Bizancjum – greckie cesarstwo Rzymian
Cesarstwo wschodnie, mimo podziału imperium rzymskiego i klęski jego zachodniej części, zachowało swoją tożsamość polityczną i kulturową. Przez cały okres średniowiecza władcy Konstantynopola uznawali się za spadkobierców idei starożytnego Rzymu.
Dziedzictwo rzymskie czy greckie?
Państwo powstałe ze wschodnich ziem Cesarstwa Rzymskiego nigdy w średniowieczu nie nazywano 'Cesarstwem Bizantyńskim', ani 'Bizancjum'. Tego ostatniego zwrotu używano w starożytności, zanim greckie miasto handlowe – Byzantium – przekształciło się w stolicę cesarską. Od czasów Konstantyna I Wielkiego powszechnie określano miasto założone przez cesarza w 330 roku, jak i cały region, nazwą 'Konstantynopol'. Z upływem lat niemal wszyscy jego mieszkańcy mówili po grecku dużo lepiej niż po łacinie. Dlatego też państwa zachodniej Europy traktowały cesarstwo jako greckie, nazywając je m.in. 'Cesarstwem Greckim'. Ale mieszkańcy Konstantynopola zawsze podkreślali rzymskie korzenie państwa, a cesarze kontynuowali tradycje dawnego imperium, tytułując się cesarzami rzymskimi.
'Cesarstwem Bizantyńskim' zaczęto je nazywać na zachodzie Europy dopiero
w XVI wieku, odwołując się do odległych antycznych korzeni. Było to także związane z upowszechnieniem przymiotnika 'bizantyjski' w tytułach zbiorów tekstów źródłowych do dziejów cesarstwa wschodniorzymskiego, wydawanych w czasach nowożytnych w Europie Zachodniej.
Poniżej znajduje się nagranie, na którym wyjaśniono znaczenie Cesarstwa Bizantyjskiego i Konstantynopola po upadku imperium rzymskiego. Zapoznaj się z materiałem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R140mW92jZKmR
Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Bizancjum, Konstantynopol: cesarstwo rzymskie czy greckie?”. Następnie pojawia się prof. Przemysław Wiszewski z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszony na niej fragment grafiki, regał z książkami, fragment roślinki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.
Żyjący na początku średniowiecza historyk Prokopiusz z CezareiProkopiusz z Cezarei opisywał dzieje Cesarstwa przede wszystkim z perspektywy Bizancjum. Ale nie tracił z oczu dziejów Rzymu.
Wskaż w tekście najważniejszą przyczynę upadku Wiecznego Miasta dostrzeganą przez Prokopiusza.
czerwony
Współcześnie z cesarzem Zenonem, panującym w Bizancjum, w zachodniej części państwa rządził August, nazywany przez Rzymian zdrobniale Augustulusem [...]. Właśnie zaś niedawno sprowadzili Rzymianie jako sprzymierzeńców Skirów, Alanów i inne plemiona gockie [...] Im więcej zaś wzmagał się u nich wpływ barbarzyńców, tym więcej upadało znaczenie żołnierzy rzymskich i Rzymianie doznawali gwałtów od tyranizujących ich przybyszów [...]. Ci [...] zażądali, aby ich dopuścić do podziału wszelkiej ziemi uprawnej w Italii. [...] Był zaś między nimi niejaki Odoaker [...]. Ten przyobiecał im, że spełni ich żądania, jeśli go na tron wyniosą. Zagarnąwszy w ten sposób rządy, nic złego cesarzowi nie zrobił [...]. Barbarzyńcom zaś przydzielił trzecią część ziemi [uprawnej w Italii].
(J. Garbacik, K. Pieradzka, Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich, Kraków 1978, s. 17).
Wskaż w tekście najważniejszą przyczynę upadku Wiecznego Miasta dostrzeganą przez Prokopiusza.
Współcześnie z cesarzem Zenonem, panującym w Bizancjum, w zachodniej części państwa rządził August, nazywany przez Rzymian zdrobniale Augustulusem [...]. Właśnie zaś niedawno sprowadzili Rzymianie jako sprzymierzeńców Skirów, Alanów i inne plemiona gockie [...]Im więcej zaś wzmagał się u nich wpływ barbarzyńców, tym więcej upadało znaczenie żołnierzy rzymskich i Rzymianie doznawali gwałtów od tyranizujących ich przybyszów [...]. Ci [...] zażądali, aby ich dopuścić do podziału wszelkiej ziemi uprawnej w Italii. [...] Był zaś między nimi niejaki Odoaker [...]. Ten przyobiecał im, że spełni ich żądania, jeśli go na tron wyniosą. Zagarnąwszy w ten sposób rządy, nic złego cesarzowi nie zrobił [...]. Barbarzyńcom zaś przydzielił trzecią część ziemi [uprawnej w Italii].
Źródło: J. Garbacik, K. Pieradzka, 'Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich', Kraków 1978, s. 17.
Cesarstwo silniejsze od barbarzyńców
Konstantynopol był miastem niemającym sobie równych w średniowiecznej Europie. Rzym, dawniej potężniejszy niż stolica Wschodu, był cieniem swojej przeszłości. W średniowiecznej Europie za miasto bardzo duże uważano ośrodki zamieszkane przez 20 000–40 000 mieszkańców. Tymczasem Konstantynopol w VI wieku zamieszkiwało około 500 000 ludzi.
Zwróć uwagę na ilustrację poniżej, gdzie przedstawiono widok na tzw. Złoty Róg. Była to najbardziej ekskluzywna część stolicy. Tu znajdowały się m.in.: wielki hipodromhipodrom, pałac cesarski i najważniejsze świątynie.
Podaj co najmniej dwa ważne obiekty znajdujące się na terenie starożytnego Konstantynopola.
Poniżej zamieszczono zdjęcia przedstawiające świątynię Hagia Sophia współcześnie. Aby uświadomić sobie rozmiary miasta i pałacu cesarskiego, popatrz na dzisiejsze zdjęcia oddające rzeczywiste rozmiary świątyni. Porównaj jej wielkość z wielkością na makiecie powyżej, w odniesieniu do obszaru całego miasta oraz pałacu cesarskiego. Najedź kursorem na strzałki poniżej i naciśnij lewym przyciskiem myszy (LPM), aby poznać szczegóły.
Kiedy w 378 roku Goci rozbili armię Rzymu pod Adrianopolem i zabili cesarza Walensa, wydawało się, że zajmą całe Bałkany. Tym samym czas Bizancjum miał dobiec końca. Następca zabitego władcy przekupił zwycięzców, tym razem przeciw wrogom cesarza Wschodu. Kolejni władcy Konstantynopola także kupowali rozejm. W tym byli podobni do ówczesnych władców Rzymu.
Różnica była widoczna w sposobie organizacji armii. Na przełomie IV i V wieku,
w przeciwieństwie do cesarstwa zachodniorzymskiego, Konstantynopol ograniczał ilość barbarzyńców w wojsku cesarskim. Zrezygnowano z zaciągania całych plemion jako regularnej siły wojskowej. Dzięki temu cesarz wschodniorzymski przestał być zależny od obcych ludów, a państwo miało działać dzięki administracji cywilnej,
nie zaś – jak na Zachodzie – przy poparciu wojska.
Nie oznacza to jednak, że w dziejach wojska bizantyjskiego nie pojawiły się jednostki obcego pochodzenia. Przykładem była z pewnością gwardia wareska - elitarna formacja piechoty do dyspozycji cesarza, rekrutowana spośród skandynawskich wojowników walczących na ziemiach ruskich. Pod koniec X wieku pierwszy taki oddział został sprezentowany cesarzowi Bazylemu II przez księcia ruskiego Włodzimierza. W skład gwardii wareskiej nierzadko wchodzili wikińscy wodzowie, a nawet późniejsi średniowieczni władcy skandynawskich krajów.
Inną jednostką, wzorowaną z kolei na kawalerii jednego z głównych przeciwników Bizancjum we wczesnym średniowieczu - państwa perskiej dynastii Sasanidów - byli katafrakci. Ciężko opancerzona jazda, mająca za zadanie rozbić główne siły przeciwnika jednym uderzeniem, składała się najczęściej z członków najzamożniejszych rodów Konstantynopola. Do tego należy dodać oddziały wspomagające ciężko uzbrojoną piechotę, rekrutowane spośród słowiańskich plemion.
Cesarstwo Bizantyńskie znajdowało się w niemal stałym konflikcie zbrojnym z różnymi grupami barbarzyńców. Nie oznaczało to jednak zrywania kontaktów politycznych między nimi a cesarzami. Przeciwnie, władcy Bizancjum bardzo często negocjowali z najeźdźcami. Czasami stawali się ich zwierzchnikami, ale nierzadko płacili im trybuttrybut. Natomiast z punktu widzenia Bizantyńczyków ich cesarza od władców barbarzyńskich zawsze dzieliła przepaść kulturowa i cywilizacyjna.
Przyjrzyj się ilustracji przedstawiającej poselstwo Chorwatów i Serbów i dopasuj cechy charakteryzujące przedstawienia obu dworów i władców.
monarcha sam podejmuje decyzję, władca zasiada na tronie, rządzący i rządzeni znajdują się blisko siebie, nie ma różnicy w ubiorze rządzących i rządzonych, władca ma koronę na głowie, decyzje polityczne podejmowane są wspólnie z innymi osobami, przywódca pozbawiony korony
| Chorwaci i Serbowie | |
|---|---|
| Cesarz |
Na podstawie fragmentu tekstu powyżej określ, w jaki sposób cesarze bizantyjscy postrzegali sąsiadujące z Konstantynopolem ludy.
Które ze zdań jest prawdziwe?
- Pomimo dostrzegania przez Bizantyńczków odmiennego podejścia do władzy u Serbów i Chorwatów, nie podkreślano ich odmienności kulturowej. Różnice w stroju są niewielkie w stosunku do Bizantyńczyków.
- Bizantyńczycy podkreślali głęboką odrębność kultury materialnej między Słowianami a mieszkańcami cesarstwa. Nie zaznaczali natomiast różnic w sposobie sprawowania władzy przez monarchów słowiańskich i bizantyńskich.
Konstantynopol celem ataku
Najeźdźcy ze stepów Azji nie przestawali być zagrożeniem dla Bizancjum. Wrogowie atakowali Cesarstwo ze wszystkich stron. Jeszcze w V wieku Hunowie pod wodzą Attyli pustoszyli Półwysep Bałkański. Wiek później Awarowie, którzy osiedlili się na terenie dzisiejszej Rumunii, wymusili na cesarzach Wschodu ogromną, płatną corocznie daninę. Ostatnim ludem, który przybył we wczesnym średniowieczu ze stepów azjatyckich na Bałkany, byli tzw. Protobułgarzy. Pod wodzą chana AsparuchaAsparucha najpierw pokonali Awarów, którzy uważali się za zwierzchników tych ziem. Następnie w latach 679‑680 Asparuch odparł najazd cesarza Konstantyna IVKonstantyna IV i na mocy pokoju z 681 roku uzyskał prawo zamieszkiwania przez jego lud ziem nad Dunajem. Cesarz miał też płacić im roczną daninę. W późniejszym okresie skupił się na uzależnieniu
od siebie Słowian mieszkających między Dunajem i Starą Płaniną. Według podań zginął w walce z Chazarami. W 681 roku dotarli nad dolny Dunaj. Uzależnili od siebie osiadłych tam Słowian i utworzyli państwo bułgarskie, stając się groźnym przeciwnikiem Bizancjum.
W ciągu VI i VII wieku na Bałkany napłynęli Słowianie. Byli oni równie wojowniczy
jak pozostali barbarzyńcy, wywalczyli dla siebie możliwość zasiedlenia Bałkanów. Cesarze przegrali wiele walk ze Słowianami i oddali im znaczną część Półwyspu Bałkańskiego. Tam, gdzie było to możliwe, cesarze godzili się na osiedlanie się słowiańskich rolników. Początkowo Słowianie byli wolni od obciążeń na rzecz państwa, z biegiem lat zaczęli jednak płacić podatki władzy cesarskiej. W ten sposób cesarz wzmacniał swoje państwo kosztem ich pracy.
Bizancjum musiało się także zmagać z wrogami atakującymi je od wschodu i południa. Najpierw trzeba było walczyć z odwiecznym przeciwnikiem – Persją. Bizantyjczycy nieraz godzili się płacić ogromny trybut jej władcom, by zapewnić spokój bogatym prowincjom azjatyckim. Szach Chosroes IIChosroes II do 621 roku zajął wszystkie bizantyjskie prowincje na Bliskim Wschodzie, łącznie z Egiptem. Wspólnie z Awarami był w stanie przeprowadzić oblężenie Konstantynopola. Jednak Bizantyjczycy pod wodzą cesarza Herakliusza IHerakliusza I pokonali agresorów i odbili zajęte przez nich prowincje (628 rok).
Nie cieszyli się jednak długo swoim zwycięstwem. Wkrótce ziemie azjatyckie i prowincje w Afryce zostały podbite przez muzułmanów z Półwyspu Arabskiego.
Wrogowie, ale bliscy sobie
Mimo rywalizacji politycznej i wojskowej pomiędzy Konstantynopolem a Persją
we wczesnym średniowieczu zauważalny jest podobny sposób przedstawiania wizerunków władców. Poniżej zamieszczono dwie ilustracje, prezentujące zabytki związane z Cesarstwem Bizantyjskim i Persją za czasów dynastii Sasanidów. Warto zwrócić uwagę na wyobrażenie zwycięzców i pokonanych pod kątem podobieństw.
Na wykonanej w VII wieku tkaninie (powyżej) przedstawiono zwycięskiego cesarza bizantyjskiego - na co wskazuje nimb wokół jego głowy - prawdopodobnie Herakliusza, jadącego na koniu z berłem w jednej dłoni i pierścieniem w drugiej. Tratuje on lwa, który był symbolem pokonanych przez cesarza Sasanidów, dynastii władającej Persją. Towarzyszy mu dwóch więźniów ze związanymi rękami.
Z kolei na powyższym zdjęciu znajduje się perska płaskorzeźba z Naqsh‑e Rostam. Widać na nim cesarza perskiego, Szapura I. Jego więźniem jest stojący bizantyjski cesarz Walerian, obok którego klęczy jego poprzednik, Filip Arab, zabiegający o pokój z Persją.
Oblężenie Konstantynopola - gra
Fortyfikacje Konstantynopola należały do najpotężniejszych w tej części świata. Ich zdobycie uważano za niemal niemożliwe.
Dobierzcie się w dwuosobowe zespoły. Przygotujcie powyższą mapę jako planszę, podzieloną na sektory w formie kwadratów i kostkę do gry.
Analizując mapę, przygotujcie scenariusz ataku i obrony stolicy Cesarstwa. Wcześniej poszukajcie informacji o uzbrojeniu Bizantyjczyków i Persów
w VII wieku.
Dobierzcie się w dwuosobowe zespoły. Przygotujcie grę, która będzie składała się z sektorów, a także kostkę do gry.
Przygotujcie scenariusz ataku i obrony stolicy Cesarstwa. Wcześniej poszukajcie informacji o uzbrojeniu Bizantyjczyków i Persów w VII wieku.
Każdy gracz dysponuje 5 oddziałami piechoty, 2 oddziałami konnicy,
1 jednostką floty wojennej i 1 jednostką statków transportowych. Przygotujcie ich symbole (żetony, pionki itp.). Zanim rozpoczniecie grę, rozstawcie symbole jednostek na planszy.
Wartość jednostek:
piechota: 2 pkt,
konnica: 4 pkt,
flota wojenna (jednostka nawodna): 7 pkt,
jednostka transportowa (jednostka nawodna): 3 pkt.
Zasady gry:
Każdy z graczy dysponuje 10 turami, by zdobyć miasto lub je obronić.
Jednostki poruszają się w prawo, lewo, do góry i do tyłu, nigdy na skos.
Każdy z graczy może wykonać maksymalnie dwa ruchy w swojej turze.
Za każdym razem przesuwa jednostkę o ilość wyrzuconych przez siebie oczek.Gracz atakujący nie może wejść bezpośrednio z zewnątrz na mury miasta swoją jednostką w tym samym ruchu.
Gdy na sąsiednich polach (nigdy po skosie!) zetkną się ze sobą jednostki przeciwników, wygrywa ta z wyższą liczbą punktów.
Przykład: w walce zwarły się ze sobą Konnica i Piechota. Wygrywa Konnica, ale traci 2 punkty (4‑2=2).*Gdy zetkną się ze sobą jednostki o tej samej wartości wygrywa ten, kto wyrzuci kostką wyższą wartość 'oczek'. Wówczas przegrany zdejmuje swoją jednostkę planszy, a wartość jednostki zwycięzcy zmniejsza się o 50%.
Przykład: Gdy Piechota stanie do walki z Piechotą, gracze wyrzucą kostką odpowiednio 3 i 4 'oczka', wygrywa ten który wyrzucił 4 'oczka'. Jego Piechota traci 50% wartości (2‑1=1), ale zostaje na placu gry. Przegrany zdejmuje symbol swojej jednostki z planszy.Gdy jednostka o wartości 50% punktów zetknie się z nieprzyjacielską o pełnej wartości punktów - przegrywa słabsza jednostka, a oddział zwycięzcy potyczki zostaje pomniejszony o odpowiednią liczbę punktów.
Przykład: Konnica, zwycięska w poprzednim boju (2pkt) starła się z jednostką transportową (3 pkt). Wygrywa jednostka transportowa, ale zostaje jej 1 pkt (3‑2=1).Jednostka transportowa może zabrać na pokład maksymalnie 1 oddział. Wówczas wartość takiej kombinacji jest sumą punktów jednostki transportowej i transportowanego oddziału. Warunkiem wejścia na pokład jednostki transportowej wybranego oddziału jest zmieszczenie się w liczbie wyrzuconych przez gracza 'oczek' ruchu.
Przykład: Jednostka transportowa + Konnica = 7 pkt.Jednostka transportowana na pokładzie może opuścić go tylko w tej samej turze gracza, przybijając w poprzednim ruchu (rzucie kostką) do brzegu lądu. Gdy desant przybija do murów lub fortyfikacji, obowiązują zasady z pkt. 4. i 11.
W przypadku, gdy desant nie poniósł strat - jednostki zachowują swoją pełną wartość. Gdy poniósł straty w boju - dzieli się wartość jednostki transportowej i desantowanej po ich rozdzieleniu.
Przykład: Jednostka transportowa i Konnica odniosły zwycięstwo w boju z Flotą Wojenną przeciwnika (3,5 pkt). Po wylądowaniu Konnica otrzymuje 50% swojej wartości (2 pkt), podobnie jak jednostka transportowa (1,5 pkt).Jeśli atakujący nie napotyka oporu (obrońca nie broni murów, bram itp.), wkracza do miasta w następnej turze.
Warunki wygranej:
Zdobycie pałacu cesarskiego. Należy wejść na pole swoją jednostką i obronić się przed atakiem obrońcy w tej samej turze.
Obrona pałacu cesarskiego w 10. turze.
Poddanie się jednej ze stron.
Utrata wszystkich jednostek przez jednego z graczy.
Możecie wykorzystać poniższą tabelę celem zapisywania ruchów, lub przygotować własne pomoce (mapy, symbole jednostek itp.).
Atakujący | Obrońca |
|---|---|
Zwróć uwagę, jak blisko murów miasta starano się podejść w trakcie oblężenia. Zaznacz, jaki punkt fortyfikacji atakowała piechota. Dlaczego część żołnierzy czeka na koniach? Wskaż, co miało być przedmiotem ich ataku:
- mury miasta,
- brama
- miasto za murami
Wyjaśnij rolę konnicy w trakcie oblężeń miast.
Triumfalny pochód Arabów bardzo osłabił Cesarstwo, które i tę próbę ostatecznie przetrwało. Wzmocniono kontrolę państwa nad poddanymi i zwiększono dochody skarbu cesarskiego. Dzięki temu można było skorzystać z możliwości poboru wojowników słowiańskich na Bałkanach oraz hojnie wspierać każdego wroga swoich wrogów. A jednak ekspansja Arabów zakończyła epokę potęgi cesarzy sprawujących władzę w Konstantynopolu. Od schyłku VII wieku Bizancjum nie było już dominującą siłą polityczną w basenie Morza Śródziemnego.
Mapa zatytułowana 'Posiadłości Cesarstwa Bizantyjskiego (VII – VIII wiek)'.
Na mapie zostały zaznaczone:
obszary cesarstwa bizantyjskiego na początku VII wieku,
kaganat chazarski,
obszary podbojów arabskich ok. 750 roku,
kierunki najazdów arabskich w VII i VIII wieku, daty najazdów,
ważniejsze bitwy,
oblężenie Konstantynopola przez Arabów (674–678, 717–718).
Cesarstwo bizantyjskie na początku VII wieku:
fragmenty Półwyspu Apenińskiego z miastami: Genua, Rawenna, Rzym, Neapol, Reggio di Calabria,
Sycylia,
Sardynia,
Korsyka,
południowa część Półwyspu Iberyjskiego z miastem: Kartagena,
północno‑zachodnia część Afryki z miastem: Ceuta,
północna część Afryki (wybrzeża) z miastami: Cezarea, Kartagina, Trypolis, Barka, Cyrene, Aleksandria,
Egipt,
obszary Izraela i Turcji z miastami: Jerozolima, Damaszek, Antiochia, Ankyra, Efez,
Grecja z miastami: Korynt, Ateny, Tessalonika, Ochryda, Konstantynopol, Serdika, Pliska, Naissus (Nisz), Singidunum (Belgrad), Dubrownik.
Obszary podbojów arabskich ok. 750 roku:
północna część Afryki,
Królestwo Wizygotów,
Egipt,
Państwo Sasanidów,
Sycylia,
Sardynia,
Korsyka.
Kierunki najazdów arabskich w VII i VIII wieku, daty najazdów:
Teby – Aleksandria – Barka – południe Afryki,
Barka – Trypolis – Kartagina – Cezarea (682–689 r.) – Ceuta (706 r.) – Sewilla – Toledo (712 r.) – Braga (712 r.),
Toledo – Saragossa (713 r.) – zachodnia część Półwyspu Iberyjskiego,
Saragossa – Narbonne – Lyon (725 r.)/Tuluza (720 r.) – Poitiers (732 r.),
Kartagina – Sardynia (720 r.)/Sycylia,
Aleksandria – Jerozolima,
Medyna – Damaszek – Antiochia – Ankyra – Konstantynopol,
Medyna – Kufa – Kadesia,
Damaszek – Tyfilis,
Damaszek – Morze Śródziemnomorskie – Konstantynopol (716 r.).
Ważniejsze bitwy:
732 – Poitiers.
Bizancjum nigdy nie musiało liczyć na łaskę bądź niełaskę barbarzyńców, nigdy też nie było od nich zależne – przeciwnie niż Rzym w IV–V wieku. W najcięższych czasach cesarz cieszący się szacunkiem i zaufaniem poddanych gwarantował stabilność działania administracji i wojska. Gdy zawodził jeden z tych elementów, państwo się chwiało. Aby jednak upadło, trzeba by było zniszczyć wszystkie trzy filary Cesarstwa: władzę cesarską, administrację państwową i armię. Każdy z nich miał swoje korzenie w tradycji antycznego Rzymu.
Cesarska władza
Cesarz Bizancjum nie był monarchą podobnym do innych. Zacznijmy od tego, że był władcą wszystkich Rzymian – nawet jeśli wszyscy następcy Justyniana Wielkiego mówili płynnie nie łaciną, lecz greką. Miał realizować misję, jaką Cesarstwu przeznaczył Bóg: chrystianizacji całego świata. On sam reprezentował Boga na ziemi. I dzięki temu górował nad wszystkimi innymi ludźmi, mając prawo do władzy nad nimi. Otaczał go zatem przepych niemający sobie równych. Dostęp do cesarza i wszelki kontakt z nim był regulowany licznymi przepisami, które precyzyjnie określały zachowanie władcy i jego gościa.
Na ilustracji poniżej, pochodzącej z XIV‑wiecznego bizantyńskiego rękopisu przedstawiono Aleksandra Wielkiego wjeżdżającego do Jerozolimy w otoczeniu wojowników. To wyobrażenie ukazuje sposób, w jaki postrzegano w Bizancjum siłę i prawa cesarza.
Jakimi przymiotnikami można określić charakter ceremoniału na dworze bizantyjskim? Napisz swoją odpowiedź.
Powstała w XI wieku miniatura przedstawiająca cesarza Bazylego II w skrócie oddaje istotę władzy cesarskiej. Zwróć uwagę, jak zachowują się poddani cesarza w obliczu jego majestatu. Kto przekazuje władcy włócznię i koronę? Kto jest źródłem władzy cesarskiej, czyli wkłada na głowę monarchy mistyczną koronę?
Znajdź i wyjaśnij pochodzenie przydomka cesarza Bazylego II.
Formalnie cesarz był wybierany przez zgromadzenie najwyższych rangą urzędników Cesarstwa, którzy tworzyli senat, nawiązujący tradycją do antycznego senatu rzymskiego. Jednak rzeczywista rola senatu bizantyjskiego była niewielka. Jeśli rządy przebiegały pomyślnie, nikt nie kwestionował obejmowania tronu przez syna zmarłego. I choć zawsze ktoś mógł podważyć prawowitość władzy cesarskiej,
to stabilne, wielopokoleniowe rządy władców umacniały Bizancjum. Istniały dynastie, które władały Cesarstwem nawet przez dwa wieki.
W drodze do objęcia tronu prócz pokojowych sposobów jego przejęcia, żywa była tradycja odebrania jej siłą, z pomocą wojska. Zmotywowany kandydat do tronu musiał zapewnić wszystkich, że ma prawo do władzy. Na ilustracji poniżej znajduje się miniatura wykonana w XIII wieku. Przedstawiono na niej scenę podniesienia nowego cesarza przez żołnierzy, co symbolizuje uznanie go za władcę.
Jakie insygnium cesarskie było najbardziej wymownym znakiem władzy cesarza? Napisz odpowiedź.
Dla sprawujących władzę cesarską jej dzierżenie miało niejednokrotnie większą wartość niż... życie. Cesarzowa Teodora, żona Justyniana I, miała – według historyka Prokopiusza z Cezarei – w czasie buntu przeciw mężowi sprzeciwić się ucieczce z Konstantynopola i powiedzieć: 'purpura cesarska jest najwspanialszym całunem' (to jest okryciem ciała zmarłego w trakcie pogrzebu).
Cesarz nie rządził sam. Opierał się na dobrze zorganizowanej armii urzędników. Administrację wielokrotnie reformowano, ale główny cel jej funkcjonowania był niezmienny: zapewnić odpowiednio wysokie wpływy do skarbca cesarskiego oraz zagwarantować poddanym poczucie bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Oba te cele były ściśle z sobą powiązane. Do końca istnienia państwa, Bizancjum utrzymywało tradycyjną antyczną organizację urzędów. Wspomnieliśmy już o senacie, dodać można do tego urzędników: konsulów, trybunów, pretorów, dowódców wojsk (magistri militum). Najważniejsi urzędnicy rezydowali w Konstantynopolu, skupiając się wokół cesarza.
Bizantyjski przepych
Określenia 'bizantyjski przepych władzy' lub 'bizantyjska władza' nabrały charakteru powiedzeń. Oznaczają one zarówno przepych, jakim otaczają się ludzie władzy, jak i niedostępność władzy dla zwykłego człowieka. Razem z innym stereotypem – bizantyjską biurokracją – te powiedzenia ukształtowały u współczesnych nam Polaków wizję Bizancjum jako państwa niewydolnego, obciążonego nadmiernym aparatem administracyjnym, skoncentrowanym na przestrzeganiu niemających większego znaczenia, skomplikowanych przepisów. Rzeczywistość była jednak inna. To biurokracja przez długi czas utrzymywała sprawność państwa.
Miasto nad Bosforem było – inaczej niż w państwach germańskich, gdzie król krążył po swych ziemiach – stałą stolicą i sercem Cesarstwa. Oprócz ścisłego grona kilkudziesięciu najważniejszych urzędników stolicę zamieszkiwało kilkanaście tysięcy różnego rodzaju niższych pracowników administracji. Stosunkowo dużo było ich na prowincji. Przepisy szczegółowo normowały ich aktywność. A oni kontrolowali działalność, zwłaszcza gospodarczą, ale też obyczaje i aktywność religijną poddanych.
Znaczenie władzy cywilnej zaczęło maleć dopiero w VII wieku, gdy na Bizancjum spadły najazdy Persów i Arabów. Do tego momentu administracja była szkieletem utrzymującym Cesarstwo i sterującym nim. Wielość urzędów pozwalała utrzymać stabilność w państwie. Ale prowadziła też do stałych walk o władzę i wpływy. Dopóki jednak armia odpierała ataki na granice Cesarstwa, a cesarz zachowywał swój autorytet, biurokracja bizantyjska gwarantowała trwanie porządku prawnego i społecznego. Także dlatego, że w ten sposób uformował ją najwybitniejszy z cesarzy tego okresu - Justynian Wielki.
Justynian Wielki
JustynianJustynian odcisnął swój ślad w niemal każdej dziedzinie życia Cesarstwa. Odwrócił się od tradycyjnego porządku społecznego, który uniemożliwiał poddanym przechodzenie, a nawet kontakty, między grupami zawodowymi i majątkowymi. Wbrew tradycji rządów cesarskich, sprawujący władzę, starał się unikać opierania na arystokracji. Na swoich najbliższych współpracowników i dworzan wybierał 'ludzi nowych'. Pochodzili oni z niższych warstw społeczeństwa, byli utalentowani, ale w pełni zależni od cesarza. Bez jego wsparcia nie mogli liczyć na zrobienie kariery ani nawet na zachowanie życia w obliczu wrogów arystokratów. Nie tylko wielcy wodzowie, jak BelizariuszBelizariusz i NarsesNarses, ale też nadzwyczaj pomysłowi urzędnicy i prawnicy gwarantowali cesarzowi powodzenie we wcielaniu w życie jego zamysłów politycznych.
Podaj, co – jako władcę – wyróżniało Justyniana.
Na podstawie tego, co już wiesz o filarach gwarantujących trwanie cesarstwa bizantyjskiego, uzasadnij ukazanie cesarza w takim otoczeniu.
Celem polityki Justyniana I było zabezpieczenie Cesarstwa przed agresją Persów oraz odzyskanie kontroli nad basenem Morza Śródziemnego. Cesarz marzył o powrocie do zjednoczonego Cesarstwa Wschodu i Zachodu. A przynajmniej do objęcia władzą cesarza z Konstantynopola całego basenu Morza Śródziemnego. I właściwie to mu się udało. Począwszy od 553 roku jego generałowie najpierw podbili afrykańskie państwo Wandalów, a potem przez wiele lat toczyli walki w Italii, by i ją odzyskać. Zajęli południową część Półwyspu Iberyjskiego, tworząc prowincję – Hiszpanię. Zawładnęli też zachodnimi wybrzeżami Morza Czarnego. W 555 roku, pierwszym roku względnego pokoju pod rządami Justyniana, Cesarstwo było potężne jak nigdy dotąd, a cesarz rósł w siłę dzięki wpływom z podatków nakładanych na kupców przemierzających Morze Śródziemne.
Dziedzictwo Justyniana
Aleksiej Rodakow w 1911 roku przygotował przedstawienie Justyniana I na potrzeby wychodzącej w Sankt Petersburgu satyrycznej historii świata (ilustracja powyżej). Narysowany przez niego cesarz trzyma w ręku Kodeks Justyniana, który został spisany na jego polecenie. Od pełnego średniowiecza do dziś prawo europejskie było tworzone na podstawie przepisów zawartych w zbiorze cesarza Justyniana.
Cesarski kodeks
Rozległe państwo dręczył ten sam problem, który dotykał państwa germańskie: wielość kultur, wyznań, zwyczajów, ale też praw. Justynian, podobnie jak później Karol Wielki, rozwiązanie widział w ujednoliceniu ram życia społecznego. Skoncentrował się na dwóch zasadniczych zagadnieniach: prawie i religii. Z jego inicjatywy spisano, opatrzono komentarzami i opublikowano jako obowiązującą wersję prawa, tak zwany Kodeks JustynianaKodeks Justyniana (Corpus Iuris Civilis). Wpływ na jego kształt w odniesieniu do praw kobiet miała też cesarzowa TeodoraTeodora. Justynian nie wahał się też ingerować w sprawy religii. Jako powołany przez Boga do szerzenia chrześcijaństwa zakazał wszelkich kultów pogańskich w Cesarstwie, także obrządków prywatnych, w tym domowych. Walczył równie stanowczo z tymi chrześcijanami, którzy nie uznawali przyjętych przez niego zasad.
Zamknięcie Akademii w Atenach
W I w. p.n.e. w jednym z domów w Pompejach wykonano mozaikę. Przedstawia
ona grupę filozofów dyskutujących w ateńskiej Akademii. Sześć wieków później, w 529 roku, cesarz Justynian nakazał zamknięcie uczelni. Najstarszy i najsłynniejszy ośrodek, w którym rozwijano starożytną myśl filozoficzną, zakończył działalność. Dlatego dziś wielu badaczy traktuje ten akt jako prawdziwy koniec starożytności.
Przypomnij sobie, kim była Atena. Zastanów się, dlaczego Justynian zamykając Akademię w Atenach uważał to za istotny krok w procesie chrystianizacji Cesarstwa. Napisz odpowiedź.
Cesarstwo przebudowane przez Justyniana miało być silne swoją jednością i bezwzględną podległością władzy cesarza wyznaczonego przez Boga. Szybko jednak okazało się, że taka forma rządów nie odpowiadała realiom ogromnego państwa.
Gdy zabrakło zaufanych, utalentowanych wojskowych i urzędników, a cesarze otoczyli się arystokracją, wprowadzony przez Justyniana porządek zaczął wydawać złe owoce. Bizancjum straciło już w VI wieku północną Italię na rzecz Longobardów. Na początku VII wieku Hiszpanię odbili Wizygoci. Słowianie stale atakowali Bałkany, a Persowie – ziemie w Azji Mniejszej, Syrii i Palestynie.
Mimo wszystko jednak Justynian I zapewnił Cesarstwu dwie rzeczy nie do zastąpienia: legendę o wielkości Cesarstwa, skłaniającą wszystkich kolejnych cesarzy do dodatkowej aktywności politycznej, oraz prawo łączące wszystkich poddanych według przewidywalnych w całym państwie reguł. W ten sposób idealizm i pragmatyzmpragmatyzm gwarantowały trwanie idei państwa. Tego, które wydawało się słabsze od Cesarstwa Zachodu, a które rozwijając jego osiągnięcia, zniknęło z mapy politycznej świata dopiero w połowie XV wieku.
Zamiast podsumowania
Po zapoznaniu się z materiałem, poniżej podaj trzy zjawiska, które mogą być uznane za podstawowe cechy odróżniające Cesarstwo Bizantyjskie od innych państw w dziejach Europy.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1NIvwCtrU3Is
Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Co jest najbardziej charakterystyczne dla kultury bizantyjskiej?”. Następnie pojawia się dr. Aleksander Paroń z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach, wąsach i brodzie, w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszona na niej mapa, pod nią półka z książkami, obok fragment roślinki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr. Aleksander Paroń, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.
Na podstawie poniższej ilustracji podaj, do jakich elementów kultury odwoływało się wyobrażenie władcy Bizancjum.
Na podstawie opisu poniższej ilustracji podaj, do jakich elementów kultury odwoływało się wyobrażenie władcy Bizancjum.
Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:
umiejętność:
wiedzę:
zrozumienie: