Bitwy powstania kościuszkowskiego
wyjaśniać przyczyny i następstwa powstania w 1794 r.,
oceniać szanse powstania z 1794 r.,
wskazywać rejony najważniejszych walki i przebieg niektórych bitew powstania.
Po przegranej wojnie w obronie Konstytucji 3 maja Rzeczpospolita była okupowana przez wojska rosyjskie. Władza przeszła w ręce konfederatów targowickich. Uznano za nieważną Konstytucję oraz inne ustawy wprowadzone przez Sejm Czteroletni. Przywódcy dawnego stronnictwa patriotycznego wyjechali na emigrację, tam rozpoczęły się przygotowania do powstania.
Wybuch powstania
Wielkim zaskoczeniem był II rozbiór Polski (1793) przeprowadzony przez Prusy i Rosję. Został on pod przymusem zatwierdzony przez ostatni sejm zwołany w 1793 r. do Grodna. Rzeczpospolita po II rozbiorze faktycznie zarządzana była przez rosyjskiego ambasadora Osipa Igelströma.Osipa Igelströma. [czyt.: czyt. osipa igelsztrema]. Stan ten wywołał głębokie oburzenie części społeczeństwa. Dodatkowo sytuację skomplikował kryzys gospodarczy, w którym pogrążyła się Rzeczpospolita.
Grupa członków dawnego stronnictwa patriotycznego z czasów Sejmu CzteroletniegoSejmu Czteroletniego zawiązała spisek. Jego celem miało być wywołanie powstania przeciwko panowaniu rosyjskiemu. Spiskowcy na przywódcę powstania wybrali
gen. Tadeusza KościuszkęTadeusza Kościuszkę. Był on znany ze swojego udziału w amerykańskiej wojnie o niepodległość. Odznaczył się jako jeden z dowódców wojskowych z czasów wojny w obronie konstytucji. Jego patriotyzm i przywiązanie do idei modernizacji państwa były powszechnie znane. Kościuszko zdawał sobie sprawę z przewagi militarnej Rosji i Prus. Szans na zwycięstwo upatrywał w powszechnym zrywie ludności, która miała masowo przyłączyć się do powstania.
W marcu 1794 r. doszło do buntu brygady kawalerii narodowej, której dowódcą był Antoni Madaliński. Ponieważ w związku z planowaną redukcją wojsk polskich brygadzie groziła likwidacja, brygadier nakazał opuszczenie miejsca stacjonowania na Mazowszu i poprowadził swoich żołnierzy w stronę Krakowa, posuwając się wzdłuż granicy między mocarstwami zaborczymi. Wojska rosyjskie opuściły Kraków, co wykorzystał Tadeusz Kościuszko. 24 marca 1794 r. ogłoszono akt powstania, a Kościuszko na rynku w Krakowie złożył przysięgę, że powierzoną mu władzę Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej wykorzysta jedynie dla odbudowy ojczyzny. W ten sposób rozpoczęło się powstanie.
Początek walk
Pierwszym zwycięstwem odniesionym przez wojska Kościuszki było zwycięstwo
pod Racławicami. Bitwa ta miała raczej niewielkie znaczenie militarne ze względu na niewielkie zaangażowane siły (wojska rosyjskie ok. 3 tys. żołnierzy i 12 armat, wojska polskie - ok. 4 tys. żołnierzy, 2 tys. chłopskich ochotników, 12 armat). Miała ona jednak wielkie znaczenie moralne, jako zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi. Ponadto swoje znaczenie miał udział chłopskiej formacji kosynierówkosynierów. Symbolem chłopskiego męstwa stał się Wojciech Bartos (Bartosz), któremu po bitwie nadano nazwisko Głowacki.
Bitwa pod Racławicami
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/Pj9dSMcLg
Mapa przedstawia przebieg bitwy pod Racławicami.
Na środku góry mapy zostały schematycznie pokazane zabudowania wsi Racławice. Niżej zostały zaznaczone inne wsie:
Janowiczki (pod Racławicami),
Górka Kościejowska (na wschód od Janowiczek i trochę niżej, miejscowość najbardziej wysunięta na wschód)),
Dziemierzyce (na południowy zachód od Janowiczek),
Wrocimowice (jeszcze niżej niż Dziemierzyce, na południe od Janowiczek),
Zielenice (najbardziej wysunięte na zachód i południe),
Lelowice (na południowy wschód od Wrocimowic, razem z Zielenicami najbardziej wysunięta na południe).
Na mapie ukazane zostały ruchy wojsk rosyjskich (podane nazwiska dowódców: Denisow, Tormasow) oraz wojsk polskich (podane nazwiska dowódcy: Kościuszko). Na mapie zaznaczone zostało pierwotne rozmieszczenie wojsk. Na mapie odwzorowano ruchy wojsk podczas bitwy:
faza 1 - pozycje wyjściowe wojsk (na mapie zaznaczone jako obozy). Polacy są w Dziemierzycach, a Rosjanie w Górce Kościejowskiej (Tormasow) i Wrocimowicach (Denisow).
faza 2 - natarcie wojsk rosyjskich. Denisow cofnął się z wojskami na wschód, za rzekę Racławkę, która przebiega przez środek mapy, niedaleko miejscowości Racławice, Janowiczki, Wrocimowice, Lelowice. Tormasow przesunął się na zachód i ustawił wojsko przed Janowiczkami.
faza 3 - kontratak wojsk polskich. Polacy ruszyli spod Dziemierzyc na wschód, na pozycje Tormasowa.
faza 4 - atak kosynierów na rosyjską artylerię i piechotę. Kosynierzy, którzy znajdowali się na tyłach polskiego wojska, ruszyli na północne zgrupowanie Tormasowa.
faza 5 - odwrót rosyjski. Wojska Tormasowa wycofały się na północ i do Janowiczek.
Oceń, czy na podstawie powyższej mapy lub opisu mapy można określić stosunek sił między stronami?
Oddziały którego z dowódców rosyjskich nie wzięły udziału w bitwie pod Racławicami? Zapisz odpowiedź.
Czy atak kosynierów zaplanowany przez T. Kościuszkę przyniósł spodziewane rezultaty? Zapisz odpowiedź.
Powstanie w Warszawie
Powstanie miało dość specyficzny charakter. Objęło największe miasta wraz z najbliższymi okolicami. Wybuchło w Krakowie, Warszawie, Wilnie. Czynnikiem napędzającym były wieści o rozpoczęciu powstania w Krakowie. W Warszawie rozpoczęło się 17 kwietnia. Do spisku należeli dawni członkowie stronnictwa patriotycznego, niektórzy przedstawiciele mieszczaństwa (np. Jan Kiliński, starszy cechu szewców). Do Warszawy potajemnie przybył wysłannik Kościuszki Tomasz Maruszewski, który zorganizował Związek Rewolucyjny dla przeprowadzenia powstania. Spisek dotyczył też polskich oddziałów wojskowych w Warszawie. Oprócz wojska zaplanowano też udział oddziałów ludu Warszawy. Jednocześnie trzeba zauważyć, że wśród Polaków byli także liczni zwolennicy konfederacji targowickiej. Ponadto król Stanisław August zajmował bierną postawę, nie angażując się w rozwój wydarzeń. W dniach 17‑18 kwietnia na ulicach Warszawy rozgorzały zacięte walki. Oddziały polskie atakowały wojska rosyjskie. W wielu punktach miasta doszło nie tylko do wymiany ognia, ale także do walki wręcz. Licznie brały w nich udział oddziały ochotnicze złożone z mieszkańców Warszawy. Ich krwawy przebieg i zaciekłość były dowodem nienawiści mieszkańców miasta do Rosjan. Wkrótce Warszawa została wyzwolona spod panowania rosyjskiego i władzę objęli powstańcy. Bilans zwycięstwa: było to największe zwycięstwo w całych dziejach powstania; liczący 7500 żołnierzy garnizon rosyjski uległ rozgromieniu, zginęło lub dostało się do niewoli polskiej aż około 4400 Rosjan, w ręce polskie wpadły dobrze zaopatrzone magazyny rosyjskie oraz archiwum ambasady rosyjskiej w Warszawie; dowodzący Rosjanami ambasador Igelström z trudem uciekł z okrążenia. Walki w Warszawie odbiły się szerokim echem w całym kraju. Dalszy przebieg walk nie był jednak korzystny dla powstańców.
List Osipa Igelströma o sytuacji w PolsceCałe wojsko koronne jest zbuntowane, oprócz garnizonu warszawskiego [...]. Konfederacje po jakobińsku stały się w Krakowskiem, Sandomierskiem, Lubelskiem, Chełmskiem, Włodzimierskiem i Łuckiem, również w stołecznych tych województw miastach burza coraz się pomnaża i wzrasta i idzie spiesznym krokiem. [...] Litwa zapewne nie omieszka pójść śladem Korony. Na imię Boskie zaklinam, radźcie o tym serio, trzeba to skończyć i wprzód nim z Turkiem zaczniemy każ wnijść wojsku Sałtykowa, a wszystko się zaraz skończy [...].
Źródło: List Osipa Igelströma o sytuacji w Polsce, Warszawa 1959, s. 14.
Autor listu uważał, że powstanie czerpało wzory z rewolucji francuskiej. Napisz, które słowa tekstu o tym świadczą.
Powstanie kościuszkowskie
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/Pj9dSMcLg
Mapa przedstawia przebieg działań wojsk polskich, pruskich i rosyjskich podczas powstania kościuszkowskiego w 1794 roku.
Zaznaczono obszar Rzeczypospolitej po II rozbiorze. Państwo obejmowało wtedy środkową część dawnych ziem państwa. Na mapie zaznaczono główne ośrodki przygotowania i wybuchu powstania:
Kraków,
Warszawa,
Wilno,
Szawle,
Libawa.
Zaznaczono najważniejsze miejsca bitew:
Racławice,
Szczekociny,
Maciejowice,
Terespol,
Chełm,
Warszawa,
Wilno.
Wyprawa korpusu gen. J. H. Dąbrowskiego do Wielkopolski ma swój początek w Warszawie. Przechodzi kołem na północ pod Toruniem i wraca do okolic Warszawy przez drogę koło Płocka. Ruchy wojsk polskich przechodzą z Krakowa przez Racławice, Połaniec do Szczekocin. Następnie przez Radom do Warszawy i później do Maciejowic. Ruchy wojsk pruskich z terytorium państwa pruskiego w stronę Krakowa i w stronę Warszawy. Ruchy wojsk rosyjskich zaznaczone zostały pięcioma oddzielnymi liniami, które obrazują ruchy różnych oddziałów rosyjskich:
z terenów przygranicznych z Austrią przez Racławice, Szczekociny i dalej w dwóch kierunkach do Warszawy i przez Radom do Maciejowic.
od granicy rosyjskiej w stronę Chełma i Lublina,
od okolic Terespola w stronę Warszawy,
od granicy rosyjskiej w stronę Grodna,
od granicy rosyjskiej w stronę Wilna.
Ponadto na mapie zaznaczony został ruch wojsk austriackich, które nie brały udziału w walkach: od strony granicy austriackiej w kierunku Lublina oraz w kierunku Radomia.
Czy na podstawie mapy można sądzić, że powstanie w 1794 r. objęło zasięgiem cały kraj? Zapisz odpowiedź.
Czy na podstawie opisu mapy można sądzić, że powstanie w 1794 r. objęło zasięgiem cały kraj? Zapisz odpowiedź.
Napisz, dokąd skierowany został zagon kawaleryjski dowodzony przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.
Wojska jakich państw brały czynny udział w tłumieniu powstania w 1794 r.? Zapisz odpowiedź.
Kościuszko został 6 czerwca pokonany przez połączone rosyjsko‑pruskie w bitwie pod Szczekocinami. Ujawniła się tu wielka przewaga liczebna koalicjantów. Przeciwko 15 tysiącom żołnierzy polskich stanęło 29 żołnierzy pruskich i rosyjskich. W obliczu przewagi przeciwnika Kościuszko wycofał się do Warszawy, pod którą nadciągnęły siły prusko‑rosyjskie.
Urządzenie względem nagród dla wysłużonych żołnierzy14. Ten, który wytrwa aż do końca wojny teraźniejszej w służbie Rzplitej, dostanie od Naczelnika pierścień srebrny, a w zaręczeniu rządowym na dziedzictwo pół włókiwłóki ziemi, z której żadnego czynszu nikomu płacić nie będzie, ale same tylko podatki Rzplitej, do gruntu przywiązane opłacać będzie [...].
15. Ten, który z przyczyny służby w wojsku Rzplitej na placu bitwy raniony, kalectwu podpadł, dostanie pierścień srebrny i mieć będzie pół włóki gruntu z zabudowaniem gospodarskim, parę wołów, jednego konia, dwie krowy, dwie maciory, 12 owiec i również tylko podatek Rzplitej opłacać ma.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 22, Warszawa 1959, s. 32.
*[dokument wydany podczas powstania kościuszkowskiego przez Najwyższą Radę Narodową 20 października 1794 r.]
Podaj dwa argumenty za tym, że działania zaproponowane w powyższym źródle nie mogły zmienić losów powstania.
Oblężenie Warszawy
W dniach od 13 lipca do 6 września doszło do oblężenia Warszawy przez połączone siły rosyjsko‑pruskie. Kościuszko dysponował w Warszawie znacznie mniejszymi siłami, mając zaledwie 17 tys. żołnierzy regularnych oraz 18 tys. kosynierów i 15 tys. mieszczan, przeciw 43 tys. armii rosyjsko‑pruskiej. Podczas oblężenia ujawnił się inżynieryjny talent Kościuszki, który wykorzystując istniejące już umocnienia, ufortyfikował Warszawę.
Podczas walk o Warszawę udało się wzniecić powstanie w Wielkopolsce. Walnie wspomógł je podjazd kawaleryjski gen. Jana Henryka DąbrowskiegoJana Henryka Dąbrowskiego. Na wieść o powstaniu król pruski Fryderyk Wilhelm III podjął decyzję o odstąpieniu od oblężenia. W takiej sytuacji również Rosjanie wycofali się spod miasta. Był to największy sukces powstania.
Upadek powstania
Na wieść o zbliżaniu w kierunku Warszawy armii rosyjskiej pod dowództwem Aleksandra SuworowaAleksandra Suworowa, która miała połączyć się z innymi wojskami rosyjskimi już działającymi w Rzeczypospolitej, Kościuszko podjął decyzję o wymarszu armii z Warszawy. Jego celem było rozbicie wojsk rosyjskich pod dowództwem gen. Fersena. Chodziło o to, aby nie dopuścić do wzmocnienia sił Suworowa. Do bitwy doszło
10 października w pobliżu wsi Maciejowice. Zakończyła się ona nie tylko klęską wojsk polskich, ale również do niewoli rosyjskiej dostał się ranny w bitwie Kościuszko. Podziałało to deprymująco na stronę polską. Wybrano co prawda nowego naczelnika w osobie Tomasza WawrzeckiegoTomasza Wawrzeckiego, ale nie miał ani umiejętności, ani autorytetu Kościuszki.
W dniu 4 listopada 1794 r. wojska rosyjskie Suworowa szturmowały prawobrzeżną część Warszawy, czyli Pragę. Doszło tu do rzezi mieszkańców. Według różnych szacunków zginęło od 5 do 20 tys. ludności cywilnej i żołnierzy polskich. Miało to rzucić postrach i zmusić kierownictwo powstania do kapitulacji.
Warszawa poddała się wojskom rosyjskim. Ostatecznie wojska polskie skapitulowały
16 listopada pod Radoszycami na Kielecczyźnie. Powstanie było zakończone.
Słownik pojęć
- (1730 - 1800), jeden z najwybitniejszych dowódców rosyjskich, uczestnik wielu kampanii wojennych w Europie
(1739 - 1804) - uczestnik konfederacji barskiej, jeden z dowódców wojskowych podczas wojny w obronie Konstytucji 3 Maja oraz powstania kościuszkowskiego.
- (1755 - 1818), saski i polski oficer, generał, dowódca Legionów we Włoszech
- formacja wojskowa powołana przez T. Kościuszkę w czasie powstania 1794 r., nazwa pochodzi od uzbrojenia żołnierzy w kosy
- (1746 - 1817), polski generał i polityk, uczestnik amerykańskiej wojny o niepodległość, Naczelnik podczas powstania 1794 roku
- (1759 - 1816), polski generał i polityk, następca Kościuszki na stanowisku Naczelnika powstania 1794 roku
- (1737 - 1817) rosyjski generał i dyplomata, dowódca wojsk rosyjskich i ambasador w Warszawie w czasie powstania w 1794 roku
- inaczej Sejm Wielki, obradował w latach 1788 - 1792, uchwalił Konstytucję 3 maja
- staropolska miara powierzchni ziemi; obszar, który można było zabronować w ciągu jednego dnia; w przybliżeniu 16‑17 hektarów
Bibliografia
Lubicz‑Pachoński J., (1984), Bitwa pod Racławicami, Kraków‑Warszawa.
Mikuła W., (2003), Obrona Warszawy w Powstaniu Kościuszkowskim 1794, Warszawa.
Szyndler B., (1994), Powstanie kościuszkowskie, Warszawa.
Zahorski A., (1985), Warszawa w Powstaniu Kościuszkowskim, Warszawa.