RV5OpNDJQrsHh
Ilustracja przedstawia grupę kilku mężczyzn tzw. landsknechtów ubranych w stroje charakterystyczne dla późnego średniowiecza. Mają kolorowe pludry, kapelusze z szerokimi rondami zdobione czerwonymi piórami lub wysokie podobne do cylindrów, dwóch z nich ma hełmy, na nogach pończochy i skórzane trzewiki. Są uzbrojeni w różne rodzaje broni siecznej, głównie miecze, zarówno jedno- jak i dwuręczne. Ponadto posiadają broń drzewcową w postaci różnych halabard. Jeden z nich uzbrojony jest w rodzaj broni palnej, czuli arkebuz. Posiadają oni różne rodzaje uzbrojenia ochronnego, w postaci pancerzy, tzw. napierśników.

Bitwy wojny trzynastoletniej

Typy żołnierzy piechoty z przełomu XV i XVI w.
Źródło: domena publiczna.

Nauczysz się:

  • jaką rolę odgrywały wojska zaciężne w okresie nowożytnym,

  • jakie skutki dla Polski przyniosło zwycięstwo w wojnie trzynastoletniej z zakonem krzyżackim,

  • jak działały wojska polskie i krzyżackie w bitwach lądowych i morskich podczas wojny trzynastoletniej.

R1O3jG1NGo1s0
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Wojna trzynastoletnia stała się rozstrzygającym starciem między Królestwem Polskim a państwem zakonu krzyżackiego. Wojna stoczona została w latach 1454 - 1466 i zakończyła się zawarciem drugiego pokoju toruńskiego.

RkiDKzVGx2CFr
Oś czasu, prezentująca daty i wydarzenia związane z przebiegiem wojny trzynastoletniej: 15.9.1454 Przywilej cerekwicki. 18.9.1454 Bitwa pod Chojnicami. 17.9.1462 Bitwa pod Świecinem. 15.9.1463 Bitwa na Zalewie Wiślanym. 19.10.1466 Zawarcie tzw. II pokoju toruńskiego, kończącego wojnę trzynastoletnią Korony z zakonem krzyżackim
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Wybuch wojny

Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny była decyzja polskiego króla Kazimierza JagiellończykaKazimierz Jagiellończyk (1427 -1492)Kazimierza Jagiellończykainkorporacjiinkorporacjainkorporacji Prus. Związek PruskiZwiązek PruskiZwiązek Pruski poddał zajęte przez siebie ziemie Polsce. Jednak przebieg działań pokazał, że w historii wojen rozpoczął się nowy etap - wojny toczone przy pomocy wojsk zaciężnychwojska zaciężnewojsk zaciężnych.

Bitwa pod Chojnicami

Wojna trzynastoletnia rozpoczęła się od wielkich sukcesów powstańców ze Związku Pruskiego, którym udało się opanować większą część miast na terenie Pomorza Gdańskiego. W obliczu wojny władze zakonu zdecydowały się na wynajęcie zawodowych żołnierzy na Śląsku i w Czechach. Powstałą tam armią dowodził pochodzący z Czech dowódca wojsk najemnych (rotmistrz) Bernard SzumborskiBernard Szumborski (zm. 1470)Bernard Szumborski.

Na wezwanie króla Kazimierza Jagiellończyka do obozu wojskowego w okolicach wsi Cerekwica w Wielkopolsce zaczęła przybywać szlachta. Wykorzystała ona sytuację, aby wymusić na królu ustępstwa polityczne (tzw. przywilej cerekwickiprzywilej cerekwicko nieszawskiprzywilej cerekwicki).

O wydaniu przywileju cerekwickiego

Nakazano więc rycerstwu, ale tylko Wielkopolski, aby pod Chojnice zbrojno wyruszyło. We czwartek przed dniem Podwyższenia św. Krzyża (12 września 1454) przybył król do Cerekwicy, gdzie rycerzy wielkopolskich zastał w rozproszeniu i nieładzie i musiał ich dopiero zbierać i łączyć. Jakoż ci, zapomniawszy dawnej karności rycerskiej, posłuszeństwa i uszanowania dla króla i Rzeczypospolitej, którym się ich ojcowie zalecali, wychowani w rozkoszach, próżniactwie i biesiadniczych zbytkach, miasto wojny zajęli się sporami i zażądali od króla potwierdzenia swobód dawnych, a nadania nowych, oświadczając, że w razie przeciwnym nie pójdą wcale do walki. Król zatwierdził dawne prawa i natarczywość zadań zaspokoił.

074 Źródło: O wydaniu przywileju cerekwickiego, [w:] Teksty źródłowe do nauki historji w szkole średniej, t. 27, red. pod red. F. Papee, Lwów 1924, s. 9.

Po zaspokojeniu żądań szlacheckich król na czele wojsk szlacheckiego pospolitego ruszeniapospolite ruszeniepospolitego ruszenia (około 16 tysięcy ludzi) wyruszył na terytorium państwa krzyżackiego.

Do bitwy doszło w dniu 18 września 1454 r. pod miastem Chojnice. Bitwa początkowo przebiegała korzystnie dla strony polskiej. Polska jazda przeprawiła się przez bagnistą dolinę i z sukcesem zaatakowała obóz krzyżacki.

RHqKvOXhihbpC
Bitwa pod Chojnicami
Źródło: F. Grotemeyer, domena publiczna.

Jednak później szczęście wojenne opuściło stronę polską. Tak napisał o tym Jan DługoszJan Długosz (1415 -1480)Jan Długosz:

O bitwie pod Chojnicami

Ten [nieprzyjaciel] ujrzawszy wojsko królewskie i jego mnogość, wielce się przeraził; ale podobny przestrach opanował i wojska króla Kazimierza; niewiele bowiem w nim było wyćwiczonych w boju, ale najwięcej nowo powołanych, którzy, jako to ludziom wrodzone, przy pierwszym spotkaniu poczuli trwogę. Z początku szczęście sprzyjało orężowi królewskiemu, legło trupem wiele nieprzyjaciół [...]. Ale potem nieprzyjaciel, ścisnąwszy swoje hufce, na Polaków rozbiegłych i porozdzielanych począł śmielej nacierać; wnet rozrzedzone ich hufce nieprzyjaciele trwogą przejmować albo do ucieczki zmuszać zaczęli. Tymczasem wśród toczącej się jeszcze walki wojsko królewskie, tylną straż składające, jakąś nagłą trwogą przerażone, a żadną koniecznością nie przymuszone, zwróciło się do haniebnej ucieczki. Król jak tylko mógł z największą skrzętnością usiłował pierzchające zatrzymać szyki i odnowić walkę. Ale trudno było strwożonym wlać do serca odwagę. Sam król o mało nie wpadł w ręce nieprzyjaciół [...] Nigdy nie czytano w kronikach, żeby Polacy od tak słabego i nikczemnego nieprzyjaciela doznali klęski.

075 Źródło: O bitwie pod Chojnicami, [w:] Teksty źródłowe do nauki historji w szkole średniej, t. 27, red. pod red. F. Papee, s. 10.
RDgpwQRAUOc8V
Ćwiczenie 1
Spośród przyczyn porażki wojsk polskich pod Chojnicami wybierz te, które wymienił Jan Długosz. Możliwe odpowiedzi: 1. przewaga liczebna wojsk krzyżackich, 2. brak doświadczenia wojsk polskich, 3. liczne pułapki ukryte w terenie, 4. wybuch paniki
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ważne!

Poniżej znajduje się mapa przedstawiająca schemat bitwy pod Chojnicami. Przełączaj zadania z paska zadań po lewej stronie przy użyciu kursora, aby poznać szczegóły bitwy.

1
RErpJxyzHK9a61
Mapa interaktywna, przedstawiająca schemat walk w bitwie pod Chojnicami w dniu 18 września 1454 roku. W górnej krawędzi ilustracji oznaczono schematycznie w postaci kwadratu z zaokrąglonymi narożnikami i brązowymi polami wewnątrz kwadratu zamku i miasta Chojnice. Na północ od zabudowy narysowano schematycznie Jezioro Zielone. Na południe od zamku schematycznie narysowane Jezioro Zakonne z terenami bagiennymi. Od Chojnic w kierunkach wschodnim (do Czerska), zachodnim (do Człuchowa) i południowym ( do Czerska na południowy wschód i do Złotowa na południowy zachód) prowadzą drogi. Wojska polskie (piechota i konnica) ukazano jako schematyczne czerwone prostokąty po wschodniej stronie, z kolei wojska zakonne (piechota i konnica) jako schematyczne niebieskie prostokąty po stronie zachodniej. Prostokąty oznaczające piechotę są wypełnione kolorem w całości, konnica oznaczona jest jako prostokąt z wypełnieniem dwukolorowym, w formie dwóch nachodzących na siebie trójkątów(białego i czerwonego w przypadku wojsk polskich, białego i niebieskiego w przypadku wojsk zakonnych) Obozy obydwu stron mają kształt wydłużonej, zaokrąglonej w narożnikach prostokątnej obręczy w odpowiednich kolorach. Przebieg wydarzeń: 1. Atak polskiej jazdy. Od trzech prostokątów ilustrujących polską jazdę prowadzą czerwone strzałki w kierunku jazdy zakonnej i piechoty znajdującej się wewnątrz obozu. Konnica krzyżacka kieruje się do Chojnic, co jest pokazane za pomocą przerywanych strzałek prowadzących do zabudowy miejskiej. 2. Kontratak sił krzyżackich. Z Chojnic w kierunku pozycji wojsk polskich przeprowadzone zostaje kontruderzenie w kierunku obozu, piechota polska ustawiona prostopadle do kierunku ataku jazdy polskiej na pozycje krzyżackie broni obozu. 3. Odwrót wojsk polskich. Ze wszystkich pozycji wyjściowych i kierunków natarcia wojska polskie uchodzą z pola bitwy, co zostało przedstawione przy pomocy przerywanych czerwonych strzałek kierunkowych.
Bitwa pod Chojnicami - plan bitwy
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Mapa interaktywna pt. Bitwa pod Chojnicami, 18 września 1454 r. Plan przedstawia przebieg działań podczas bitwy pod Chojnicami. W centrum znajduje się miasto Chojnice, które z dwóch stron okalają dwa jeziora. - Zielone i Zakonne. Na mapie zaznaczono drogi prowadzące do miasta. Bitwa rozegrała się pod murami miasta, między dwiema drogami: do Tucholi i do Złotowa. Rozdziela je podmokła dolina, przez którą prowadzi droga łącząca drogi do Tucholi i Złotowa. Wojska polskie i krzyżackie rozłożyły swoje obozy w pobliżu dróg - obóz krzyżacki w pobliżu drogi do Złotowa, obóz polski - w pobliżu drogi do Tucholi. Wojska szykowały się do bitwy frontem do siebie, a bokiem do miasta Chojnice. W związku z możliwym zagrożeniem ze strony sił krzyżackich broniących miasta piechota polska broniła drogi wiodącej z Chojnic w kierunku obozu polskiego. Jako pierwsza zaatakowała polska jazda rycerska uderzając wzdłuż drogi w stronę obozu krzyżackiego. Atak polski przyniósł sukces doprowadzając do rozbicia sił krzyżackich, które w części poszły w rozsypkę i poczęły uciekać w stronę Chojnic. Jednak wypad wojsk krzyżackich z miasta doprowadził do zamieszania w polskich szykach. Wybuch paniki w wojskach polskich doprowadził do bezładnego odwrotu i porażki sił polskich. Mapa składa się z warstwy bazowej i 3 warstw dodatkowych. Opis warstwy bazowej: Plan przedstawia przebieg działań podczas bitwy pod Chojnicami. W centrum znajduje się miasto Chojnice, które z dwóch stron okalają dwa jeziora. - Zielone i Zakonne. Na mapie zaznaczono drogi prowadzące do miasta. Bitwa rozegrała się pod murami miasta, między dwiema drogami: do Tucholi i do Złotowa. Rozdziela je podmokła dolina, przez którą prowadzi droga łącząca drogi do Tucholi i Złotowa. Wojska polskie i krzyżackie rozłożyły swoje obozy w pobliżu dróg - obóz krzyżacki w pobliżu drogi do Złotowa, obóz polski - w pobliżu drogi do Tucholi. Wojska szykowały się do bitwy frontem do siebie, a bokiem do miasta Chojnice. W związku z możliwym zagrożeniem ze strony sił krzyżackich broniących miasta piechota polska broniła drogi wiodącej z Chojnic w kierunku obozu polskiego. Na warstwie bazowej znajduje się 1 punkt z dodatkowymi informacjami: ► Punkt 1 - Chojnice. Chojnice, miasto na Pomorzu Gdańskim. W 1309 r. znalazło się pod władzą zakonu krzyżackiego. Ze względu na strategiczne położenie na drodze do Brandenburgii miasta bardzo szybko się bogaciło. Stało się też jedną z ważniejszych krzyżackich twierdz. Załoga krzyżacka skapitulowała dopiero w 1466 r. a po drugim pokoju toruńskim miasto zostało przyłączone do Królestwa Polskiego. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Widok przedstawia bramę miejską wchodzącą w skład fortyfikacji miejskich miasta Chojnice. Brama to wysoki kilkupiętrowy budynek, łączący się z murami miejskimi. Na najniższym poziomie tego budynku znajduje się właściwa brama. Warstwy dodatkowe: ● Warstwa 1 - Atak polskiej jazdy. W pierwszej fazie bitwy polska jazda rycerska zaatakowała obóz krzyżacki, rozbijając część jednostek krzyżackich. Oddziały krzyżackie próbowały schronić się w Chojnicach. ● Warstwa 2 - Kontratak sił krzyżackich. Dowódcom udało się jednak zorganizować jednostki najemników krzyżackich. Ponadto wypad wojsk krzyżackich z Chojnic i atak na polski obóz przyniosły pozytywny rezultat. ● Warstwa 3 - Odwrót wojsk polskich. W wyniku paniki, która ogarnęła polskie oddziały pospolitego ruszenia wojska polskie uciekły z pola walki. W wyniku bezładnego odwrotu oddziały polskie poniosły wielkie straty. Na warstwie 3 znajdują się 2 punkty z dodatkowymi informacjami: ► Punkt 1 - Kazimierz Jagiellończyk. Kazimierz IV był królem polskim i wielkim księciem litewskim z dynastii Jagiellonów. Panował w Polsce latach 1447‑1492. Zdecydował o inkorporacji Prus, co stało się przyczyną wybuchu wojny trzynastoletniej. Nie posiadał talentów dowódczych, co ujawniło się podczas bitwy pod Chojnicami. Był wybitnym władcą, dzięki któremu połączone państwa Polski i Litwy stały się potęgą w tej części Europy. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Portret Kazimierza IV Jagiellończyka wg Jana Matejki ► Punkt 2 - Rudolf von Sagan. Książę śląski (żagański) z dynastii Piastów. Podczas bitwy pod Chojnicami dowodził odsieczą, która podążała na pomoc państwu krzyżackiemu. Zginął podczas bitwy.

Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego zdobycie Chojnic miało duże znaczenie strategiczne.

RTou2atJoUc3c
(Uzupełnij).
Polecenie 2

Na podstawie mapy określ, jaki manewr taktyczny zadecydował o krzyżackim zwycięstwie.

RDElsuijKsmaU
(Uzupełnij).
Polecenie 3

Dlaczego szlacheckie pospolite ruszenie okazało się mało skutecznym sposobem organizowania sił zbrojnych państwa? Napisz odpowiedź.

RD8heKnG23sod
(Uzupełnij).

Bitwa pod Chojnicami pokazała, że pospolite ruszenie nie jest w stanie przeciwstawić się zawodowym żołnierzom, nie tylko wyćwiczonym, ale przede wszystkim karnym i słuchającym swoich dowódców. Po stronie krzyżackiej wojskami dowodził Bernard Szumborski.

W bitwie zginęło ok. 3 tys. polskich rycerzy. Na dodatek polska klęska spowodowała, że krzyżacy odzyskali większość utraconych ziem i zamków.

RkYp0d7iwajS9
Ćwiczenie 2
Łączenie par. Na podstawie tekstów źródłowych określ, które zdania są prawdziwe, a które fałszywe.. Król musiał ustąpić wobec żądań szlachty, gdyż nie chciała ona walczyć.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Król zaakceptował plan prowadzenia działań wojennych przedstawiony przez szlachtę.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Król zmuszony był zawrócić do Krakowa, gdyż szlachta nie chciała podporządkować się rozkazom.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RGD2VtnAfRJLW
Ćwiczenie 3
Przeczytaj zdanie. Wstaw odpowiednie określenie. Przywilej, wystawiony przez Kazimierza Jagiellończyka dla szlachty po to, aby uzyskać wsparcie w zebraniu pospolitego ruszenia przeciwko zakonowi krzyżackiemu, nazywamy przywilejem 1. cerekwickim, 2. borzykowskim, 3. koszyckim
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Wojna najemników

Wojna wkroczyła w nową fazę. O zwycięstwie zaczęło decydować użycie wojsk zaciężnych, czyli najemnych. Korzystanie z tych wojsk miało wiele zalet - byli to żołnierze dobrze wyszkoleni, wyćwiczeni w rzemiośle wojennym, posłuszni swoim dowódcom.

R1Ngw7Rc8y3u8
Typy żołnierzy polskich w II połowie XV w.
Źródło: Jan Matejko, domena publiczna.
R1N1LrYcgplZt
Ćwiczenie 4
W ramach opisu ilustracji przedstawione zostały typy żołnierzy w czasach, gdy toczyła się wojna trzynastoletnia. Zaznacz ten rodzaj broni wśród wymienionych poniżej, którego nie ma w opisie ilustracji. Możliwe odpowiedzi: 1. miecz, 2. muszkiet, 3. topór, 4. kusza, 5. halabarda
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Wojsku zaciężnemu trzeba było regularnie płacić. O czym boleśnie przekonali się krzyżacy. Ponieważ nie byli w stanie opłacić swoich najemników, ci sprzedali zamek w Malborku królowi polskiemu, który zapłacił im zaległy żołd oraz dodatkowe wynagrodzenie. Dowodzący najemnikami Oldrzich Czerwonka został polskim komendantem Malborka.

RAFrK5tZD51Xm
Ćwiczenie 5
Zaznacz poprawną odpowiedź. Podczas wojny trzynastoletniej Polska zdobyła Malbork, gdyż... Możliwe odpowiedzi: 1. armia polska zdobyła twierdzę szturmem., 2. polska flota wojenna pokonała flotę zakonu., 3. żołnierze zakonu poddali się z braku żywności., 4. najemnicy krzyżaccy sprzedali twierdzę królowi polskiemu.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Bitwa pod Świecinem

Brak pieniędzy dokuczał obu walczącym stronom. W zamian za zgodę na zapłacenie podatków król wydał przywileje dla szlachty oraz nadał przywileje mieszczanom gdańskim. Dzięki temu udało się wynająć najemników służących królowi polskiemu. Ich dowódcą został burgrabia krakowski Piotr DuninPiotr Dunin (1415 -1484)Piotr Dunin, który wkrótce został naczelnym dowódcą wojsk polskich. Odniósł on zwycięstwo nad wojskami krzyżackimi w bitwie pod Świecinem nad Jeziorem Żarnowieckim (17 września 1462 r.). Brało w niej udział po około 2 tysiące żołnierzy z obu stron. Ponieważ strona polska dysponowała mniejszymi siłami, Dunin nakazał ustawienie obozu warownego z wozów, którego skuteczność potwierdziły dalsze działania.

R1UtrVx13WV1O
Tabor warowny
Źródło: domena publiczna.
Ćwiczenie 6

Dlaczego zastosowanie taboru warownego okazało się skuteczną innowacją w trakcie działań wojennych? Napisz odpowiedź.

R18sWneS3UXBe
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.

Ważną rolę w trakcie działań odegrali kusznicy, którzy z lasu ostrzeliwali oddziały krzyżackie atakujące warowny obóz. Bitwa była bardzo zaciekła i zginęło w niej ok. 75% sił krzyżackich. Jest ona uważana za punkt zwrotny w wojnie. Został w niej pokonany dowódca krzyżackich najemników Franz Ravenbeck, który stracił w niej życie.

RiVRC7D4Q7Hy4
Kusznik napinający kuszę
Źródło: domena publiczna.

Dunin kontynuował działania, wypierając wojska zakonne z ziem na lewym brzegu Wisły. 

R2bTWn7Pio8tx
Ćwiczenie 7
Uzupełnij tabelę. Dowódcy strony polskiej Dowódcy strony krzyżackiej Nazwiska: Piotr Dunin, Oldrzich Czerwonka, Franz Ravenbeck, Bernard Szumborski Prawidłowe odpowiedzi: Dowódcy strony polskiej -Piotr Dunin, Oldrzich Czerwonka Dowódcy strony krzyżackiej- Franz Ravenbeck, Bernard Szumborski
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Bitwa na Zalewie Wiślanym

Przypieczętowaniem klęsk krzyżackich była bitwa morska, która rozegrała się na wodach Zalewu Wiślanego (tzw. bitwa w Zatoce Świeżej), stoczona w dniu 15 września 1463 r. Wzięła w niej udział flota zakonu (44 okręty), której przeciwstawiły się połączone siły miast Elbląga i Gdańska (30 okrętów).

Ciekawostka

Gdańsk w czasie wojny trzynastoletniej

W momencie powołania do życia Związku Pruskiego przedstawiciele władz miasta Gdańska, jak i lokalne rycerstwo stanowili aktywną część zrzeszenia, którego zadaniem była ochrona poddanych przed uciskiem fiskalnym ze strony zakonu krzyżackiego. Zwiększenie podatków do kasy Zakonu było jedną z głównych przyczyn rewolty tzw. miast pruskich (Gdańska, a także Torunia i Elbląga), w wyniku której zwrócono się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o ochronę i wsparcie. Było to jawnym wypowiedzeniem posłuszeństwa wobec zakonu krzyżackiego jako dotychczasowego władcy terytorialnego Pomorza i Prus. Początkowo król Kazimierz Jagiellończyk uznał rewoltę w Gdańsku za wewnętrzną sprawę państwa zakonnego. Gdy przybrała na sile, zdecydował się on na wypowiedzenie wojny. W trakcie działań zbrojnych w 1457 roku, gdy przebywał z wizytą w Gdańsku, polski król wystawił dla Gdańska tzw. wielki przywilej. W wyniku ustanowienia tego dokumentu król zniósł podatki nakładane na miasto przez zakon krzyżacki, umożliwił radzie miejskiej wystawianie pozwoleń na handel obcym kupcom w Gdańsku. Do herbu Gdańska dodano ówcześnie złotą koronę. Ten i inne przywileje królewskie były związane ze współfinansowaniem wojny Korony z Zakonem przez Gdańsk, jak i licznymi pożyczkami udzielanymi Kazimierzowi Jagiellończykowi.

Celem operacji prowadzonej przez zakon było przerzucenie kilkutysięcznych oddziałów na lewy brzeg Wisły, aby wspomóc krzyżacką załogę broniącą zamku w Gniewie. Zamek oblegały oddziały Dunina. Udział okrętów gdańskich i elbląskich był dla strony polskiej niezwykle cenną pomocą, bowiem Polska nie posiadała własnej floty wojennej.

Operacja prowadzona przez siły krzyżackie zakończyła się klęską, bowiem nie udało się przerzucić oddziałów najemnych. Flota nie wpłynęła na Wisłę, bowiem zatrzymana została na odnodze Wisły - Szkarpawie. W drodze powrotnej doszło do bitwy na wodach Zalewu Wiślanego, w Zatoce Świeżej, w wyniku której flota zakonu została rozbita.

Oznaczało to krach operacji. Nie udało się przerzucić wojsk zakonnych na lewy brzeg Wisły, aby podjęły walkę z oddziałami Piotra Dunina, a innymi siłami w tym rejonie zakon już nie dysponował. W takiej sytuacji krzyżacy musieli poprosić o pokój. Został on zawarty w Toruniu w 1466 r.

1
RFw7ZulIaPEUT1
Mapa interaktywna przedstawiająca schemat bitwy na Zalewie Wiślanym. Podstawą jest konturowa mapa, prezentująca fragment obszaru Pomorza Gdańskiego z Mierzeją Wiślaną. Jest to rejon dolnego biegu i ujścia Wisły pod Gdańskiem, a także do Zalewu Wiślanego przez Szkarpawę, na południowym brzegu Zatoki Gdańskiej. Elementy wyświetlane na mapie po użyciu paska zadań: Wyprawa krzyżacka drogą lądową i morską oznaczona przerywaną niebieską linią z rejonu Królewca w kierunku Szkarpawy. Blokada Szkarpawy oznaczona zielonym krzyżykiem, "iksem". Pościg floty gdańskiej i elbląskiej za flotą krzyżacką oznaczony przerywaną czerwoną strzałką z Gdańska, przez Sobieszewo i Szkarpawę, a także z Elbląga, na Zalew Wiślany. Miejsce bitwy na Zalewie Wiślanym oznaczono dwoma skrzyżowanymi mieczami na akwenie. Miejscowości zaznaczone na mapie: Gdańsk, Elbląg, Pruszcz Gdański, Sobieszewo, Kiezmark, Szkarpawa. Rzeka: Wisła. Zbiornik wodny: Zatoka Gdańska, Zalew Wiślany.
Bitwa na Zalewie Wiślanym – mapa interaktywna.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Mapa interaktywna pt. Bitwa w Zalewie Wiślanym, 15 września 1463 r. Mapa przedstawia fragment Pomorza Gdańskiego oraz wybrzeża Zatoki Gdańskiej - od Gdańska do Zalewu Wiślanego. Na mapie zaznaczone zostały różne odnogi Wisły, którymi wpływała ona w XV wieku do Zatoki oraz do Zalewu. Na mapie zaznaczone zostały również ważne miasta: Gdańsk, Elbląg, Pruszcz Gdański. Na mapie zaznaczono przebieg działań flot wojennych zakonu krzyżackiego oraz Gdańska i Elbląga. W wyniku tych działań doszło bitwy, która została stoczona na wodach zalewu Wiślanego niedaleko Elbląga. W ich wyniku flota krzyżacka została pokonana. Mapa składa się z warstwy bazowej i 4 warstw dodatkowych. Opis warstwy bazowej: Mapa przedstawia fragment Pomorza Gdańskiego oraz wybrzeża Zatoki Gdańskiej - od Gdańska do Zalewu Wiślanego. Na mapie zaznaczone zostały różne odnogi Wisły, którymi wpływała ona w XV wieku do Zatoki oraz do Zalewu. Na mapie zaznaczone zostały również ważne miasta: Gdańsk, Elbląg, Pruszcz Gdański. Na warstwie bazowej znajdują się 3 punkty z dodatkowymi informacjami: ► Punkt 1 - Gdańsk. Miasto położone na Pomorzu Wschodnim (Gdańskim) u ujścia Wisły do Morza Bałtyckiego. Pierwsze wzmianki o Gdańsku pochodzą z X w. Od X do początków XIII w. wchodził w skład Królestwa Polskiego. Od 1227 r. znajdował się pod panowaniem książąt pomorskich z rodziny Sobiesławiców. W średniowieczu rosła rola Gdańska jako portu i miasta handlowego. Na przełomie XIII i XIV w. Gdańsk ponownie znalazł się pod panowaniem władców polskich. W 1308 r. został opanowany przez Brandenburczyków. Władysław Łokietek poprosił o pomoc zakon krzyżacki, który zajęli Gdańsk i ziemie pomorskie. Dopiero w wyniku drugiego pokoju toruńskiego w 1466 r. Pomorze gdańskie wraz z Gdańskiem weszły w skład Prus Królewskich. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja przedstawia pieczęć Gdańska pochodzącą z XV wieku. W jej centrum znajduje się widok jednomasztowego okrętu a w otoku umieszczony został napis w języku łacińskim. ► Punkt 2 - Elbląg. Miasto nad Zalewem Wiślanym. Założone przez zakon krzyżacki w XIII w. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1237 r. Był ważnym ośrodkiem politycznym, militarnym i handlowym państwa krzyżackiego. W 1246 r. został ulokowany na prawie lubeckim. Do czasu wzniesienia zamku w Malborku był siedzibą mistrza krajowego zakonu, a więc najważniejszym ośrodkiem w Prusach. Podstawą zamożności miasta był handel morski. Od połowy XIV w. zaczął tracić na znaczeniu. W 1440 r. w Elblągu został utworzony Związek Pruski. Podczas wojny trzynastoletniej mieszczanie zdobyli a następnie zniszczyli zamek krzyżacki. Elbląg konsekwentnie trwał po stronie polskiej, za co Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu ważne przywileje. Po zakończeniu wojny miasto znalazło się na terenie Prus Królewskich. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Na ilustracji umieszczona została okrągła pieczęć miasta Elbląga. W jej centrum znajduje się widok jednomasztowego okrętu a w otoku umieszczony został napis w języku łacińskim. ► Punkt 3 - Szkarpawa. Największa rzeka na Żuławach, w przeszłości nazywana Wisłą Elbląską. Kilkoma odnogami uchodziła do do Zalewu Wiślanego. Warstwy dodatkowe: ● Warstwa 1 - blokada Szkarpawy. Bieg rzeki Szkarpawy został zablokowany, aby uniemożliwić flocie krzyżackiej dotarcie do głównego nurtu Wisły i żeglugę do Gniewa. ● Warstwa 2 - Szlak wyprawy floty krzyżackiej. Flota krzyżacka wyruszyła na pomoc obleganemu przez oddziały polskie zamkowi w Gniewie. Ponieważ Szarpawa została flota krzyżacka musiała zawrócić. ● Warstwa 3 - Pościg floty gdańskiej i elbląskiej za flotą krzyżacką. Za wracającą do Królewca flotą krzyżacką wyruszyły siły Gdańska. Dołączyły do niej okręty z Elbląga. ● Warstwa 4 - Miejsce bitwy na Zalewie Wiślanym. Na mapie zaznaczono miejsce bitwy stoczonej na wodach Zalewu Wiślanego między flotą krzyżacką a połączonymi flotami Gdańska i Elbląga.

Polecenie 4

Dlaczego zablokowanie Szkarpawy przesądziło o niepowodzeniu planów krzyżackich? Zapisz odpowiedź.

Rhkzd0314LJnK
(Uzupełnij).
Polecenie 5

Wyjaśnij i napisz, dlaczego flota gdańska i elbląska walczyły przeciw zakonowi.

RolgwCRSDv2mh
(Uzupełnij).
Polecenie 6

Wyjaśnij i napisz, dlaczego bitwa w Zatoce Świeżej przesądziła o zakończeniu wojny z zakonem.

RrZ9LVHRZQSj7
(Uzupełnij).

Podsumowanie

O zwycięstwie w tej wojnie zdecydowała przewaga gospodarcza państwa polskiego nad zakonnym. W wojnie toczonej przy pomocy wojsk zaciężnych zwyciężał ten, kto mógł płacić najemnikom, a zakonu już nie było na to stać. Wielkie znaczenie dla strony polskiej miała pomoc ze strony ważnych miast pomorskich, Gdańska, Torunia, Elbląga. Ich mieszkańcy widzieli korzyść w poddaniu się władzy Królestwa Polskiego, państwa, z którym wiązały ich interesy ekonomiczne.

Podpisany w 1466 r. w Toruniu pokój zmienił sytuację na Pomorzu. Utworzono nową prowincję Królestwa Polskiego, czyli Prusy KrólewskiePrusy KrólewskiePrusy Królewskie. Co ważniejsze, zmienił się układ sił w tej części Europy. Państwo krzyżackie przestało odgrywać ważną rolę i nigdy już nie odzyskało znaczenia. W następnym stuleciu państwo zakonne przestało istnieć. Na jego miejsce powstało świeckie państwo - Prusy Książęce.

Ćwiczenie 8

Wyjaśnij, dlaczego wojna trzynastoletnia była wojną innego rodzaju niż prowadzone dotychczas wojny z zakonem krzyżackim. Zapisz odpowiedź.

RYCXtpk2mZOnc
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.

Słownik pojęć

Bernard Szumborski (zm. 1470)
Bernard Szumborski (zm. 1470)

Czech, rotmistrz wojsk zaciężnych, następnie pierwszy polski starosta zamku malborskiego

inkorporacja
inkorporacja

wcielenie, włączenie danego terytorium w granice określonego państwa

Jan Długosz (1415 -1480)
Jan Długosz (1415 -1480)

duchowny, dyplomata, bliski współpracownik biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, wychowawca synów króla Kazimierza Jagiellończyka, najwybitniejszy polski historyk średniowieczny

Kazimierz Jagiellończyk (1427 -1492)
Kazimierz Jagiellończyk (1427 -1492)

młodszy syn Władysława Jagiełły, brat tragicznie zmarłego w bitwie pod Warną w 1444 r. Władysława Warneńczyka, wielki książę litewski (od 1440r.), król polski (od 1447 r.); za jego panowania doszło do ostatecznego złamania potęgi zakonu krzyżackiego i odzyskania Pomorza Gdańskiego po podpisaniu II pokoju toruńskiego w 1466 r.; był zdecydowanym zwolennikiem zwoływania Sejmu i przeciwnikiem dominacji możnowładztwa

Piotr Dunin (1415 -1484)
Piotr Dunin (1415 -1484)

polski polityk i dowódca wojskowy, starosta malborski, kasztelan sieradzki i wojewoda brzesko‑kujawski

pospolite ruszenie
pospolite ruszenie

powołanie do służby wojskowej wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni, dawniej jako powołanie pod broń całej szlachty

Prusy Królewskie
Prusy Królewskie

prowincja wchodząca w skład terytorium Korony (jako składowej unii polsko - litewskiej, a więc Korony i Litwy}, powstała z części terytorium pokonanego w wojnie trzynastoletniej zakonu krzyżackiego; składała się z obszaru Doliny Dolnej Wisły, ziemi malborskiej z Malborkiem, Pomorza Gdańskiego z Gdańskiem i Elblągiem oraz częścią Warmii; herbem Prus Królewskich został czarny orzeł w koronie zawieszonej na szyi i zbrojnym ramieniem z mieczem

przywilej cerekwicko nieszawski
przywilej cerekwicko nieszawski

dokument nadający polskiej szlachcie nowe uprawnienia, wystawiony przez króla Kazimierza Jagiellończyka w roku 1454 r. w Cerekwicy pod naciskiem szlachty wielkopolskiej zebranej na wojnę z zakonem krzyżackim; po klęsce pod Chojnicami wydany ponownie w Nieszawie (statuty nieszawskie) dla innych ziem państwa.

wojska zaciężne
wojska zaciężne

inaczej najemne; rodzaj oddziałów wojskowych zaciąganych (czyli wynajmowanych) do walki

Związek Pruski
Związek Pruski

utworzony w 1440 r. związek rycerstwa i miast na terenie zakonu krzyżackiego, którzy zbuntowali się przeciwko jego panowaniu. Przedstawiciele Związku na czele z Janem Bażyńskim z początkiem 1454 r. przybyli z poselstwem na dwór Kazimierza Jagiellończyka w Krakowie prosząc o ochronę miast i rycerzy przed uciskiem ze strony zakonu; przychylne stanowisko króla doprowadziło do wybuchu wojny toczonej w latach 1454 - 1466

Bibliografia

  • M. Biskup, Wojna trzynastoletnia i powrót Polski nad Bałtyk w XV wieku. Kraków 1990.

  • J. Dyskant, Zatoka Świeża 1463. Warszawa 2009.

  • B. Nowaczyk, Chojnice 1454, Świecino 1462. Warszawa 2012.