Budujemy nowy dom. Społeczeństwo polskie w latach 40. i 50. XX wieku

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• umiejscawia w czasie datę powstania PRL (1952),

• zna takie postaci, jak: Bolesław Bierut, Władysław Gomułka, Józef Stalin, Konstanty Rokossowski,

• wymienia najważniejsze przemiany, które zaszły w polskim społeczeństwie po II wojnie światowej, rozwija skrót PZPR.

b) Umiejętności

Uczeń:

• określa wpływ propagandy na funkcjonowanie społeczeństwa,

• formułuje przyczyny zmian, które zaszły w społeczeństwie,

• wyjaśnia, dlaczego władze posługiwały się propagandą sukcesu,

• formułuje na podstawie prezentacji wnioski dotyczące działalności propagandowej władz,

• analizuje, jaki wpływ na społeczeństwo miały nowe wzorce propagowane przez władze,

• łączy zmiany społeczne okresu powojennego z sytuacją polityczną w Polsce,

• analizuje plakaty propagandowe z czasów powojennych i prawidłowo odczytuje ich znaczenie,

• opisuje metody działania władz w stosunku do społeczeństwa.

2. Metoda i forma pracy

Metoda główna – praca pod kierunkiem.

Metody pomocnicze – rozmowa nauczająca, wykład, prezentacja.

Formy pracy – praca z tekstem źródłowym, ilustracjami, prezentacją multimedialną, nagraniami dźwiękowymi i zapisami filmowymi.

3. Środki dydaktyczne

• Prezentacja multimedialna pt. „Propaganda sukcesu”,

• fragmenty piosenek, na przykład Budujemy nowy dom, Piosenka o Nowej Hucie, Miliony rąk,

• fragmenty nagrań Polskiej Kroniki Filmowej z lat 40. i 50., na przykład: Moszczenickie kobiety, Stonka,

• fragment tekstu z Kalendarza Robotniczego z 1953 roku.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Nauczyciel sprawdza obecność.

Rekapitulacja wtórna (7‑10 minut).

Nauczyciel prosi jednego z uczniów o przeczytanie pracy domowej i ocenia ją.

Nauczyciel zadaje pytania, uczniowie odpowiadają:

• W jakich okolicznościach doszło do powstania PKWN i co oznaczał ten skrót? (Odpowiedź: Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego; został utworzony 22 lipca 1944 roku w Lublinie, po wyzwoleniu miasta przez Armię Czerwoną. Faktycznie komitet został utworzony kilka dni wcześniej w Moskwie. W jego skład weszli ludzie wskazani przez Moskwę).

• Dlaczego pierwsze wybory po wojnie odbyły się dopiero w 1947 roku? (Odpowiedź: władze musiały najpierw spacyfikować opozycję i podporządkować sobie społeczeństwo).

• Co oznacza termin stalinizacja i w czym się ona przejawiała? (Odpowiedź: jest to przejmowanie wzorców radzieckich w krajach znajdujących się w strefie wpływów ZSRR; przejmowanie radzieckich wzorców w systemie polityczny, gospodarczym, konstytucja na wzór radziecki, nacjonalizacja przemysłu, kolektywizacja wsi).

• Dlaczego doszło do zjednoczenia PPS i PPR? (Odpowiedź: władze dążyły do stworzenia jednej partii, na wzór radzieckiego KPZR, chęć wyeliminowania ewentualnej opozycji w swoim własnym obozie).

• W jakich okolicznościach uchwalono konstytucję w 1952 roku? (Odpowiedź: po konsultacjach z Moskwą, Stalin osobiście nanosił poprawki do niej).

Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów.

b) Faza realizacyjna

1. Nauczyciel podaje temat nowej lekcji, omawia jej cele i krótko wprowadza w nową tematykę. Należy wspomnieć o tym, że w czasie lekcji będziecie zajmować się rekonstruowaniem obrazu społeczeństwa polskiego, który chciały stworzyć władzę przez odpowiednią propagandę. Natomiast w końcowej fazie lekcji spróbujecie zaleźć odpowiedź na pytanie, czy się to udało.

2. Nauczyciel prosi uczniów o wysłuchanie fragmentów piosenek i określenie poruszanej w nich tematyki, sposobu przedstawienia państwa, ich atmosfery i wymowy. (Uczniowie słuchają nagrań i odpowiadają: piosenki dotyczą odbudowy powojennej, pracy; państwo jest przedstawione jako raj na ziemi, miejsce, gdzie chce się żyć i pracować; atmosfera jest wzniosła; piosenki zachęcają do wspólnej pracy na rzecz ojczyzny, mają podnieść ducha w narodzie).

Nauczyciel zadaje pytanie:

• Korzystając z wiedzy z poprzedniej lekcji odpowiedz, czy życie w pierwszych latach po wojnie było aż tak różowe? (Uczniowie odpowiadają: nie, obraz jest wyidealizowany, po wojnie w Polsce panowała bieda, ponadto władze stosowały represje wobec osób nie zgadzających się z nowym systemem).

3. Nauczyciel przedstawia uczniom fragmenty Polskiej Kroniki Filmowej i zadaje pytania:

   • W jaki sposób zostało przedstawione społeczeństwo?

   • Jaka jest wymowa pokazanych filmów?

   • Jakie wzorce osobowe promuje Kronika? (Uczniowie, oglądając fragmenty filmów propagandowych powinni zwrócić uwagę na odwoływanie się jedynie do dwóch klas społecznych: robotników i chłopów, zdecydowane promowanie postaw propaństwowych i potępianie wszelkich odstępstw, skupianie się na wymyślonych problemach; filmy są skonstruowane tak, jakby wzywały do walki; odbudowa kraju, praca są traktowane jak walka. Filmy promują postawy propaństwowe, współzawodnictwo pracy, bicie absurdalnych czasem norm tylko w celu podniesienia statystyk państwowych).

4. Nauczyciel prosi uczniów o przeczytanie fragmentów Kalendarza Robotniczego z 1953 roku (załącznik 1) i odpowiedź na pytanie, w jaki sposób władze przedstawiały sytuację na świecie, czemu miało to służyć. (Uczniowie czytają i odpowiadają: świat przedstawiony jako pole walki dobra (czyli krajów komunistycznych pod przywództwem ZSRR) ze złem (czyli imperialistom i kapitalistom dowodzonym przez USA); ZSRR jest przedstawiony jako kraj kwitnący, natomiast państwa zachodnie jako chylące się ku upadkowi. Takie zabiegi miały na celu przekonanie ludzi, że znajdują się po właściwej stronie i tylko głoszona w państwie ideologia da im szczęście).

1. Nauczyciel wyjaśnia, że za chwilę uczniowie obejrzą prezentację, w której przedstawiono najpopularniejsze metody propagandowe z lat powojennych. Nauczyciel prosi by uczniowie zwrócili uwagę, jaki obraz społeczeństwa stworzyły władze i zastanowili się, czy był on prawdziwy. (Po obejrzeniu prezentacji uczniowie powinni stwierdzić, że występował typowy podział na my i oni. My – wszyscy, którzy są z władzą, dobrzy obywatele; oni – przeciwnicy systemu, szkodnicy społeczni; Uczniowie powinni też zauważyć, że w propagandzie odwoływano się jedynie do dwóch grup społecznych – chłopów i robotników, co nie było pełnym obrazem społeczeństwa polskiego. Uczniowie powinni zwrócić uwagę na wykorzystywanie haseł: postępu, przyjaźni, pokoju, nadużywanie retoryki przedstawiającej wszelkie działania władz jako sukces).

c) Faza podsumowująca

Nauczyciel zadaje pytania:

• Jaki obraz społeczeństwa wyłania się z propagandy lat 40. i 50. (Odpowiedź: szczęśliwe społeczeństwo, w wielkim trudzie, ale i z ochotą, odbudowujące swój kraj pod przywództwem partii; społeczeństwo, w którym sprzeciw wobec władz praktycznie nie istnieje, a jeśli już to jedynie w wyjątkowych sytuacjach potępianych przez resztę społeczeństwa).

• Jakie dokonania władz są szczególnie eksponowane? (Odpowiedź: walka z analfabetyzmem, podnoszenie poziomu higieny, elektryfikacja, postęp społeczny).

• Jakie absurdy zauważyłeś w rzeczywistości lat 40. i 50.? (Odpowiedź: współzawodnictwo pracy, walka ze stonką ziemniaczaną, ciągłe przypominanie o tym, że wróg czuwa).

• Czy obraz społeczeństwa stworzony przez władze przystawał do rzeczywistości? (Odpowiedź: nie, choć rzeczywiście w państwie istniał duży entuzjazm dla odbudowy, to wiele osób nie zgadzało się z działalnością nowych władz. Działalność społeczeństwa nie była spontaniczna, ale inspirowana przez władze; dochodziło do ostrych represji w stosunku do wrogów systemu; panował strach i podejrzliwość; poza tym panowała bieda a plany gospodarcze zazwyczaj pozostawały jedynie na papierze).

Nauczyciel zadaje pracę domową.

5. Bibliografia

1. Friszke A., Polska: Dzieje państwa i narodu 1939‑1989, Iskry, Warszawa 2003.

2. Roszkowski W., Radziwiłł A., Historia 1939‑1956, PWN, Warszawa 1997.

3. Śniegocki R., Historia. Burzliwy wiek XX. Podręcznik dla 3 klasy liceum ogólnokształcącego, profilowanego i technikum. Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym, Nowa Era, Gdynia 2003.

6. Załączniki

a) Załącznik 1

Wydany w 1953 roku Kalendarz Robotniczy informował czytelników o tym, jak wygląda sytuacja w innych krajach.

ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH

Związek Radziecki jest dziś najpotężniejszym mocarstwem świata. Przewodzi on wielkiemu obozowi demokracji i socjalizmu, skupiającemu 800 mln ludzi – od Łaby po Ocean Spokojny, przewodzi setkom milionów ludzi pracy w krajach kapitalistycznych, kolonialnych i zależnych. Związek Radziecki stał się natchnieniem i nadzieją całej postępowej ludzkości, walczącej o pokój, demokrację i socjalizm. (...)

Kolektywizacja gospodarki rolnej całkowicie zmieniła oblicze wsi radzieckiej. Powstały wielkie, socjalistyczne gospodarstwa rolne, które na zawsze uwolniły chłopów radzieckich od nędzy i zacofania. W 1936 r. uchwalona została Konstytucja ZSRR, nazwa od imienia jej twórcy Konstytucją Stalinowską. Konstytucja Stalinowska była podsumowaniem i ugruntowaniem osiągnięć społeczeństwa radzieckiego. 

Zdradziecka napaść Niemiec hitlerowskich na ZSRR w czerwcu 1941 r. przerwała realizacje trzeciego planu pięcioletniego. Ludzie radzieccy, wychowani przez partię bolszewicką, twardo stanęli w obronie zdobyczy Października. (...)

Po wojnie naród radziecki przystąpił do odbudowy. (...) Z inicjatywy towarzysza Stalina rozpoczęto realizację gigantycznych planów przeobrażenia przyrody. Związek Radziecki wszedł w okres budowy podstaw ustroju komunistycznego. (...) Realizacja wielkich stalinowskich planów przeobrażenia przyrody przyniesie ZSRR ponad 20 mld kWh elektryczności rocznie. Budowa wielkich systemów wodnych pozwoli nawodnić dodatkowo 28 mln ha ziemi. (...) Plany te stanowią jedno z najważniejszych ogniw budownictwa materialnej bazy komunizmu. (...) 

Realizacja stalinowskiej polityki narodowościowej przyniosła gospodarczy, społeczny i kulturalny rozwój republik radzieckich, doprowadziła do faktycznej równości narodów radzieckich. (...)

Republiki radzieckie w chwili ich powstania znajdowały się na różnych szczeblach rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Władza radziecka zlikwidowała zacofanie narodów uciskanych przez carat. (...) W Uzbekistanie na każdy 1 000 ha obszaru zasiewów przypada 14 traktorów, podczas gdy we Francji na taki sam obszar przypada 7, a we Włoszech 4 traktory o znaczniej mniejszej mocy. Dzięki silnej bazie technicznej i zdobyczy radzieckiej agrotechniki zbiory bawełny w 1951 r. wynosiły we wschodnich republikach przeciętnie 21 kwintali z ha, podczas gdy w tym samym okresie zbiory z ha wynosiły w [Stanach Zjednoczonych](http://www.polskaludowa.com/dziwolagi/#STANY ZJEDNOCZONE) 8,3 kwintala, w Indiach 3,4 kwintala. 

WIELKA BRYTANIA

Miliarderzy angielscy uczestniczą w organizowanych przez imperialistów amerykańskich agresywnych blokach. Równocześnie pogłębia się sprzeczność między imperialistami angielskimi i amerykańskimi. Imperializm amerykański pod przykrywką „pomocy” przenika do ekonomiki Anglii, zagarnia jej surowce i rynki zbytu, gospodaruje w jej koloniach.

Polityka imperialistów amerykańskich wywołuje wzrastający opór mas pracujących, które domagają się niepodległości i suwerenności swego kraju. Narzucony przez Stany Zjednoczone wyścig zbrojeń odbywa się kosztem pogarszania warunków bytu mas pracujących. (...) Wzrasta wciąż bezrobocie. 

Od 1920 r. istnieje w Anglii partia komunistyczna, wokół której skupia się przodująca część angielskiej klasy robotniczej. (...)

Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii demaskuje zdradziecką rolę labourzystowskich przywódców, wzywa naród angielski do walki o pokój, do walki o zaniechanie polityki agresji, o uniezależnienie się od imperializmu amerykańskiego.

STANY ZJEDNOCZONE

Według oficjalnej statystyki amerykańskiej prawie 3/4 ogólnej liczby rodzin amerykańskich nie posiada niezbędnego do życia minimum, a około 20 milionów rodzin nie posiada nawet połowy tego minimum. (...) Zwiększenie wyzysku klasy robotniczej, szczególnie przez intensyfikację pracy, prowadzi do ogromnej ilości nieszczęśliwych wypadków.

W szczególnie ciężkiej sytuacji znajdują się Murzyni. (...) Ziemię wydzierżawia im się za oddawanie znacznej części plonów. [...] W południowych stanach działa specjalna organizacja, Ku‑Klux‑Klan, uprawiająca faszystowski terror wobec ludności murzyńskiej.

Proces ubożenia mas pracujących przy jednoczesnym niesłychanym bogaceniu się kapitalistów przybrał jeszcze bardziej na sile od chwili, kiedy imperialiści amerykańscy rozpoczęli agresję w Korei. (...)

Rządzące monopole, ażeby stłumić i rozbić jedność mas pracujących, rzucały ochłapy ze swoich milionowych zysków drobnej górnej części robotników, stwarzając tzw. arystokrację robotniczą, lepiej uposażoną i zaprzedaną imperialistom. W oparciu o nią powstała reakcyjna agentura w związkach zawodowych... (...) Rząd Stanów Zjednoczonych przyspiesza faszyzację kraju, wzmaga terror przeciwko wszystkim postępowym organizacjom. (...)

Awanturniczej polityce amerykańskich imperialistów przeciwstawiają się nie tylko ZSRR i kraje demokracji ludowej, nie tylko narody kolonialne, ale przeciwstawiają się jej coraz bardziej narody krajów kapitalistycznych, które nie chcą znosić okupacji amerykańskiej i zależności od Stanów Zjednoczonych. Polityce tej przeciwstawia się naród amerykański, który coraz śmielej zaczyna występować przeciwko polityce wojny i agresji.

Istniejąca w Stanach Zjednoczonych partia komunistyczna (powstała w 1919 r.) prowadzi walkę przeciw agresywnej polityce zagranicznej i faszystowskiej polityce wewnętrznej. Zdobyła ona poparcie przodujących elementów spośród klasy robotniczej, farmerów. (...)

Na podstawie: Kalendarz Robotniczy, Warszawa 1953.

b) Zadanie domowe

W dwuosobowych grupach przeprowadźcie wywiad z jedną osobą pamiętającą czasy powojenne i skonfrontujcie jej odpowiedzi z propagandowym obrazem społeczeństwa. Napiszcie krótki raport, w którym omówicie podobieństwa i różnice.

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

brak