Bogurodzica – najstarsza pieśń religijna

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

zna i rozumie pojęcie zabytek języka polskiego,
podaje definicję archaizmu,
podaje podstawowe informacje dotyczące powstania Bogurodzicy,
zna kompozycję utworu.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

wyjaśnić, dlaczego Bogurodzica jest zabytkiem języka polskiego,
opisać genezę pieśni,
określić rolę utworu w dziejach polskości,
analizować teksty średniowieczne,
sporządzać notatki.

2. Metoda i forma pracy

Podająca, wykład, praca z tekstem, aktywne słuchanie, pytania pomocnicze.

3. Środki dydaktyczne

Tekst Bogurodzicy, materiały przygotowane przez nauczyciela, zdjęcia malowideł ukazujących Chrystusa, Maryję, Jana Chrzciciela.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Nauczyciel, w formie wykładu, przekazuje uczniom główne informacje dotyczące Bogurodzicy. Uczniowie robią notatki. W wykładzie należy uwzględnić poniższe wiadomości.

Bogurodzica to najstarsza pieśń religijna napisana w języku polskim.
Powstanie pieśni należy łączyć z, występującym silnie w średniowieczu, kultem religijnym Matki Boskiej oraz Jana Chrzciciela.
Nie można określić konkretnego czasu jej powstania. Z reguły przyjmuje się, iż utwór stworzono w pierwszej połowie XIII wieku, choć są głosy przemawiające za tym, że tekst pochodzi z przełomu XI i XII wieku.
Od XIII do XV wieku Bogurodzicę uznawano za hymn religijny oraz pobożną pieśń rycerską (towarzyszyła rycerzom w bitwach pod Grunwaldem i Warną).
Wieki XVI oraz XVII to czas, w którym utwór traktowano jako hymn narodowy.
Od XVIII wieku Bogurodzica zaczęła tracić ten status i stopniowo powracała do swej pierwotnej funkcji – pieśni religijnej.
Obecny kształt jest dziełem różnych twórców. Jej popularność sprawiła, iż pieśń przez wieki rozrastała się, w ciągu kolejnych stuleci dopisywano kolejne zwrotki.
Składa się z trzech części:
- Zwrotki 1‑2, kończące się refrenem Kyrie eleison, to właściwy tekst Bogurodzicy.
- Zwrotki 3‑6, określa się jako pieśń wielkanocną.
- Zwrotki 7‑15 nazywane są pieśnią pasyjną.

Od początku pieśń była przeznaczona do śpiewania. Widać w niej wpływy zachodnioeuropejskiej muzyki sakralnej, ale także nawiązania do polskiej muzyki ludowej.

b) Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się z treścią Bogurodzicy. Nauczyciel zadaje polecenia pomocne w analizie tekstu:

Podaj treść każdej ze zwrotek pieśni.

[zwrotka pierwsza – wezwanie do Matki Boskiej z prośbą o pośrednictwo,

zwrotka druga – zawiera wezwanie do Syna Bożego z prośbą o wysłuchanie modlitw,

zwrotka trzecia – prośba o szczęśliwy byt na ziemi i życie wieczne]

Określ kompozycję utworu.

[budowa stroficzna, utwór opiera się na paralelizmie, zastosowanym w warstwie wersyfikacyjnej, leksykalnej i składniowej, np. pierwsza zwrotka składa się z trzech wersów, druga – z sześciu, występują rymy dokładne]

Policz sylaby w każdym wersie. Jakie możesz wyciągnąć wnioski?

[utwór asylabiczny, w każdym wersie znajduje się różna liczba sylab]

Wskaż w tekście archaiczne formy wyrazów.
Co oznacza refren Kyrieleison?

[oznacza „Panie, zmiłuj się nad nami” i świadczy o litanijnej genezie utworu]

Jaka rola została przypisana Matce Boskiej i Janowi Chrzcicielowi?

c) Faza podsumowująca

Na zakończenie nauczyciel informuje, że w sztuce średniowiecznej znany był ikonograficzny temat deesis (prośba, modlitwa, błaganie), której podstawę stanowiła kompozycja trzech postaci :

Chrystusa – zbawiciel i sędzia.

Maryi – matki Chrystusa.

Jana Chrzciciela – sprawcy aktu symbolicznego chrztu.

Jeśli czas na to pozwoli, można porównać ujęcie plastyczne i poetyckie, wskazać analogie między przedstawieniami na malowidłach a układem Bogurodzicy.

5. Bibliografia

Dubisz S., Język – Historia –Kultura (wykłady, studia, analizy), Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002,
s. 171‑181.
Michałowska T., Średniowiecze, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Wydra W*.*, Rzepka W. R., Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Ossolineum, Wrocław 1984, s. 234‑237.

6. Załączniki

brak

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza