Ważne daty

Barok - wyjaśnienie terminu oraz ramy czasowe w Polsce

Barok (z portugalskiego barocco – perła o nieregularnych kształtach). W przeciwieństwie do renesansowego klasycyzmu głównym dążeniem twórców było uzyskanie maksymalnego oddziaływania na odbiorcę.

Rkx6j7BCAq04R1

Ilustracja przedstawia barokowe wnętrze katedry w Lublinie. Świątynia jest bogato zdobiona złotem. Na ścianach, suficie i ołtarzu są widoczne podobizny świętych.

Epoka baroku w muzyce polskiej obejmuje XVII i XVIII wiek. Jej początek wyznacza reorganizacja dworu Zygmunta III Wazy i powołanie w 1595 r. włoskiej kapeli, której kapelmistrzem był m.in. prekursor stylu barokowego Luca Marenzio. Rok później siedzibą dworu królewskiego zostało mazowieckie miasto Warszawa.

R1EtsuQ5baCIO1

Ilustracja przedstawia rysunek pod nazwą „Warszawa za rządów Wazów”. Ukazuje ona widok na Wisłę, po której płyną barki i łódki. Za rzeką jest widoczne zabudowania Warszawy. Z prawej strony ilustracji w poprzek Wisły jest widoczny most.

Najważniejsze wydarzenia społeczne i polityczne w epoce baroku na ziemiach polskich

Na kształt kultury muzycznej w tej epoce szczególnie znacząco wpływały wydarzenia polityczne, w tym liczne wojny w XVII w., z potopem szwedzkim na czele, rządy władców Saskich i upadek I Rzeczypospolitej w XVIII w. Polska tamtych czasów była krajem wielowyznaniowym, o złożonej strukturze etnicznej. Kulturę polską znacząco kształtowały silne wpływy włoskie, niemieckie, niderlandzkie, francuskie, które były pokłosiem licznych podróży członków rodziny królewskiej i rodzin magnatów po krajach Europy Zachodniej, jak i wpływy ukraińskie i tureckiej będące głównie skutkiem prowadzonych wojen.

R15ANJVGq7wqV1

Ilustracja przedstawia obraz Jana Matejko pod tytułem Zygmunt III Waza. Władca siedzi na tronie. W prawej ręce trzyma berło w kształcie krzyża, lewą opiera na jabłku królewskim. Na głowie ma koronę.

RgiJMvGrwtc3N1

Ilustracja przedstawia obraz Jana Matejko pod tytułem Władysław IV. Król stoi. W prawej ręce trzyma bliżej niezidentyfikowany przedmiot. Lewą rękę opiera na szpadzie. Na głowie władcy znajduje się kapelusz z piórkiem.

Główne ośrodki uprawiania muzyki

Ważnymi ośrodkami życia muzycznego na ziemiach polskich w epoce baroku były rezydencje królewskie: m.in. w Warszawie, Krakowie, Wilnie, Grodnie i Lwowie i magnackie, m.in. Lubomirskich w Wiśniczu, Radziwiłłów w Nieświeżu, Tyszkiewiczów w Wilnie oraz Ogińskich w Słonimiu. W repertuarze kapel dworskich ważne miejsce zajmowała muzyka instrumentalna, popularne były zwłaszcza tańce oraz canzonyCanzonacanzony, fantazje i sonaty. Znakomitym twórcą był, działający na dworze królewskim w Warszawie Adam Jarzębski, autor zbioru Canzoni e concerti z 1627 roku.

RXvPCCv2abcMW

Ilustracja interaktywna przedstawia organy w Organy w Bazylice Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Leżajsku. Informacja dodatkowa - punkt 1: Organy należały do najpopularniejszych instrumentów w epoce baroku. Wykorzystywane były zarówno do wykonywania utworów solowych, jak i do realizacji basso continuo. W drugim przypadku często sięgano po mniejsze organy – pozytywy. Na zdjęciu wielkie organy w Leżajsku. Ich prospekt stanowi znakomity przykład barokowego stylu w budownictwie organowym.

Ilustracja interaktywna przedstawia organy w Organy w Bazylice Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Leżajsku. Informacja dodatkowa - punkt 1: Organy należały do najpopularniejszych instrumentów w epoce baroku. Wykorzystywane były zarówno do wykonywania utworów solowych, jak i do realizacji basso continuo. W drugim przypadku często sięgano po mniejsze organy – pozytywy. Na zdjęciu wielkie organy w Leżajsku. Ich prospekt stanowi znakomity przykład barokowego stylu w budownictwie organowym.

1

1. Organy należały do najpopularniejszych instrumentów w epoce baroku. Wykorzystywane były zarówno do wykonywania utworów solowych, jak i do realizacji basso continuo. W drugim przypadku często sięgano po mniejsze organy – pozytywy. Na zdjęciu wielkie organy w Leżajsku. Ich prospekt stanowi znakomity przykład barokowego stylu w budownictwie organowym.

R168OwA90f6dm

Ilustracja interaktywna przedstawia klawesyn zbudowany przez Jeana-Paula Rouauda według Nicolasa Dumonta, 1707 Ilustracja interaktywna 1. Klawesyn był niezwykle popularnym instrumentem wykorzystywanym do wykonywania muzyki świeckiej – zarówno solowej, zwłaszcza suit złożonych z tańców oraz do realizacji basso continuo. Posiada jedną lub dwie klawiatury (manuały). Obecnie muzyka klawesynowa przeżywa swój renesans.

Ilustracja interaktywna przedstawia klawesyn zbudowany przez Jeana-Paula Rouauda według Nicolasa Dumonta, 1707 Ilustracja interaktywna 1. Klawesyn był niezwykle popularnym instrumentem wykorzystywanym do wykonywania muzyki świeckiej – zarówno solowej, zwłaszcza suit złożonych z tańców oraz do realizacji basso continuo. Posiada jedną lub dwie klawiatury (manuały). Obecnie muzyka klawesynowa przeżywa swój renesans.

1

1. Klawesyn był niezwykle popularnym instrumentem wykorzystywanym do wykonywania muzyki świeckiej – zarówno solowej, zwłaszcza suit złożonych z tańców oraz do realizacji basso continuo. Posiada jedną lub dwie klawiatury (manuały). Obecnie muzyka klawesynowa przeżywa swój renesans.

R4Y4oFDhB5gd6

Ilustracja interaktywna przedstawia instrument Viola d'amore; informacja dodatkowa - punkt 1: Wśród instrumentów smyczkowych we wczesnym baroku popularne były instrumenty z rodziny wiol, zwłaszcza viola da braccio, viola da gamba i viola d’amore.

Ilustracja interaktywna przedstawia instrument Viola d'amore; informacja dodatkowa - punkt 1: Wśród instrumentów smyczkowych we wczesnym baroku popularne były instrumenty z rodziny wiol, zwłaszcza viola da braccio, viola da gamba i viola d’amore.

1

1. Wśród instrumentów smyczkowych we wczesnym baroku popularne były instrumenty z rodziny wiol, zwłaszcza viola da braccio, viola da gamba i viola d’amore.

RDpXARHJhfhpZ

Ilustracja interaktywna przedstawia skrzypce barokowe.Informacja dodatkowa - punkt 1: W późniejszych fazach baroku instrumenty smyczkowe z rodziny viol zastępowano rodziną skrzypiec. Skrzypce barokowe posiadają jelitowe struny oraz wyższy mostek, co wymusza silniejszy nacisk na struny.

Ilustracja interaktywna przedstawia skrzypce barokowe.Informacja dodatkowa - punkt 1: W późniejszych fazach baroku instrumenty smyczkowe z rodziny viol zastępowano rodziną skrzypiec. Skrzypce barokowe posiadają jelitowe struny oraz wyższy mostek, co wymusza silniejszy nacisk na struny.

1

1. W późniejszych fazach baroku instrumenty smyczkowe z rodziny viol zastępowano rodziną skrzypiec. Skrzypce barokowe posiadają jelitowe struny oraz wyższy mostek, co wymusza silniejszy nacisk na struny.

R1W41C8s4Cim7

Ilustracja interaktywna przedstawia różne typy fletów prostych. Informacja dodatkowa - punkt interaktywny 1: Flet prosty był powszechnie używany do poł. XVIII w. Szczytową rolę zyskał w twórczości Telemanna, Vivaldiego i J. S. Bacha. Występuje w wielu rozmiarach.

Ilustracja interaktywna przedstawia różne typy fletów prostych. Informacja dodatkowa - punkt interaktywny 1: Flet prosty był powszechnie używany do poł. XVIII w. Szczytową rolę zyskał w twórczości Telemanna, Vivaldiego i J. S. Bacha. Występuje w wielu rozmiarach.

1

1. Flet prosty był powszechnie używany do poł. XVIII w. Szczytową rolę zyskał w twórczości Telemanna, Vivaldiego i J. S. Bacha. Występuje w wielu rozmiarach.

Znaczącą rolę w rozwoju kulturalnym odgrywały kapele działające przy katedrach, kolegiatach i klasztorach oraz szkołach – bursy jezuickie, kolegia pijarskie.Pielęgnowano w nich głównie muzykę religijną, wykonywaną w trakcie nabożeństw. Najważniejszymi gatunkami religijnymi były jednochórowe lub polichóralne msze i motety. Istotne miejsce w dorobku ówczesnych kompozytorów zajmują także koncerty kościelne oraz paradramatyczne i dramatyczne gatunki muzyki religijnej, m.in. dialogi religijne i oratoria.

ReF1NT4hQmFb8

Interaktywna mapa pod tytułem Główne ośrodki życia muzycznego w Rzeczypospolitej w epoce baroku. Ukazuje ona mapę Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Warszawa od 1596 r. zyskała znaczenie głównej siedziby dworu królewskiego. Zamek Królewski, Kolegiata św. Jana a także inne rezydencje magnackie, kościoły i klasztory stały się ważnymi ośrodkami życia muzycznego. Na dworze królewskim ważną rolę odgrywali muzycy pochodzenia Włoskiego, m.in. kapelmistrz Marco Scacchi. Pierwszym polskim kapelmistrzem został Bartłomiej Pękiel. po potopie szwedzkim stanowisko to zajął Jacek Różycki. Na Zamku Królewskim wystawiano opery, zwłaszcza za czasów panowania króla Władysława IV. 2. Pomimo przeniesienia dworu królewskiego do Warszawy Kraków pozostał miejscem koronacji i spoczynku królów polskich. Katedra na Wawelu była w tym czasie najważniejszym ośrodkiem muzyki religijnej w Polsce. Działały tu zespoły kontynuujące tradycje polifonii renesansowej (Kapela Rorantystów) jak i kapele wykonujące dzieła komponowane w stile moderno. Stanowisko kapelmistrza w katedrze wawelskiej zajmowali m.in. Franciszek Lilius , Bartłomiej Pękiel i ostatni wielki mistrz stylu barokowego w Polsce – Grzegorz Gerwazy Gorczycki. 3. Łowicz, należący do arcybiskupów gnieżnieńskich, stanowił obok Krakowa najważniejszy ośrodek uprawiania muzyki religijnej. Przy miejscowej kolegiacie działała kapela prymasowska, słynąca z wysokiego poziomu wykonawczego. W Łowiczu na przełomie XVII i XVIII w. działał najprawdopodobniej Stanisław Sylwester Szarzyński. 4. Płock. Siedziba biskupstwa, ważny ośrodek religijny i kulturalny na Mazowszu. Od 1645 kierownikiem kapeli na dworze biskupa płockiego Karola Ferdynanda Wazy – najmłodszego brata króla Władysława IV, został Marcin Mielczewski (zm. 1651). 5. Jasna Góra. Klasztor Paulinów, będący ważnym ośrodkiem krzewienia kultury muzycznej. W XVIII w. działał tu m.in. Marcin Józef Żebrowski, komponujący w stylu opery neapolitańskiej. W klasztorze od końca XVI w. funkcjonowała kapela jasnogórska – stały zespół wokalno‑instrumentalny. 6. Zamek w Wiśniczu to małopolska siedziba rodu Lubomirskich. 7. Zamek w Nieświeżu (dzisiejsza Białoruś), siedziba rodu Radziwiłłów.

Interaktywna mapa pod tytułem Główne ośrodki życia muzycznego w Rzeczypospolitej w epoce baroku. Ukazuje ona mapę Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Warszawa od 1596 r. zyskała znaczenie głównej siedziby dworu królewskiego. Zamek Królewski, Kolegiata św. Jana a także inne rezydencje magnackie, kościoły i klasztory stały się ważnymi ośrodkami życia muzycznego. Na dworze królewskim ważną rolę odgrywali muzycy pochodzenia Włoskiego, m.in. kapelmistrz Marco Scacchi. Pierwszym polskim kapelmistrzem został Bartłomiej Pękiel. po potopie szwedzkim stanowisko to zajął Jacek Różycki. Na Zamku Królewskim wystawiano opery, zwłaszcza za czasów panowania króla Władysława IV. 2. Pomimo przeniesienia dworu królewskiego do Warszawy Kraków pozostał miejscem koronacji i spoczynku królów polskich. Katedra na Wawelu była w tym czasie najważniejszym ośrodkiem muzyki religijnej w Polsce. Działały tu zespoły kontynuujące tradycje polifonii renesansowej (Kapela Rorantystów) jak i kapele wykonujące dzieła komponowane w stile moderno. Stanowisko kapelmistrza w katedrze wawelskiej zajmowali m.in. Franciszek Lilius , Bartłomiej Pękiel i ostatni wielki mistrz stylu barokowego w Polsce – Grzegorz Gerwazy Gorczycki. 3. Łowicz, należący do arcybiskupów gnieżnieńskich, stanowił obok Krakowa najważniejszy ośrodek uprawiania muzyki religijnej. Przy miejscowej kolegiacie działała kapela prymasowska, słynąca z wysokiego poziomu wykonawczego. W Łowiczu na przełomie XVII i XVIII w. działał najprawdopodobniej Stanisław Sylwester Szarzyński. 4. Płock. Siedziba biskupstwa, ważny ośrodek religijny i kulturalny na Mazowszu. Od 1645 kierownikiem kapeli na dworze biskupa płockiego Karola Ferdynanda Wazy – najmłodszego brata króla Władysława IV, został Marcin Mielczewski (zm. 1651). 5. Jasna Góra. Klasztor Paulinów, będący ważnym ośrodkiem krzewienia kultury muzycznej. W XVIII w. działał tu m.in. Marcin Józef Żebrowski, komponujący w stylu opery neapolitańskiej. W klasztorze od końca XVI w. funkcjonowała kapela jasnogórska – stały zespół wokalno‑instrumentalny. 6. Zamek w Wiśniczu to małopolska siedziba rodu Lubomirskich. 7. Zamek w Nieświeżu (dzisiejsza Białoruś), siedziba rodu Radziwiłłów.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dfkkw9RH

Dualizm stylistyczny języka muzycznego, dostrzegalny zwłaszcza w XVII w. (kompozycje w stylu dawnym - stile anticoStile anticostile antico i stylu nowym, barokowym - stile modernoStile modernostile moderno) spowodował utrzymywanie zarówno chórów wykonujących muzykę a cappella (m.in. zespół rorantystów śpiewających w katedrze na Wawelu), jak i kapel wykonujących muzykę wokalno‑instrumentalną w nowym stylu.

Najwybitniejsi kompozytorzy epoki baroku - omówienie ich twórczości

Zatrudnianie muzyków pochodzenia włoskiego, w tym powierzanie stanowiska kapelmistrza, przyczyniło się do rozkrzewienia stylu barokowego na ziemiach polskich. W I poł. XVII w. stanowisko kapelmistrza na dworze królewskim piastowali m.in. Asprilio Pacelli, Giovanni Francesco Anerio oraz Marco Scacchi. W późniejszym okresie funkcję tę pełnili, wykształceni na włoskich wzorcach Polacy – znakomity organista Bartłomiej Pękiel (zm. 1670) oraz Jacek Różycki (zm. 1703).

Działalność pierwszego na warszawskim dworze przerwał potop szwedzki, po którym objął on kierownictwo kapeli wokalno‑instrumentalnej na Wawelu. W jego dorobku kompozytorskim odnaleźć można zarówno utwory wokalne reprezentujące styl dawny jak i wokalno‑instrumentalne dzieła utrzymane w nowym stylu. W pierwszej grupie ważne miejsce zajmuje m.in. Missa Paschalis oparta na melodii wielkanocnej pieśni Chrystus Pan zmartwychwstał. Drugą grupę reprezentuje m.in. Missa Concertata La lombardesca, przeznaczona na dwa chóry, skrzypce i puzony, skomponowana prawdopodobnie jeszcze w okresie warszawskim, stanowi jeden z najciekawszych przykładów realizacji techniki koncertującej . W tej grupie należy wyróżnić uchodzącą za pierwsze oratorium w muzyce polskiej kompozycję Audite Mortales oraz koncert kościelny na dwa soprany, alt, tenor, bas, violone i basso continuoBasso continuobasso continuo Dulcis amor Jesu.

Ważnym instrumentem realizującym basso continuo był pozytyw – małe organy.

R1d1BkNXtrqUf

Prezentacja 3D przedstawia Pozytyw, będący popularnym barokowym instrumentem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następująca informacja: Pozytyw szkatulny powstały prawdopodobnie ok 1630 r. lub ok. 1640 r. Obecnie przechowywany jest w Galerii Sztuki Zdobniczej na Zamku Królewskim w Warszawie. Instrument składa się z dwóch skrzyń – górnej zawierającej piszczałki, mechanizm, klawiaturę i włączniki rejestrowe oraz dolnej zawierającej miechy. Pozytyw posiada 4 głosy.

Prezentacja 3D przedstawia Pozytyw, będący popularnym barokowym instrumentem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następująca informacja: Pozytyw szkatulny powstały prawdopodobnie ok 1630 r. lub ok. 1640 r. Obecnie przechowywany jest w Galerii Sztuki Zdobniczej na Zamku Królewskim w Warszawie. Instrument składa się z dwóch skrzyń – górnej zawierającej piszczałki, mechanizm, klawiaturę i włączniki rejestrowe oraz dolnej zawierającej miechy. Pozytyw posiada 4 głosy.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dfkkw9RH

Poprzednikiem Pękiela na stanowisku kapelmistrza katedry wawelskiej był, wykształcony we Włoszech pod kierunkiem Girolama Frescobaldiego, Franciszek Lilius. W I poł XVII w. ważną postacią polskiego życia muzycznego, był znany także poza granicami kraju Marcin Mielczewski (zm. 1651). Po wieloletniej pracy jako muzyk na dworze królewskim uzyskał stanowisko kapelmistrza na dworze biskupa płockiego Karola Ferdynanda Wazy – najmłodszego brata króla Władysława IV. Pozostawił po sobie liczne kompozycje wokalne, wokalno‑instrumentalne m.in. koncert solowy Deus in nomine tuo na bas solo i instrumenty oraz instrumentalne, wśród nich Canzona prima a due, do której wysłuchania serdecznie zapraszam.

Następcą na stanowisku kapelmistrza na dworze królewskim po Bartłomieju Pękielu był Jacek Różycki, pełniący tę funkcję od ok. 1657 r. aż do początku XVIII w., kiedy to działa na dworze Augusta II Mocnego. W jego dorobku znajdujemy motety i koncerty religijne m.in. Exultemusomnes, hymny oraz litanie.

Zamiłowanie Wazów do muzyki, zwłaszcza syna Zygmunta III Wazy – Władysława IV zaowocowało powstaniem w 1635 r. sceny operowej na dworze królewskim. Teatr władysławowski wzmagał swą aktywność zwłaszcza w karnawale. W 1637 r. urządzono na zamku warszawskim stałą salę teatralną. Wystawiano utwory dramatyczne z muzyką, drammi per misica oraz popularne na dworach europejskich od II poł. XVI w. balety.

Mało informacji zachowało się na temat Stanisława Sylwestra Szarzyńskiego, zakonnika (cystersa lub benedyktyna), kompozytora działającego na przełomie XVII i XVIII w. Zachowane w bibliotece kolegiaty w Łowiczu kompozycje wskazują na związki kompozytora z tym ośrodkiem. Jedynym znanym jego dziełem instrumentalnym jest Sonata na dwoje skrzypiec i basso continuo

R1TWG19APzoWi1

Obraz przedstawiający wnętrze Katedry Wawelskiej ok. 1880. Świątynia jest bogato zdobiona, na ścianach znajdują się obrazy ze scenami z biblii. W centrum grafiki widoczne jest wejście, nad którym góruje witraż. Z lewej i prawej strony widoczne są posągi mężczyzn.

Wśród dzieł wokalno‑instrumentalnych popularność zyskały koncerty solowe na głos z towarzyszeniem 2 skrzypiec i organów – m. in. Jesu spes mea.

Najwybitniejszym kompozytorem polskim I poł. XVIII w. był urodzony na Śląsku Grzegorz Gerwazy Gorczycki (ur. między 1665‑67 zm. 1734). Obok licznych funkcji wynikających z jego stanu kapłańskiego piastował stanowisko kapelmistrza katedry wawelskiej. Komponował zarówno motety wzorowane na polifonii renesansowej. Wśród licznych jego dzieł religijnych szczególne miejsce zajmują Laetatus sum oraz Completorium – 7‑częściowy cykl, będący koncertem wokalno‑instrumentalnym. Proponuję wysłuchanie ostatniej części, będącej muzycznym opracowaniem tekstu Kantyku Symeona - Nunc dimittis. Obsadę tej części stanowią: sopran, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, 2 clarini, basso continuoBasso continuobasso continuo.

Zobacz także

Wyszukaj w Internecie i wysłuchaj utworu pt. Completorium Gerwazaego Gorczyckiego

R1ebNwDNz4Dnr1

Zapis nutowy fragmentu „Completorium”. Notacja jest zapisana bardzo niewyraźnie w archaicznym stylu.

RaKH2tkbwNXH2

Ćwiczenie 7

Wymień główne ośrodki życia muzycznego w Rzeczypospolitej w epoce baroku.

Wymień główne ośrodki życia muzycznego w Rzeczypospolitej w epoce baroku.

Który z poniższych instrumentów to pozytyw?

• a1
• a2
• a3

Słownik pojęć

1. Opracowanie autora.

Galeria dzieł sztuki

R15ANJVGq7wqV1

Ilustracja przedstawia obraz Jana Matejko pod tytułem Zygmunt III Waza. Władca siedzi na tronie. W prawej ręce trzyma berło w kształcie krzyża, lewą opiera na jabłku królewskim. Na głowie ma koronę.

RgiJMvGrwtc3N1

Ilustracja przedstawia obraz Jana Matejko pod tytułem Władysław IV. Król stoi. W prawej ręce trzyma bliżej niezidentyfikowany przedmiot. Lewą rękę opiera na szpadzie. Na głowie władcy znajduje się kapelusz z piórkiem.

R1TWG19APzoWi1

Obraz przedstawiający wnętrze Katedry Wawelskiej ok. 1880. Świątynia jest bogato zdobiona, na ścianach znajdują się obrazy ze scenami z biblii. W centrum grafiki widoczne jest wejście, nad którym góruje witraż. Z lewej i prawej strony widoczne są posągi mężczyzn.

Biblioteka muzyczna