Powszechnie znane są zakazy pojawiające się w przestrzeni publicznej – np. 'Uwaga, wysokie napięcie', 'Nie wolno dokarmiać zwierząt' – albo polecenia, nakazy czy zakazy zawarte w tekstach urzędowych lub regulaminach – np. 'Dokument należy złożyć przed upływem określonego terminu'. Wszystkie komunikują o pewnych czynnościach, natomiast nie zawierają informacji o podmiocie, czyli wykonawcy czynności. Podobnie sformułowane komunikaty pojawiają się w telewizyjnej prognozie pogody – np. 'W całym kraju rozpadało się' – lub w codziennych uwagach na temat poprawności języka – np. 'Tak się mówi po polsku'. Wskazane wypowiedzi zawierają nieosobowe formy czasownika albo takie czasowniki, do których nie można dodać podmiotu. Mają one swoje zastosowanie, gdy nie można wskazać wykonawcy czynności (np. w opisach zjawisk przyrodniczych czy stanów, które dotyczą organizmu człowieka) oraz wtedy, gdy celowo unika się wskazania wykonawcy czynności (np. 'Zorganizowano zbiórkę pieniędzy').
Podaj cztery znane ci przykłady wypowiedzeń, w których nie ma podmiotu. Możesz odnieść się do otaczającej cię rzeczywistości, znanych regulaminów.
Stwórz własny zbiór przepisów dotyczących korzystania z komputerów na lekcjach języka polskiego. Użyj w nim słów, za pomocą których sformułujesz: zalecenia, rady, przestrogi, zakazy, nakazy itp.
Nieosobowe formy czasownika
Nieosobowa forma czasownika to forma nieokreślona pod względem osoby. Można wyróżnić m.in.:
bezokolicznik – forma czasownika z końcówką -ć (czytać) lub rzadziej -c (biec, móc);
nieosobowa forma czasownika, zakończona na -no (czytano) lub -to (podarto);
nieosobowa forma czasownika utworzona z zaimkiem 'się' (np. mówi się, czyta się, pisze się).
Jeśli formy te pojawiają się w wypowiedzeniach w funkcji orzeczenia, nie można wskazać podmiotu wypowiedzi. Porównajmy dwie sytuacje:
Zdania z podmiotem | Zdania bezpodmiotowe |
---|---|
Jury rozdało nagrody. Kto? – jury | Rozdano nagrody. Kto? – nie można określić |
Nie maluj ścian. Kto? – ty, 2. osoba, l.poj. | Nie malować ścian. Kto? – nie można określić |
Od lat o tym mówili. Kto? – oni, 3. osoba, l.mn. | Od lat o tym się mówi. Kto? – nie można określić |
Nie można również wskazać podmiotu w zdaniach, gdy:
zawierają czasowniki modalne typu: można, trzeba, warto, powinno się, należy, wolno (np. 'Tak nie można', 'Nie trzeba płacić', 'Warto się nad tym zastanowić', 'Powinno się dopisać jedno zdanie', 'Należy to napisać do piątku', 'Tu wolno rozmawiać');
w funkcji orzeczenia pojawiają się wyrazy typu: szkoda, brak, żal (np. 'Szkoda słów', 'Brak słów', 'Żal mi tego');
w funkcji orzeczenia występują niektóre czasowniki nazywające zjawiska ze świata przyrody ('grzmi', 'zachmurzyło się') albo nazywające stan samopoczucia człowieka ('mdli', 'kłuje', 'ziewa się', 'przywidziało się').
Do nieosobowych form czasownika zaliczają się również imiesłowy, które dzielimy na:
przymiotnikowe
czynne (zakończone na -ący, np. śpiewający);
bierne (zakończone na -ny, -ty, np. zrobiony, wykryty);
przysłówkowe
współczesne (zakończone na -ąc, np. pisząc);
uprzednie (zakończone na -wszy, -łszy, np. wróciwszy, poszedłszy).
Poniższy schemat zawiera przykłady wypowiedzeń – zdania i imiesłowowego równoważnika zdania, zawierającego nieosobową formę czasownika - imiesłów.
Zadaniowo (I)
Rozpoznaj zdania (mają osobową formę czasownika) oraz wypowiedzenia bezosobowe.
Zdanie | Wypowiedzenie z podmiotem i orzeczeniem | Wypowiedzenie bezosobowe (brakuje w nim podmiotu) |
Ale mi burczy w brzuchu. | □ | □ |
Od wczoraj go nie widziałem. | □ | □ |
To nam się tak często nie zdarza. | □ | □ |
Tak czasem się zdarza. | □ | □ |
Podlej jeszcze kwiaty. | □ | □ |
Nie należy się przedrzeźniać. | □ | □ |
Do wieczora się błyskało. | □ | □ |
Naprawdę się zdziwiłem. | □ | □ |
Ale to się jemu powiedziało. | □ | □ |
Powiedział to dość głośno. | □ | □ |
Mdliło ich przez całą noc. | □ | □ |
Określ formy czasowników.
Forma czasownika | Może pojawiać się w zdaniu z podmiotem | Pojawia się w zdaniu bezpodmiotowym |
pokazano | □ | □ |
przepytano by | □ | □ |
przepytaj | □ | □ |
przepytany | □ | □ |
słuchano | □ | □ |
słucham | □ | □ |
wydarto | □ | □ |