Ważne daty

Przemiany w muzyce przełomu XIX i XX w.

Dynamicznie zmieniająca się muzyka europejska schyłku XIX w., doprowadziła do kryzysu systemu tonalnego dur‑moll oraz do zmian w sposobie postrzegania roli melodyki, rytmu i barwy. Camille Saint‑Saëns pisał: Umiera system tonalny, któremu zawdzięczamy nowożytną harmonię. Stare skale wchodzą na scenę, w ślad za czym wtargną do sztuki skale Wschodu, których różnorodność jest olbrzymia. Harmonia również się zmieni i ledwo wyzyskany rytm rozwinie się ogromnie. Wyjdzie z tego wszystkiego nowa sztuka (źródłoma69134db38e72927_0000000000005źródło). Tak więc na przełomie XIX i XX w. w muzyce europejskiej pojawiły się nowe style, kierunki i techniki: impresjonizmImpresjonizmimpresjonizm, ekspresjonizm, neoklasycyzm i dodekafonia.

Sytuacja w muzyce polskiej XIX w.

Sytuacja w muzyce polskiej różniła się od sytuacji na Zachodzie Europy. Ponad 100 lat zaborów oraz systematyczne niszczenie polskiej kultury i języka hamowało rozwój polskiej muzyki. W zasadzie nie było stałych orkiestr, filharmonii i sal koncertowych. Dlatego też w dziewiętnastowiecznej Polsce komponowano przede wszystkim małe formy fortepianowe i wokalne. Wzorując się na Chopinie i Moniuszce, kompozytorzy tworzyli głównie gatunki oparte na rytmach poloneza, mazura i krakowiaka, ale często popadali w formy skonwencjonalizowane i banalne. Jedynym miejscem, w którym mogła rozbrzmiewać muzyka orkiestrowa był Teatr Narodowy, a od 1833 r. nowo wybudowany Teatr Wielki w Warszawie, działający przede wszystkim dla potrzeb opery i baletu. Twórczość symfoniczna miała więc bardzo ograniczone możliwości rozwoju. W I połowie XIX w. utwory symfoniczne tworzyli m. in. Ignacy Feliks Dobrzyński i Józef Krogulski, w  II połowie XIX w. natomiast Józef Wieniawski, Zygmunt Noskowski i Władysław Żeleński. Zygmunt Noskowski był nauczycielem kompozycji całego pokolenia kompozytorów polskich. Jego uczniami byli m. in. Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Ludomir Różycki, Apolinary Szeluto i Grzegorz Fitelberg. 5 listopada 1901 r. odbył się koncert inauguracyjny w nowo otwartej Filharmonii Warszawskiej, podczas którego wykonano kantatę Żyj pieśni Władysława Żeleńskiego, Symfonię d‑moll Zygmunta Stojowskiego, uwerturę fantastyczną Bajka Stanisława Moniuszki, poemat symfonicznyPoemat symfonicznypoemat symfoniczny Step Zygmunta Noskowskiego, Koncert fortepianowy a‑moll Ignacego Jana Paderewskiego oraz utwory Fryderyka Chopina: Balladę As‑dur, Nokturn G‑dur, Mazurka fis‑moll i Poloneza As‑dur. Solistami koncertu byli Wiktor Grąbczewski (bas) i wielki Ignacy Jan Paderewski – pianista, kompozytor, jeden z fundatorów Filharmonii i przyszły mąż stanu. Orkiestrą dyrygował współzałożyciel Filharmonii i jej pierwszy dyrektor artystyczny Emil Młynarski. Powstanie Filharmonii Warszawskiej stworzyło warunki do rozwoju muzyki symfonicznej w Polsce w początkach XX w. 4 października 1900 r. odbyło się również uroczyste otwarcie Teatru Miejskiego we Lwowie w obecności gości honorowych – Henryka Sienkiewicza, Ignacego Paderewskiego i Henryka Siemiradzkiego. Podczas inauguracji wykonano m. in. operę Władysława Żeleńskiego Janek, specjalnie na tę okazję zamówioną i skomponowaną.

R10oGO5YN0hqh1

Fotografia przedstawia Teatr Wielki w Warszawie. Jest to gmach znajdujący się przy placu Teatralnym w Warszawie. Teatr Wielki jest największym teatrem operowym w Polsce. Odbywają się tam również gale z okazji uroczystości narodowych i koncerty znanych osobistości ze świata muzyki poważnej. Zdjęcie zrobione jest lekko z boku. Widać na nim biało szary budynek z wieloma kolumnami. Przed budynkiem ulica, na której widać wiele aut.

RjwctNk800Ezt1

Fotografia przedstawia Filharmonię Narodową - polska instytucja kultury, funkcjonująca w gmachu znajdującym się przy ulicy Jasnej 5 w Warszawie, który został wzniesiony w latach 1900–1901 pod kierunkiem Karola Kozłowskiego, a następnie przebudowany w 1955 przez Eugeniusza Szparkowskiego. Zdjęcie zrobione jest w nocy. Cały budynek filharmonii jest pięknie podświetlony ciepłym, żołtym światłem i sprawia wrażenie tajemniczego. Napis "Sala koncertowa" umieszczony z przodu budynku, podświetlony jest na zielono.

Od neoromantyzmu do stylu narodowego

W II połowie XIX w. w muzyce polskiej nie pojawił się kompozytor o znaczeniu europejskim. Kompozycje Henryka Wieniawskiego czy Apolinarego Kątskiego miały charakter głównie użytkowo‑wirtuozowski. Interesującą twórczość prezentował niezwykle uzdolniony, a przedwcześnie zmarły Juliusz Zarębski (1854–1885), w którego spuściźnie znalazły się kompozycje fortepianowe wzorowane na twórczości Liszta oraz Kwintet fortepianowy g‑moll, jeden z najlepszych utworów polskiej muzyki kameralnej XIX w.

R1dQraCCIeQkD1

Ilustracja przedstawia portret Juliusza Zarębskiego. Młody mężczyzna z gęstymi, długimi, natapirowanymi włosami. Wyraz twarzy ma spokojny, patrzy w dal. Ubrany jest w białą koszulę z postawionym kołnierzem i gruby płaszcz.

Znaczną popularność zdobyły pieśni Jana Karola Galla (1856–1912), Stanisława Niewiadomskiego (1859–1936), Zygmunta Noskowskiego (1846–1909), Eugeniusza Pankiewicza (1857–1898) i Władysława Żeleńskiego (1837–1921).

W muzyce symfonicznej kompozytorzy polscy końca XIX w. pozostawali pod wpływem twórczości muzycznej Feliksa Mendelssohna, Roberta Schumanna, Johannesa Brahmsa, Ryszarda Wagnera i Franciszka Liszta. Na szczególną uwagę w dziedzinie symfoniki zasługuje twórczość Zygmunta Noskowskiego i Władysława Żeleńskiego. Zygmunt Noskowski jest twórcą trzech symfonii, uwertury Morskie Oko oraz autorem Stepu (1896 r.), kompozycji uważanej za pierwszy polski poemat symfoniczny. Inspiracją do napisania Stepu była powieść Ogniem i mieczem, jedna z części Trylogii Henryka Sienkiewicza, której akcja toczy się na bezkresnych stepach Ukrainy.

Partytura Stepu poprzedzona jest inwokacją: Stepie wspaniały – pieśnią cię witam! Pośród twych niezmierzonych przestrzeni słychać było i szum skrzydeł, i dźwięk kopyt konnicy, rozbrzmiewała fujarka pastusza i tęskna pieśń kozacza, której towarzyszyły teorbany i bębenki, rozlegały się okrzyki wojenne i zgrzyt ścierających się szabel. Walki i zapasy olbrzymie skończyły się, wojownicy w grobie legli. Ty jeden tylko, wielki stepie, pozostałeś – wiecznie piękny i spokojny... (źródłoma69134db38e72927_0000000000005źródło). Melodyka Stepu wykorzystuje elementy folkloru polskiego i ukraińskiego. Utwór zachwyca doskonałą, skontrastowaną, sugestywną instrumentacją. Kompozycja ujęta jest w klasyczną formę sonatową poprzedzoną powolnym wstępem, powtórzonym na zakończenie.

Twórczość Mieczysława Karłowicza

R1FZxtg9EAm6H1

Ilustracja przedstawia portret Mieczysława Karłowicza. Młody mężczyzna z gęstymi, ciemnymi, zaczesanymi do tyłu włosami. Nosił okulary z okrągłymi oprawkami. Mężczyzna ma wąs i brodę. Ubrany był w białą koszulę, muszkę, kamizelkę i marynarkę.

Bardzo ważną rolę w rozwoju muzyki polskiej przełomu wieków odegrał Mieczysław Karłowicz (1876–1909). Choć nie należał do grupy kompozytorów młodopolskich, reprezentował ich ideały artystyczne. Trzonem jego twórczości są poematy symfoniczne, w których nawiązywał do stylistyki neoromantycznejNeoromantyzmneoromantycznej, do technik kompozytorskich stosowanych przez Ryszarda Straussa, Ryszarda Wagnera, Franciszka Liszta i Piotra Czajkowskiego. Po okresie stagnacji w polskiej muzyce symfonicznej II połowy XIX w., był pierwszym kompozytorem tworzącym dzieła na poziomie europejskim. Jego muzyka przeniknięta jest nastrojem kontemplacyjności, mistycyzmu, głębokim liryzmem i melancholijną zadumą. W warstwie brzmieniowej Karłowicz stosuje zasady harmoniki dur‑moll, ale wzbogaca je skomplikowanymi przebiegami modulacyjnymi, chromatyką, progresjami, miksturami akordowymi, wykorzystuje rozbudowany, późnoromantyczny skład orkiestry. Przeciwstawia fragmenty tutti, partiom solowym lub zespołowym, wykorzystuje różnorodną artykulację – tremola, tryle, figuracje, glissanda. Stosuje rozwarstwienia fakturalne, polifonię oraz brzmienia poligeniczne, które wpływają na duże zróżnicowanie barwowe kompozycji – brzmienia ciemne kontrastują z przenikliwymi, jasnymi i migotliwymi. Tematyka utworów orkiestrowych Karłowicza koncentruje się wokół tajemnicy bytu, miłości i śmierci. Dominują nastroje melancholii i smutku. Wśród poematów symfonicznych Karłowicza wymienić należy utwór Stanisław i Anna Oświecimowie, uważany za jego najwybitniejsze dzieło, a także Powracające fale, Odwieczne pieśni (cykl składający się z trzech poematów: Pieśń o wiekuistej tęsknocie, Pieśń o miłości i śmierci, Pieśń o wszechbycie), Rapsodię litewską, Smutną opowieść oraz ukończony przez Grzegorza Fitelberga Epizod na maskaradzie. Mieczysław Karłowicz jest także autorem Serenady C‑dur na orkiestrę smyczkową, Symfonii e‑moll Odrodzenie oraz Koncertu skrzypcowego A‑dur, będącego pomostem między koncertami Henryka Wieniawskiego i Karola Lipińskiego a koncertami Karola Szymanowskiego.

Z wczesnego okresu twórczości pochodzą 22 zachowane pieśni, tworzone do tekstów młodopolskich poetów. 10 pieśni powstało do słów Kazimierza Przerwy‑Tetmajera. Ich tematyka opiewa tęsknotę za utraconym rajem dzieciństwa, gwiaździstym niebem, miłością i śmiercią. W pieśniach Karłowicza można wyróżnić dwa typy: ekspresywny i impresywny. Pieśni ekspresywne cechuje silny emocjonalizm, melancholia i dramatyzm (Smutną jest dusza moja, Skąd pierwsze gwiazdy, Nie płacz nade mną, Mów do mnie jeszcze). Pieśni typu impresywnego mają charakter łagodny, senny, nastrojowy (Pamiętam ciche, jasne złote dnie). Liryka wokalna kompozytora, pomimo krytycznej oceny samego Karłowicza, zaliczana jest do najpiękniejszych w polskiej liryce wokalnej.

Mów do mnie jeszcze Mów do mnie jeszcze... Za taką rozmową
tęskniłem lata... Każde twoje słowo
słodkie w mym sercu wywołuje dreszcze –
mów do mnie jeszcze...
Mów do mnie jeszcze... Ludzie nas nie słyszą,
słowa twe dziwnie poją i kołyszą,
jak kwiatem, każdym słowem twym się pieszczę
mów do mnie jeszcze...

W 1907 r. Karłowicz osiedlił się w Zakopanem. Oprócz pracy kompozytorskiej fascynował się górami. Działał w Towarzystwie Tatrzańskim, publikował artykuły, w których opisywał tatrzańską przyrodę oraz swoje doświadczenia ze wspinaczek, pasjonował się jazdą na nartach i fotografią. Wrażenia z wędrówek po Tatrach stały się inspiracją Odwiecznych pieśni. Kompozytor tak zanotował: I gdy znajdę się na stromym wierzchołku, sam, mając jedynie lazurową kopułę nieba nad sobą, a naokoło zatopione w morzu równin zakrzepłe bałwany szczytów – wówczas zaczynam rozpływać się w otaczającym przestworze, przestaję się czuć wyosobnioną jednostką, owiewa mnie potężny, wiekuisty oddech wszechbytu. (…) Godziny przebyte w tej półświadomości są jakby chwilowym powrotem do niebytu: dają one spokój wobec życia i śmierci, mówią o wiecznej pogodzie roztopienia się we wszechistnieniu (źródłoma69134db38e72927_0000000000005źródło).

Karłowicz zginął 8 lutego 1909 r. pod śnieżną lawiną u stóp Małego Kościelca w drodze z Hali Gąsienicowej do Czarnego Stawu.

R5WDha7t971T91

Fotografia przedstawia kamień Karłowicza w miejscu śmierci w Tatrach u stóp Małego Kościelca na szlaku z Hali Gąsienicowej do Czarnego Stawu. Na kamieniu napisane jest: MIECZYSŁAW KARŁOWICZ TU ZGINĄŁ PORWANY ŚNIEŻNĄ LAWINĄ 8 LUTEGO 1909 NON OMNIS MORIAR. Dokokoła kamienia rośnie roślinność górska. Przed kamieniem stoi znicz.

Młoda Polska w muzyce

W 1898 r. Artur Górski opublikował w krakowskim Życiu cykl artykułów pod tytułem Młoda Polska. Termin ten odnosił się początkowo do twórczości literackiej związanej z dekadentyzmem, sztuką dla sztuki, modernizmem i neoromantyzmem. Literacką Młodą Polskę reprezentowali: Kazimierz Przerwa‑Tetmajer, Stanisław Przybyszewski, Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Władysław S. Reymont. W muzyce polskiej tego czasu kompozytorzy porzucali tradycjonalistyczną, romantyczną postawę swoich poprzedników i dążyli do doskonalenia rzemiosła artystycznego. Opierali się na wzorach neoromantycznych Franciszka Liszta, Ryszarda Wagner i Ryszarda Straussa, stylu nowatorów rosyjskich, w tym Aleksandra Skriabina, poszukiwali nowych środków harmonicznych, orkiestrowych i formalnych. Wykorzystywali gatunek poematu symfonicznego i formę pieśni deklamacyjnej.

W 1905 r. grupa młodych kompozytorów, uczniów Noskowskiego – Ludomir Różycki (1883–1953), Apolinary Szeluto (1884–1966), Karol Szymanowski (1882–1937) i Grzegorz Fitelberg (1879–1953) utworzyła Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich z siedzibą w Berlinie. Ich mecenasem został książę Władysław Lubomirski.

Zadaniem spółki było popieranie nowej muzyki polskiej za pomocą koncertów i wydawnictw własnych utworów stowarzyszonych, a tym samym torowanie sobie drogi ku przyszłości artystycznym przebojem na zasadzie szerokiej samopomocy, wyzwalając się z ciężkiej niejednokrotnie zależności od wydawców z jednej, a od impresariów z drugiej strony (źródłoma69134db38e72927_0000000000005źródło).

Pierwszym wydanym przez spółkę utworem był cykl Preludiów op. 1 Karola Szymanowskiego. Kompozytor nawiązywał w nich świadomie do Chopina, o którego muzyce pisał: Fryderyk Chopin jest wieczystym przykładem, czym może być muzyka polska, a także jednym z największych symboli zeuropeizowanej Polski – nie tracącej nic ze swych rasowych odrębności, a stojącej na najwyższym poziomie kultury europejskiej (źródłoma69134db38e72927_0000000000005źródło).

Takie rozumienie dzieła Chopina zaprowadziło ostatecznie Szymanowskiego do stworzenia stylu narodowego opartego na folklorze podhalańskim. Henryk Swolkień tak pisze o ewolucji stylu Szymanowskiego: W początkowych utworach świadomie nawiązał do Chopina. Przebrnął zwycięsko przez wpływy Ryszarda Straussa, Skriabina i francuskich impresjonistów z Debussym na czele, zachwycił się muzyką Strawińskiego, nie pozostał nieczuły na specyficzny stosunek Bartóka do folkloru. Od początku jednak muzyka Szymanowskiego pełna była śmiałych własnych poszukiwań, a każdy z etapów znaczył się szeregiem wybitnych utworów. Każdy utwór Szymanowskiego jaśnieje blaskiem doskonałości technicznej, wypływającej z mistrzowskiego opanowania rzemiosła kompozytorskiego (źródłoma69134db38e72927_0000000000005źródło).

Po okresie nawiązania do neoromantyzmu (II Symfonia, II Sonata fortepianowa), pod wpływem pobytu we Francji, podróży do Włoch, na Sycylię oraz do Afryki Północnej, w twórczości Szymanowskiego zaznaczają się silnie wpływy impresjonizmu. Powstają w tym czasie takie dzieła jak Maski op. 34, Mity op. 30 na skrzypce i fortepian i III Symfonia Pieśń o nocy do tekstu perskiego poety z XIII wieku, Jalal'ad‑Din Rumiego, w polskim tłumaczeniu Tadeusza Micińskiego. Istotnym przemianom uległ język muzyczny kompozytora. Szymanowski zrezygnował z systemu dur‑moll, który zastąpił skalą dwunastodźwiękową, pentatoniką i skalą całotonową, eksponował trytony i sekundy małe. W cyklu Mity stworzył niezwykłe efekty brzmieniowe. W pierwszej części cyklu, zatytułowanej Źródło Aretuzy, stworzył efekt quasi‑improwizacyjności za sprawą częstej zmienności metrum, giętkości linii melodycznej, bogatej ornamentyki i różnorodności artykulacyjnej (tremola i flażolety w partii skrzypiec). Czynniki te wpłynęły na powstanie efektownych plam barwnych i spowodowały stworzenie nowoczesnej faktury o ekstatycznej, bardzo emocjonalnej ekspresji.

Ostatni okres twórczości Szymanowskiego, określany jako narodowy, rozpoczął się około 1923 r. Zainteresowanie folklorem podhalańskim i fascynacja tatrzańską przyrodą, obecne w kulturze polskiej przełomu XIX i XX w., w literaturze, malarstwie i muzyce, uformowało ostatecznie stylistykę muzyki Szymanowskiego. Kompozytorowi udało się połączyć folklor góralski, specyfikę kształtowania linii melodycznej opartej na skalach góralskich, brzmienie kapeli oraz rytmikę tańców góralskich z bogatymi środkami jego warsztatu kompozytorskiego. W tym okresie powstały m. in.: balet‑pantomima Harnasie, 20 Mazurków op. 50, II Koncert skrzypcowy oraz IV Symfonia koncertująca.

Ludomir Różycki zasłynął jako kompozytor poematów symfonicznych (Stańczyk, Bolesław Śmiały, Pan Twardowski, Anhelli, Mona Lisa Gioconda). Sięgał w nich do tematyki pozamuzycznej związanej z historią Polski. Był również twórcą oper, niezwykle popularnych w okresie międzywojennym (Eros i Psyche, Casanova, Beatrix Cenci). Fitelberg natomiast skomponował dwie symfonie, koncert skrzypcowy, sonaty. Był jednak przede wszystkim dyrygentem, promował utwory Karłowicza i Szymanowskiego, prowadził najlepsze orkiestry w kraju: orkiestrę Filharmonii Warszawskiej, Orkiestrę Polskiego Radia. Apolinary Szeluto wycofał się z działalności artystycznej; był również prawnikiem. W swojej twórczości nie wyszedł poza środki techniczne XIX w. Trwalsze znaczenie zachowały jedynie jego pieśni i utwory fortepianowe.

Na przełomie XIX i XX w. wszechstronną działalność muzyczną rozwinął Ignacy Jan Paderewski (1860–1941). Za sprawą swej sztuki stał się ambasadorem niepodległości Polski na całym świecie. W 1910 r. ufundował Pomnik Grunwaldzki w Krakowie, a podczas pierwszej wojny światowej prowadził intensywną działalność patriotyczno‑społeczną. W 1919 r. został premierem i ministrem spraw zagranicznych pierwszego rządu polskiego. 12 uniwersytetów w Europie i Ameryce nadało mu doktoraty honoris causa. Jego twórczość koncentrowała się głównie na utworach fortepianowych. Jako jeden z pierwszych kompozytorów zainteresował się muzyką góralską. Latem w 1883 i w 1884 r. przebywał w Zakopanem, dzięki czemu powstał Album Tatrzański op. 12, zbiór kompozycji fortepianowych. Najbardziej znanymi utworami Paderewskiego są miniatury fortepianowe o charakterze tanecznym – słynny Menuet G‑dur w stylu Mozarta oraz Krakowiak fantastyczny (obie miniatury pochodzą z cyklu Humoresek op. 14). Paderewski skomponował również wielkie formy instrumentalne i wokalno‑instrumentalne: Symfonię h‑moll, Fantazję polską oraz operę Manru według Chaty za wsią Józefa I. Kraszewskiego.

Robd1nmJTQ47t1

Ilustracja przedstawia Ignacego Jana Paderewskiego. Mężczyzna w średnim wieku z dużymi zakolami. Ma dłuższe, rzadkie włosy oraz brodę i wąsa. Ma zadziorny i prowokujący wyraz twarzy. Ubrany jest w białą koszulę i marynarkę. Ręce ma skrzyżowane w pasie, w lewej ręce trzyma odpalonego papierosa.

Ożywienie życia muzycznego i twórczości kompozytorskiej na przełomie XIX i XX w. wpłynęło na rozwój polskiej muzyki w I połowie XX w. Zaznaczyły się wówczas dwa nurty: konserwatywny, kontynuujący tradycje neoromantyczne, oraz postępowy, związany z ideami Karolami Szymanowskiego, stylem neoklasycznym i działalnością Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków w Paryżu.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

D. Gwizdalanka, Historia muzyki, t. 3, PWM, Kraków 2009

H. Swolkień, Od Chopina do Szymanowskiego, [w:] Dzieje muzyki polskiej zarysie, red. Tadeusz Ochlewski, Wyd. II, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1983

Przewodnik koncertowy, red. Teresa Chylińska, Stanisław Haraschin, Bogusław Schaeffer, PWM, Kraków 1991