Aspekt i tryb czasownika

Czasownik jest niezbędną częścią mowy, bez której nie udałoby nam się poprawnie komunikować. Należy być jednak świadomym użytkownikiem języka polskiego, dlatego z tej lekcji dowiesz się, czym są aspekty i tryby czasownika.

Kategorie gramatyczne – aspekt czasownika

Czasownik – w porównaniu z pozostałymi częściami mowy – ma najbardziej skomplikowaną odmianę. Może on występować w formach osobowych i nieosobowych (np. bezokolicznik i forma zakończona na '-no'/'-to'). W odmianie czasownika – oprócz kategorii gramatycznych osoby, liczby, rodzaju i czasu – występuje także aspekt i tryb. Aspekt czasownika informuje o zakończeniu lub zbliżającym się końcu czynności. Może być on dokonany lub niedokonany. Nie jest to kategoria, przez którą odmieniamy czasownikj0000007WEB3v28_000tp001czasownik. Czasownik ma określony aspekt.

Aspekt – to kategoria, za pomocą której wskazujemy, że:

• czynność trwa w czasie i nie da się wskazać lub przewidzieć jej rezultatu (zakończenia);

• czynność została zakończona lub możemy przewidzieć jej rezultat.

Trzeba pamiętać, że aspekt zawsze wiążemy z kategorią czasu, ponieważ jakieś zdarzenia pojawiły się lub zakończyły w przeszłości, trwają w momencie, w którym o nich mówimy (czyli 'teraz'), bądź pojawią się lub zakończą w przyszłości.

Czasowniki niedokonane (ndk) – wskazują czynności (stany, zdarzenia) z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, które nie mają swego zakończenia lub rezultatu, np.:

Kiedyś dużo czytałem. (ale nie przeczytałem wszystkiego).
Dziś wiele czytam. (ale przecież ten stan trwa).
W przyszłości będę czytał jeszcze więcej. (ale nie mogę określić, czy ten stan się zakończy).

Czasowniki dokonane (dk) – wskazują czynności (stany, zdarzenia) z przeszłości lub przyszłości, o których powiemy, że mają swój koniec (rezultat), lub przewidujemy, że będą miały koniec i rezultat, np.:

Kiedyś przeczytałem wszystkie lektury. (skończyłem zadanie).
W przyszłości chętnie przeczytam tę grubą książkę. (zakładam, że kiedyś dobrnę do jej końca).

Czasowniki dokonane i niedokonane mają różną odmianę. Dotyczy ona głównie czasu:

• dla czasowników niedokonanych tworzymy formy wszystkich czasów: przeszłego, teraźniejszego i przyszłego. Trzeba jednak pamiętać, że formy czasu przyszłego są zawsze złożone (np. 'będę' + 'czytał'/'czytać');

• dla czasowników dokonanych tworzymy jedynie formy dwóch czasów: przeszłego i przyszłego. Również musimy pamiętać o tym, że formy czasu przyszłego są zawsze formami prostymi (np. 'przeczytam').

Zadaniowo (I)

Kategorie gramatyczne – tryby czasownika

Czasowniki w formie osobowej mogą występować w trzech trybach:

• oznajmującym (inaczej: orzekającym) – informuje o rzeczywistych wydarzeniach z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości;

• przypuszczającym (inaczej: warunkowym) – wyraża przypuszczenie, opowiada o zdarzeniach, które mogłyby się zdarzyć, gdyby pojawiły się ku temu odpowiednie warunki;

• rozkazującym – wyraża rozkaz, prośbę, przestrogę, a więc służy do tego, aby wywoływać jakieś stany (zdarzenia, sytuacje).

Należy pamiętać, że wyłącznie w trybie oznajmującym wyrażamy kategorię czasu. Ponieważ tryby przypuszczający i rozkazujący nie opisują konkretnych (faktycznych) zdarzeń i czynności, nie można w nich określić czasu.

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający – rozpoznajemy po cząstce 'by', która dołączana jest do tematu fleksyjnego czasownika w czasie przeszłym.

• Formy trybu przypuszczającego mogą zawierać formę czasu przeszłego, bogatszą o cząstkę 'by' (te formy są najczęściej używane):
  np. 'pisałaś' (forma czasu przeszłego) + 'by'→ 'pisała‑by‑ś',
  'pisał' (forma czasu przeszłego) + 'by'→ 'pisał‑by'.

• Obok form trybu przypuszczającego pisanych łącznie istnieją też formy rzadziej używane, pisane oddzielnie, np.:

(ja) pisałabym/bym pisała
(ty) pisałabyś/byś pisała

(my) pisalibyśmy/pisałybyśmy/byśmy pisali/byśmy pisały
(wy) pisalibyście/pisałybyście/byście pisali/byście pisały

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący – tworzenie jego form jest dość skomplikowane, w zależności od typu czasownika. Na szczęście jako użytkownicy języka polskiego rzadko miewamy z tym problemy. Tylko nieliczne czasowniki sprawiają nam trudności, jeśli chodzi o tworzenie form trybu rozkazującego. Należą do nich np. czasowniki: 'zrozumieć', 'ogolić', posiadające dwie formy trybu rozkazującego: 'zrozum' - 'zrozumiej' (dopuszczalna), 'ogol' - 'ogól' (rzadziej).

W formach trybu rozkazującego nie wyrażamy kategorii rodzaju.

Powyższe zdanie sygnalizuje zdenerwowanie i zniecierpliwienie nadawcy. Inaczej jest, gdy posłużymy się czasownikiem dokonanym, np.: 'Zabierz swoje rzeczy ze stołu'. Możemy też złagodzić swoją wypowiedź słowem 'proszę', np.: 'Proszę, zabierz swoje rzeczy ze stołu' lub 'Zabierz swoje rzeczy ze stołu, proszę'.

Wzorzec odmiany czasownika

Czasownik niedokonany typu 'czytać'

Tryb oznajmujący
1. Czas przyszły (złożony)

Tryb oznajmujący
2. Czas teraźniejszy

Tryb oznajmujący
3. Czas przeszły

Tryb przypuszczający

Tryb rozkazujący

W polszczyźnie istnieje potencjalna forma 1. osoby liczby trybu rozkazującego ('niech pomyślę'), ale rzadko jej używamy.

Formy nieosobowe

Czasownik dokonany typu 'przeczytać'

Tryb oznajmujący
1. Czas przyszły (prosty)

Tryb oznajmujący
2. Czas przeszły

Tryb przypuszczający

Tryb rozkazujący

Zadaniowo (II)