„Bellum iustum” – teoria

Koncepcja wojny sprawiedliwej rozwijała się już w czasach starożytnych. Zasady, wedle których powinno się prowadzić wojnę tak, aby była uznawana za sprawiedliwą, opisał rzymski polityk i pisarz, Cyceron. Wojna sprawiedliwa przeciwstawiana była wojnie niesprawiedliwej. Samo istnienie tej dychotomii wskazywało, że uznawano, iż są konkretne przypadki i okoliczności, w których prowadzenie działań wojennych jest nie tylko usprawiedliwione, ale i słuszne. Łaciński termin określający wojnę sprawiedliwą to „bellum iustum”. Oznaczał on w starożytnym Rzymie działania mające na celu zapobieganie inwazji. Odnosił się również do działań wojskowych podejmowanych w odpowiedzi na złamanie traktatu lub rabunek. Wojna, by być uznana za sprawiedliwą, musiała spełniać jeszcze jeden warunek. Wymagano, aby była ona ogłoszona przez kapłana. W inny wypadku traktowano ją tak, jak każdą inną wojnę, czyli taką, która była ze swej natury zła i zakazana.

Swój wkład w rozwój koncepcji wojny sprawiedliwej mieli również myśliciele średniowieczni. Chrześcijańska filozofia wojny sprawiedliwej ukształtowana została przez świętego Augustyna oraz świętego Tomasza z Akwinu. Augustyn, jeden z największych myślicieli chrześcijańskich, twierdził, że można być żołnierzem i służyć Bogu, zachowując przy tym honor. Wskazywał, że naganne są porywczość i nadużywanie przemocy, ponieważ Bóg dał człowiekowi miecz do tego, by walczył o słuszną sprawę. Augustyn podkreślał jednocześnie, że chrześcijanin zbrojnie walczący o pokój oraz wymierzający karę niegodziwcom nie okrywa się hańbą. Tym samym dopuszczalne jest, jak twierdzi Doktor Kościoła, zabijanie oraz prowadzenie wojen. Najistotniejsze jest jednak to, by działania te miały na celu zbożny cel lub miały wsparcie legalnej władzy. Przykładami mogą być krucjaty lub wymierzanie kar z rozkazu władcy.

Koncepcja świętego Augustyna została rozwinięta przez innego chrześcijańskiego filozofa i teologa, świętego Tomasza z Akwinu. Sformułował on zbiór zasad prowadzenia wojny sprawiedliwej. Po pierwsze, wojna musi wynikać z dobrego i sprawiedliwego celu, a nie być wszczynana dla własnej korzyści. Warunek ten określony jest jako „iusta causa” – sprawiedliwa przyczyna. Po drugie, wojna musi być prowadzona przez odpowiednie władze. Z łaciny określa się to jako „auctoritas principis”, czyli władza najwyższa. Tomasz z Akwinu kładzie nacisk, by wojny prowadzili legalni władcy, a nie na przykład osoby prywatne. Wynika to z tego, że władze państwa (cesarz, król czy książę i ich urzędnicy) zbrojnie karze wrogów wewnętrznych i zewnętrznych kraju, a osoba prywatna powinna dochodzić swych praw u rządzących, przede wszystkim przed sądem. Ostatnim warunkiem jest to, że celem wojny jest przywrócenie pokoju – jest to warunek „intentio recta”, prawej intencji. Oznacza to, że nie można wszczynać konfliktu z żądzy czy okrucieństwa, dlatego też dobry władca nie powinien zbytnio chełpić się swoim zwycięstwem i je wykorzystywać. Odejście walczących od zasad określonych przez świętego Augustyna oraz świętego Tomasza z Akwinu miało prowadzić do wojny niesprawiedliwej, a więc grzesznej i potępianej przez świat chrześcijański.

Tak wyglądała teoria. W praktyce konflikty zbrojne wszczynano w różnych celach i z różnych pobudek.