Ważne daty

Między późnym renesansem a wczesnym barokiem. Ewolucja form plastyki nagrobnej

Rozwój rzeźby nagrobkowej w baroku jest związany z kontrreformacją. W dekoracji często pojawiały się inskrypcje i motywy wanitatywne: klepsydry, czaszki,  kości. W okresie wczesnego baroku wciąż popularny był późnorenesansowy typ nagrobka – przyścienny, niekiedy piętrowy, z przedstawieniem leżącej, pogrążonej we śnie postaci zmarłego. Model ten cieszył się dużą popularnością jeszcze na początku XVII wieku. Przykładem wczesnobarokowej plastyki sepulkralnej, który formalnie posiada cechy późnego renesansu jest nagrobek Piotra Tarnowskiego z lat 1603‑1604, znajdujący się w katedrze w Łowiczu. Autorem pomnika był Willem van den Blocke, Flamandczyk z pochodzenia, działający głównie w Gdańsku. Van den Blocke reprezentował tzw. nurt niderlandzki w rzeźbie nagrobkowej, dla którego charakterystyczna była prostota i jasność kompozycji obudowy architektonicznej przy jednoczesnym zainteresowaniu człowiekiem.

W latach 1624‑1628 powstał nagrobek powstał prymasa Henryka Firleja – autorem projektu był syn Willema, Abraham van den Blocke. Nowym rozwiązaniem formalnym jest tu przedstawienie klęczącej postaci zmarłego, pogrążonego w modlitwie. Nagrobek jest przykładem dzieła, które przestało być samodzielne i stanowiło integralną część przestrzeni, w której zostało osadzone. Ten rodzaj nagrobka stosowany był do połowy XVIII wieku.

Z roku 1620 pochodzi nagrobek Zuzanny i Janusza Ostrogskich. Za architektoniczną formę pomnika odpowiedzialny był Willem van den Blocke, zaś figury i ornamenty wyszły spod dłuta Jana Pfistera. Monumentalna, architektoniczna oprawa (12,90 m wysokości i 7,90 m szerokości) wykonana została z wielobarwnych marmurów, podobnie jak postacie pary książęcej. Pozostałe rzeźby figuralne i dekoracje odkuto w alabastrzeAlabasteralabastrze.

W 1642 roku powstał nagrobek Piotra Opalińskiego, wojewody poznańskiego, znajdujący się w kościele Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej w Sierakowie, a ufundowany przez Opalińskich. Autorem pomnika jest krakowski rzeźbiarz i architekt włoskiego pochodzenia, Sebastian Sala. Podtrzymał on północną tradycję stosowania dwubarwnego materiału. Dominujący w oprawie czarny kamień to tzw. marmur dębnicki. Kamień ten, często stosowany w tzw. małej architekturze, wprowadzał uroczysty, a jednocześnie żałobny nastrój i dynamikę, odpowiadające założeniom epoki.

Wpływy włoskie w dojrzałym baroku - typ nagrobka popiersiowego

W epoce baroku do Polski dociera rozpowszechniana przez Włochów sztuka ukierunkowana na widza, wywołanie wrażenia i  emocji, oparta na dynamice i ekspresji. Zmianie uległa architektoniczna oprawa nagrobków, w której zaczęła się pojawiać nowa ornamentyka oraz barwne materiały kamieniarskie – jasny marmurMarmurmarmur i alabaster, pozyskiwany z kamieniołomów w Chęcinach oraz tzw. czarny marmurMarmurmarmur, wydobywany w podkrakowskich Dębnikach. Ok. 1630 roku pojawia się nowy typ nagrobka, zapożyczony z małej architektury włoskiej – popiersiowy, wywodzący się z rzeźby antycznej, a ukształtowany przez rzeźbiarzy rzymskich. Wizerunek zmarłego zamieszczany był pod arkadą lub w edikuliEdikulaedikuli. Nowy typ nagrobka reprezentuje popiersie biskupa Piotra Gembickiego z 1654 roku, wykonane przez nadwornych artystów Jana Kazimierza: rzeźbiarza Francesco Rossiego oraz architekta Giovanniego Battistę Gisleniego.

Nagrobek biskupa Andrzeja Trzebickiego powstał w latach 1695‑1699, jego autorstwo nie jest znane. Monumentalny, trójosiowy pomnik ma wyraźne podziały pionowe i poziome. Oś środkowa jest cofnięta w stosunku do bocznych. Architektoniczna oprawa z marmuru dębnickiego kontrastuje z jasnym i różowym marmurem figur i dekoracji. Jednocześnie jest to kontrast między monumentalną, dość plastyczną, ale powściągliwą formą oprawy, a dynamiką i bogactwem rzeźby. Bogata jest również ikonografia dzieła.

Dekoracja architektoniczna nagrobka

Równolegle ze sztuką pełną patosu, dynamiczną, działającą na emocje, powstawały dzieła statyczne, prostsze w formie, powściągliwe. Za panowania Jana III Sobieskiego powstał w kolegiacie św. Wawrzyńca w Żółkwi zespół nagrobków krewnych króla. Ich autorem był Andrzej Schlüter. Powstały w latach 1692‑1693. Nagrobek Jakuba Sobieskiego, ojca Jana, charakteryzuje się prostą, niezbyt rozbudowaną formą oprawy.

Słownik pojęć

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska‑Sulkiewicz et al., Warszawa 1996

Galeria dzieł sztuki

R1FysdQNkCPor1

Ilustracja o kształcie pionowego prostokąta przedstawia nagrobek Piotra Tarnowskiego. Wykonany jest z czarnego, białego i czerwonobrunatnego marmuru w i osadzony w architektonicznym tle. Postać Tarnowskiego leży na sarkofagu. Ukazana jest jeszcze jako żywa, odpoczywająca, dlatego prawą ręką podpiera głowę. Dekoracją są cztery alegoryczne figury, ustawione z boku oraz nad leżącym, po brzegach architektonicznego tła.

R1RDLMwiTSGQk1

Ilustracja o kształcie pionowego prostokąta przedstawia nagrobek prymasa Henryka Firleja. Został wykonany z marmurów pochodzących z importu oraz alabastru. Architektura nagrobka skonstruowana jest na wzór kapliczki z trójkątnie zamykającym daszkiem. Po bokach ustawione zostały dwie czarne kolumny ze złotymi, korynckimi głowicami. Pomiędzy nimi stoi trumna na nóżkach, a na niej klęczy w pozie modlitewnej, ze złożonymi rękoma, skierowany w lewo Firlej. Przed nim na brzegu trumny leży biskupie nakrycie głowy. Nagrobek znajduje się na tle białej ściany.

RADx2BMxiMktU1

Ilustracja o kształcie poziomego prostokąta przedstawia przyścienny nagrobek Zuzanny i Janusza Ostrogskich. Architektoniczne tło wykonane jest z czerwonego marmuru. Centralne pole zajmuje wsparty na lwach sarkofag, na którym klęczą postacie fundatora księcia Janusza wraz z żoną Zuzanną, umieszczone na tle płaskorzeźby ze sceną Ukrzyżowania. Niżej, po obu stronach tablicy inskrypcyjnej umieszczono personifikacje cnót: Wiarę i Nadzieję. W zwieńczeniu, w prostokątnym polu, znajduje się płaskorzeźbiona scena zmartwychwstania Chrystusa. Scenę centralną otaczają figury umieszczone w niszach lub wolnostojące, wśród nich zbrojni rycerze na koniach w galopie, chorągwie, bębny, działa. Dekoracje stanowią liczne napisy, tarcze herbowe. Nagrobek znajduje się na tle białej ściany.

R1Bfmo0vIBCa31

Ilustracja o kształcie pionowego prostokąta przedstawia nagrobek Piotra Opalińskiego. Architektoniczne tło zostało wykonane z czarnego marmuru, rzeźby z alabastru. Nagrobek jest dwukondygnacyjny na wysokim cokole, trójosiowy. Po bokach znajdują się kolumny z dekoracyjnymi kapitelami, podtrzymujące przerwany naczółek z herbem. Między kolumnami w półkoliście zamkniętej niszy klęcząca przed krzyżem postać Piotra Opalińskiego w rycerskiej zbroi. Na bocznych osiach, ujętych pilastrami półkoliście zamknięte nisze z rzeźbionymi, stojącymi postaciami. Górną część oddziela od głównej gzyms z figurkami aniołków, girlandami oraz głowami ludzkimi. Nagrobek wieńczy szczyt z wolutowymi spływami, zwieńczony trójkątnym naczółkiem z dekoracją stiukową.

RDSkxOz9Vbh0f1

Ilustracja o kształcie pionowego prostokąta przedstawia nagrobek biskupa Piotra Gembickiego. Na architektonicznym tle, dekorowanym motywami roślinnymi, czaszkami z piszczelami zostało ukazane popiersie biskupa. Poniżej niego zamieszczona jest tablica w kształcie rycerskiej tarczy z tekstem. Nagrobek znajduje się w kaplicy, na tle ściany. Wszystkie dekoracje i popiersie są złocone.

RgVLXPioRmvtq1

Ilustracja o kształcie kwadratu przedstawia nagrobek biskupa Andrzeja Trzebickiego. Ten jednokondygnacyjny nagrobek wykonany jest z trzech kolorów kamienia. Tło architektoniczne to czarny marmur. Składa się z części głównej, centralnej oraz nastawy. Po bokach na cokole zamieszczono pilastry z kobiecymi figurami. Zwieńczenie podtrzymywane jest przez dwa aniołki z girlandami, między którymi znajduje się herb ze złotym łabędziem. U dołu części centralnej znajduje się sarkofag, a nad nim tablica z tekstem, pośrodku zaś czaszka ze skrzydłami. Wyżej w owalnej ramie z głową anioła, przy której siedzą dwa inne aniołki, znajduje się popiersie biskupa.

Rho3Yja44D8BB1

Ilustracja o kształcie pionowego prostokąta przedstawia nagrobek Jakuba Sobieskiego. Tło architektoniczne stanowi jednokondygnacyjne założenie z półokrągłym tympanonem u góry i pilastrami po bokach, dekorowanymi głowicami w stylu korynckim. Główną, środkową część zdobią rzeźby. W centralnym punkcie jest anioł ze skrzydłami umieszczony w kielichu. Po jego bokach rzeźby siedzących, dwóch półnagich kobiet. Jeszcze niżej umieszczono dwoje małych nagich dzieci. W dolnej części zamontowana jest tablica ze złoconym tekstem.

Bibliografia

J. Daranowska‑Łukaszewska, Nagrobek biskupa Andrzeja Trzebickiego w kościele śś. Piotra i Pawła w Krakowie, „Biuletyn Historii Sztuki”, XXXIX, nr 2 (1977), s. 177‑201

M. Fabiański, O jezuickim nagrobku biskupa Andrzeja Trzebickiego, „Folia Historiae Artium”, Seria Nowa, t. 10 (2005), s. 127‑161

M. Karpowicz, Barok w Polsce, Warszawa 1988

S. Kozakiewicz, Wczesny barok w Polsce, Warszawa 1970

S. Kozakiewicz, Późny barok w Polsce, Warszawa 1970

P. Krakowski, Pomnik nagrobny ks. Ostrogskich, „Studia renesansowe”, II, red. M. Walicki, Wrocław 1957, s. 264‑302

M. Kurzej, Świątynia Mądrości. Program treściowy wystroju kościoła św. Anny w Krakowie, „Folia Historiae Artium”, Seria Nowa, t, 13, 2015, s. 119‑152

W. Tomkiewicz, Piękno wielorakie. Sztuka baroku, Warszawa 1971