Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R1ZnfenMtnVtw
Grafika przedstawia stos znaków zakazu: białe trójkąty w czerwonej ramie z czarnym wykrzyknikiem po środku.

Bezosobowość w języku

Znaki zakazu
Źródło: Pixaby [czyt. pixabej], domena publiczna.

Powszechnie znane są zakazy pojawiające się w przestrzeni publicznej – np. 'Uwaga, wysokie napięcie', 'Nie wolno dokarmiać zwierząt' – albo polecenia, nakazy czy zakazy zawarte w tekstach urzędowych lub regulaminach – np. 'Dokument należy złożyć przed upływem określonego terminu'. Wszystkie komunikują o  pewnych czynnościach, natomiast nie zawierają informacji o  podmiocie, czyli wykonawcy czynności. Podobnie sformułowane komunikaty pojawiają się w telewizyjnej prognozie pogody – np. 'W całym kraju rozpadało się' – lub w codziennych uwagach na temat poprawności języka – np. 'Tak się mówi po polsku'. Wskazane wypowiedzi zawierają nieosobowe formy czasownika albo takie czasowniki, do których nie można dodać podmiotu. Mają one swoje zastosowanie, gdy nie można wskazać wykonawcy czynności (np. w opisach zjawisk przyrodniczych czy stanów, które dotyczą organizmu człowieka) oraz wtedy, gdy celowo unika się wskazania wykonawcy czynności (np. 'Zorganizowano zbiórkę pieniędzy').

Już wiesz
  1. Podaj cztery znane ci przykłady wypowiedzeń, w których nie ma podmiotu.  Możesz odnieść się do otaczającej cię rzeczywistości, znanych regulaminów.

RI8yNElz6TIsJ
Miejsce na odpowiedź ucznia.
  1. Stwórz własny zbiór przepisów dotyczących korzystania z komputerów na lekcjach języka polskiego. Użyj w nim słów, za pomocą których sformułujesz: zalecenia, rady, przestrogi, zakazy, nakazy itp.

R1023aHstQRWJ
Miejsce na odpowiedź ucznia.
j0000007WHB3v28_0000000S

Nieosobowe formy czasownika

Nieosobowa forma czasownika to forma nieokreślona pod względem osoby. Można wyróżnić m.in.:

  • bezokolicznik – forma czasownika z końcówką  (czytać) lub rzadziej -c (biec, móc);

  • nieosobowa forma czasownika, zakończona na -no (czytano) lub -to (podarto);

  • nieosobowa forma czasownika utworzona z zaimkiem 'się' (np. mówi się, czyta się, pisze się).

Jeśli formy te pojawiają się w wypowiedzeniach w funkcji orzeczenia, nie można wskazać podmiotu wypowiedzi. Porównajmy dwie sytuacje:

Zdania z podmiotem

Zdania bezpodmiotowe

Jury rozdało nagrody. Kto? – jury

Rozdano nagrody. Kto? – nie można określić

Nie maluj ścian. Kto? – ty, 2. osoba, l.poj.

Nie malować ścian. Kto? – nie można określić

Od lat o tym mówiliKto? – oni, 3. osoba, l.mn.

Od lat o tym się mówiKto? – nie można określić

Nie można również wskazać podmiotu w zdaniach, gdy:

  • zawierają czasowniki modalne typu: można, trzeba, warto, powinno się, należy, wolno (np. 'Tak nie można', 'Nie trzeba płacić', 'Warto się nad tym zastanowić', 'Powinno się dopisać jedno zdanie', 'Należy to napisać do piątku', 'Tu wolno rozmawiać');

  • w funkcji orzeczenia pojawiają się wyrazy typu: szkoda, brak, żal (np. 'Szkoda słów', 'Brak słów', 'Żal mi tego');

  • w funkcji orzeczenia występują niektóre czasowniki nazywające zjawiska ze świata przyrody ('grzmi', 'zachmurzyło się') albo nazywające stan samopoczucia człowieka ('mdli', 'kłuje', 'ziewa się', 'przywidziało się').

Do nieosobowych form czasownika zaliczają się również imiesłowy, które dzielimy na:

  1. przymiotnikowe

  • czynne (zakończone na -ący, np. śpiewający);

  • bierne (zakończone na -ny, -ty, np. zrobiony, wykryty);

  1. przysłówkowe

  • współczesne (zakończone na -ąc, np. pisząc);

  • uprzednie (zakończone na -wszy, -łszy, np. wróciwszy, poszedłszy).

Poniższy schemat zawiera przykłady wypowiedzeń – zdania i imiesłowowego równoważnika zdania, zawierającego nieosobową formę czasownika - imiesłów.

R1S0FK2kHcaCi1
Źródło: zpe.gov.pl, tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.
j0000007WHB3v28_0000003Q

Zadaniowo (I)

R1vKXhYnhObh2
Ćwiczenie 1
Zadanie interaktywne polegające na wyborze i zaznaczeniu prawidłowej odpowiedzi.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Rzym4T8HjRiZn
Ćwiczenie 2
Zadanie interaktywne polegające na wyborze i zaznaczeniu prawidłowej odpowiedzi.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.