć plany z bryłami budowli;
przyporządkowywać mecenat artystyczny do budowli;
omawiać cechy i typy budowli płacowych.
Cechy świeckiej architektury barokowej. Architektura rezydencjonalna Wazów
Cechą charakterystyczną świeckiej architektury barokowej jest jej różnorodność, będąca pochodną rozmaitych źródeł wzorców, z jakich czerpano, budując królewskie i magnackie rezydencje oraz szlacheckie dwory. W rozwoju architektury wyodrębnić można trzy okresy, związane z panowaniem władców: czasy Wazów, to wczesny barok, trwający od końca XVI wieku aż do Potopu (1655‑1660), dojrzały barok to czasy Jana Kazimierza i Jana III Sobieskiego (II połowa XVII wieku) i późny barok, przypadający na okres saski (I poł. XVIII wieku, do końca lat 60.). Na przełomie XVI i XVII wieku, za sprawą rodów magnackich rozwinął się dekoracyjno‑dynamiczny nurt włoski, który następnie przybrał formę rodzimego sarmatyzmu. Od czasu panowania Jana III Sobieskiego można zaobserwować wpływy baroku klasycyzującego, a czasy saskie to pojawienie się rokoka.
Zygmunt III Waza, jako władca dbający o rozwój kultury, a jednocześnie świadomy propagandowych i politycznych wartości architektury, dążył do nadania jej cech, które podnosiły prestiż monarchy. Istotnym punktem odniesienia była architektura sprzyjających kontrreformacji Habsburgów – najpotężniejszego wówczas rodu w Europie, którego członkowie zasiadali na tronie cesarskim. Największą inwestycją budowlaną Zygmunta III była rozbudowa zamku w Warszawie, podjęta na początku XVII wieku, po obraniu Warszawy stolicą Rzeczypospolitej. Zamek miał łączyć funkcje głównej rezydencji królewskiej oraz miejsca obrad sejmu i senatu, a także siedziby niektórych urzędów państwowych. Prace ukończono w pierwszym dwudziestoleciu XVII w.
Ideał architektury rezydencjonalnej, aktualny w kręgu dworu królewskiego po 1620 roku, w najpełniejszy sposób zrealizowany został w zamku w Ujazdowie (obecnie zamek Ujazdowski w Warszawie), którego budowę rozpoczęto w roku 1624, a ukończono za Władysława IV. Budowla łączy tradycje północnoeuropejskie (bryła zamku) z wpływami włoskimi, przejawiającymi się w ogólnej symetrii, elementach rozplanowania przestrzennego (apartamenty, krużganek).
W rozwoju architektury rezydencjonalnej w Polsce epoki Wazów wieloskrzydłowy zamek ustępuje miejsca pałacowi o zwartym korpusie, a umocniona forteca – założeniu otwartemu. Kultura możnowładcza czerpała wzorce europejskie, inspirowano się włoską willą i francuskim châteauchâteau, nadając im polski charakter. Najlepiej zachowaną egzemplifikacją tych przemian jest pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. Budowla ta powstawała w latach 1637–1641, z inicjatywy i funduszy kanclerza wielkiego koronnego i biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika.
Architektura czasów Jana III Sobieskiego
Najwybitniejszym i zarazem najlepiej zachowanym przykładem architektury okresu panowania Jana III Sobieskiego jest pałac w Wilanowie, wzniesiony w latach 1681‑1696 dla króla, według projektu Augustyna Wincentego Locciego jako letnia rezydencja króla. Skrzydła boczne dobudowano w latach 1723–1729. W formie z 1696 pałac reprezentował charakterystyczny typ barokowej rezydencji podmiejskiej entre cour et jardinentre cour et jardin. Układ przestrzenny, z reprezentacyjnymi salami usytuowanymi na osi, wywodzi się jeszcze z początku XVII wieku, natomiast unikalne są flankujące główny korpus galerie, zakończone wieżami. Detal architektoniczny elewacji nawiązuje do wystroju fasad pałacowych na Kapitolu, projektowanych przez Michała Anioła. Wnętrza, z malowidłami oraz dekoracją rzeźbiarską (autorstwa m.in. Andreasa Schlütera) i sztukatorską przetrwały do naszych czasów w niewiele zmienionym stanie. Wystrój pałacu – tak elewacje jak i wnętrza – prezentuje złożony program ikonograficzny, służący podkreśleniu rangi rodziny królewskiej.
Rezydencja wilanowska – zwiedzanie obiektu
Typ pałacu entre cour et jardin reprezentuje także pałac Krasińskich (Rzeczypospolitej) w Warszawie, zbudowany w latach 1677–1695, dla wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego, według projektu Tylmana z Gameren. Jest to oryginalne założenie, łączące różne tradycje europejskie: holenderski klasycyzm czytelny w bryle pałacu, wpływy francuskie, w postaci narożnych alkierzy oraz inspiracje włoskie. Godne uwagi są także płaskorzeźbione dekoracje tympanonów, autorstwa Andreasa Schlütera.
Architektura za czasów saskich
Rezydencja Branickich w Białymstoku powstała na zrębie gotycko‑renesansowego zamku, przekształconego na barokowy pałac przez Tylmana z Gameren. Dalszej rozbudowy pałacu dokonano w 2 połowie XVIII wieku, z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego i jego żony Izabeli Poniatowskiej. Dodano wówczas jedną kondygnację, wieże zwieńczono baniastymi hełmami, w miejscu wcześniejszych alkierzy i oficyn powstały na wzór francuski skrzydła boczne, ujmujące dziedziniec – cour d’honneur i tworząc tym samym pałac entre cour et jardin ;z czasów saskich pochodzi także wystrój elewacji.
Nieistniejący dziś pałac Brühla w Warszawie, pierwotnie wybudowany dla Jerzego Ossolińskiego w latach 1639–1642 jako piętrowy, na planie czworokąta, z dwiema wieżyczkami w narożach od strony ogrodu. W latach 1681–1696 przebudowany według projektu Tylmana z Gameren, m.in. dobudowano wtedy dwa dwupiętrowe alkierze od frontu, a od strony ogrodu - dwa trójkondygnacyjne pawilony. W 1750 pałac został zakupiony przez Henryka Brühla, a w latach 1754–1759 przeprowadzono kolejną przebudowę i rozbudowę w stylu rokokowym. Środkową część podwyższono do wysokości dwóch pięter i przykryto mansardowym dachem. Nad wejściem umieszczono balkon, a po obu stronach dziedzińca wybudowano dwupiętrowe oficyny.
Pochodzący z 1763 roku pałac Lubomirskich we Lwowie wzniesiony został dla Stanisława Lubomirskiego, według projektu Jana de Witte, w miejscu gdzie wcześniej znajdowały się dwie kamienice. Kamienice te wraz z pięcioma domami przy ul. Ruskiej i ul. Blacharskiej zakupił Lubomirski i polecił przebudować na okazały pałac, o cechach późnobarokowych. Reprezentuje on typ miejskiego pałacu, wkomponowanego w zwartą zabudowę pierzei ulicy.
Dla przedstawionej na ilustracji bryły budowli, wskaż właściwy plan.
- 1
- 2
- 3
Dopisz miasta, w których znajdują się zabytki architektury.
Zamek Ujazdowski ................
Pałac Biskupów Krakowskich ............
Pałac Krasińskich ................
Pałac Branickich ....................
Pałac Lubomirskich ............
Napisz, jaką funkcję pełnił Pałac w Wilanowie.
.................................. króla
Ułóż w poprawnej kolejności założenia rezydencjonalne od najwcześniejszych do najpóźniejszych.
- pałac w Wilanowie
- pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach
- pałac Branickich w Białymstoku
- zamek Królewski w Warszawie
Rozpoznaj budowle.
Rozpoznaj, jaki typ obiektu zaprezentowany jest na poniższej ilustracji.
- Château
- Entre cour et jardin
Wskaż, które z obiektów nie powstały za panowania króla Zygmunta III Wazy.
- Pałac w Wilanowie
- Zamek Królewski w Warszawie
- Zamek w Ujazdowie
- Pałac Lubomirskich we Lwowie
- Pałac Brühla w Warszawie
Na podstawie przykładów wyjaśnij, na czym polegała zabudowa między dziedzińcem a ogrodem.
Słownik pojęć
wiejska rezydencja / pałac poza miastem we Francji.
(dosł. między dziedzińcem a ogrodem) – typ pałacu barokowego, wykształconego we Francji w XVII wieku, w którym główny budynek, zwany corps de logis, leżał na osi między dziedzińcem honorowym (cour d' honneur) a ogrodem, znajdującym się na tyłach pałacu.
w architekturze pałacowej wysoka kondygnacja (zwykle pierwsze piętro) zawierająca ciąg komnat lub sal reprezentacyjnych.
ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne lub architektoniczne i rzeźbiarskie.
dekoracje wykonane w stiuku – materiale zdobniczym, nakładanym przeważnie na ściany i sufity (sklepienia), także na elewacje budynków, w skład którego wchodzi wapno, zmielony marmur, gips, klej i barwniki.
Słownik pojęć został oparty na podstawie:
zabytki.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.
Dzieje architektury w Polsce, praca zbiorowa, Wyd. Kluszczyński, 2004.
T.Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990.