Cechy i skutki stosowania rolnictwa żarowo‑odłogowego i plantacyjnego w Afryce

W Afryce powierzchnia możliwa do wykorzystania pod rolnictwo jest ogromna. Na większości terenu występują co prawda mało żyzne gleby, ale z kolei korzystne warunki klimatyczne pozwalają na wegetację przez cały rok. Nic więc dziwnego, że rolnictwo jest istotną gałęzią gospodarki i ma znaczny udział w zatrudnieniu. Dlaczego więc jednocześnie występuje tu zjawisko głodu i niedożywienia, świadczące o tym, że rolnictwo nie zaspokaja podstawowych potrzeb żywnościowych? Być może jedną z przyczyn są stosowane systemy upraw: żarowo‑odłogowy i plantacyjny.

Człowiek uprawia ziemię różnymi metodami. Ich dobór zależy od warunków środowiska przyrodniczego, przeznaczenia produkcji czy poziomu rozwoju cywilizacyjnego.

Rolnictwo pierwotne, do którego należą m.in. rolnictwo żarowo‑odłogowe i pasterstwo koczownicze (nomadyzm), jest prowadzone na wybranych obszarach Afryki oraz Azji Południowej. Charakteryzuje się małą opłacalnością i znikomą towarowością. Mechanizacja w tym typie rolnictwa prawie nie występuje, a większość prac wykonywana jest ręcznie z użyciem prymitywnych narzędzi. Jego charakterystyczną cechą jest ciągła zmiana miejsca uprawy roślin lub wypasu zwierząt. Ten typ rolnictwa uzależniony jest więc od lokalnych warunków geograficznych i pór roku. Występuje głównie w Afryce, najbardziej znanym obszarem słynącym z tej formy chowu zwierząt jest Sahel.

Rolnictwo tradycyjne jest charakterystyczne dla obszarów o wyższym rozwoju cywilizacyjnym. Jego towarowośćtowarowość rolnictwatowarowość jest nadal niewielka, ale wyższa niż w rolnictwie pierwotnym. Charakteryzuje się przede wszystkim dużymi nakładami pracy ludzkiej z niewielkim użyciem maszyn i nawozów. Typowym obszarem występowania tego typu rolnictwa jest Azja Południowa i Południowo‑Wschodnia, natomiast w Afryce występuje on w nieznacznym stopniu (głównie we wschodniej części kontynentu).

Rolnictwo rynkowe występuje w najlepiej rozwiniętych państwach świata. Jego cechą jest duża intensywność pracy przy użyciu maszyn lub dużych nakładów pracy ręcznej i bardzo wysoki stopień towarowości. Z reguły w tym typie rolnictwa inwestuje się duże nakłady finansowe w poprawę efektywności produkcji, zwłaszcza z przeznaczeniem na maszyny, środki ochrony roślin, nawozy oraz zabiegi melioracji i irygacji. Należące do niego rolnictwo uprzemysłowione występuje przede wszystkim w Europie, Ameryce Północnej, Australii i Nowej Zelandii oraz w Afryce Południowej, zaś rolnictwo plantacyjne w Afryce Subsaharyjskiej i Ameryce Południowej.

Rolnictwo żarowo‑odłogowe

Rolnictwo żarowo‑odłogowe to jeden z najstarszych, prymitywnych systemów uprawy roli. Wywodzi się on z kopieniactwa i stosowany jest na terenach zalesionych, czasem też trawiastych. Polega na wycinaniu lasów i spalaniu pozostałości pni, gałęzi i liści na powierzchni gleby. Uzyskany popiół użyźnia glebę, wzbogaca ją w składniki mineralne i pozwala przez pewien czas uzyskiwać dość duże plony, np. zbóż czy roślin okopowych. Przynosi to jednak krótkotrwały efekt. Gdy rośliny rosną, pobierają składniki odżywcze, które przedostały się do gleby z popiołu. W pierwszym sezonie wegetacyjnym rośliny uprawne mają pełny dostęp do wszystkich składników odżywczych, ale w kolejnych sezonach wegetacyjnych zapas tych składników się zmniejsza. Rolnicy uprawiający pola stają wtedy przed trudnym wyborem. Mogą uzupełnić składniki odżywcze w glebie poprzez nawożenie, ale to znacznie zwiększa koszty uprawy i może sprawić, że stanie się ona nieopłacalna. Mogą też wprowadzić w miejsce dotychczas uprawianych roślin uprawnych gatunki o innym zapotrzebowaniu na składniki pokarmowe – takie postępowanie, charakterystyczne np. dla trójpolówki, może jednak okazać się nieadekwatne do potrzeb żywieniowych i rynkowych. Rolnicy mogą też kontynuować dotychczasową uprawę ziemi, nawet gdy plony spadają, ale to z kolei prowadzi do ich systematycznego zubożenia, ponieważ plony z każdym rokiem stają się coraz niższe. Wreszcie rolnicy mogą przenieść się na nowy teren. W praktyce to ostatnie rozwiązanie jest najczęściej stosowane. Po kilku latach, gdy gleba jałowieje, a plony są coraz niższe, rolnicy porzucają teren dotychczasowej uprawy, wypalając kolejny fragment lasu i zakładając na jego miejscu nowe pola. Natomiast dotychczas użytkowany teren pozostawiają odłogiem, który powoli zaczyna zarastać pojedynczymi krzewami i drzewami.

Najbardziej zacofany jest system leśno‑odłogowy, w którym wypaleniu podlegają przypadkowe fragmenty lasu, pozyskane grunty są użytkowane przez krótki okres (około 3 lat), a potem przez około 20 lat odłogowane. W tym systemie nie używa się nawozów, a do uprawy ziemi stosuje głównie prymitywne metody i narzędzia – np. zwykły kij służy do robienia otworów w glebie, w których następnie umieszcza się nasiona, kij kopieniaczy lub motyka używane są do sadzenia lub usuwania chwastów. W systemie zaroślowo‑odłogowym okres użytkowania pól jest dłuższy (około 10 lat), odłogowania krótszy (zwykle 6–15 lat), wykorzystuje się także bardziej zaawansowane narzędzia i niekiedy stosuje nawożenie. W ten sposób uprawia się np. zboża. Natomiast w rolnictwie odłogowo‑ornym na wypalanym fragmencie gruntu (lasu lub terenu trawiastego) stosuje się zarówno proste narzędzia ręczne (motyka i łopata), jak i dające lepsze rezultaty, bardziej rozwinięte narzędzia wykorzystujące siłę mięśni zwierząt, np. radło, sochę i pług.

Powierzchnia terenów, na których stosuje się rolnictwo żarowo‑odłogowe, w ostatnich kilkudziesięciu latach sukcesywnie się zmniejsza. Szacuje się, że w ten sposób gospodaruje nadal około 500 milionów rolników na terenach o powierzchni około 2,9 miliarda hektarów, głównie w Afryce Subsaharyjskiej, w Ameryce Południowej czy w Azji Południowo‑Wschodniej. System ten charakteryzuje się wspólnym posiadaniem i gospodarowaniem ziemią za pomocą wymienionych powyżej prostych metod. Główną jego cechą jest niska produktywność – nakłady pracy w stosunku do powierzchni uprawianych gruntów są małe. Niewielkie są także plony, praktycznie w całości przeznaczane na potrzeby własne. Każdy rolnik ma na celu wyhodowanie wystarczającej ilości plonów, zapewniających członkom jego rodziny nie tylko żywność, lekarstwa i ewentualnie włókno i paliwo, ale także paszę dla kilku zwierząt, które dostarczają wszystkich ważnych produktów nabiałowych, takich jak mleko i jaja. To forma rolnictwa na własne potrzeby, która jest zasadniczo niekomercyjna.

Pozytywną cechą tego typu rolnictwa jest (z punktu widzenia rolnika) możliwość szybkiego pozyskania nowego terenu pod uprawę oraz poprawa żyzności glebyżyzność glebyżyzności gleby wskutek dostarczenia jej składników odżywczych z popiołów pochodzących z wypalonego lasu. Trzeba także pamiętać, że w regionach, w których występuje ten sposób uprawy ziemi, istnieją gleby o małej żyzności i zasobności w składniki pokarmowe, a poziom rozwoju rolnictwa (zwłaszcza zabiegów agrotechnicznych i agrochemicznych) jest stosunkowo niski. Długotrwała i ciągła uprawa tego samego pola, bez zaawansowanych technik ochrony gleby i stosowania nawozów, byłaby więc niezwykle szkodliwa dla żyzności gleby.

Rolnictwo żarowo‑odłogowe

Slajd 1 z 2

RKyVElu52MFJV

Fotografia przedstawiająca wypaloną glebę, z której gdzieniegdzie wystają nadpalone pnie drzew. Na drugim planie większe drzewa, najczęściej gołe pnie bez liści. Pośród nadpalonych pni wyrastają gdzieniegdzie pojedyncze zielone rośliny.

RyRgw8TTnJVTh

Zbliżenie na spaloną ściółkę leśną oraz nadpaloną dolną część pnia drzewa. W pojedynczych miejscach wyrastają drobne zielone rośliny.

Pożary lasów w Afryce Środkowej i Wschodniej

Slajd 1 z 2

ReWwrbNsLQizc

Fotografia satelitarna, na której czerwonym kolorem naniesiono występujące na tym terenie pożary. Mapa pokryta jest gęsto ułożonymi względem siebie kropkami, co oznacza duże nagromadzenie pożarów na tym terenie.

R1ZcAhBhxw1e9

Zdjęcie satelitarne przedstawiające za pomocą czerwonych kropek dużą ilość pożarów na wschodnim wybrzeżu Afryki.

Do negatywnych skutków rolnictwa żarowo‑odłogowego należy natomiast zaliczyć m.in. szybkie wyjałowienie gleby wskutek nadmiernej eksploatacji i pozbawienie jej trwałej pokrywy roślinnej, co zwiększa zagrożenie erozją wietrzną i wodną oraz towarzyszącymi jej osuwiskami. Z kolei zniszczenie ekosystemu leśnego, pełniącego szereg ważnych funkcji, w tym będącego przestrzenią życiową dla dzikich gatunków zwierząt i roślin, wpływa na niszczenie ich siedlisk oraz wywołuje obniżenie różnorodności biologicznej i lesistości. Poza tym regeneracja zarówno lasu, jak i gleby trwa długi czas, kilka, czasem kilkanaście lat. Wtedy obszar ten nie pełni ani funkcji ekologicznych, ani gospodarczych. W czasie wypalania lasów do atmosfery uwalniają się także dwutlenek węgla i inne gazy, których obecność w powietrzu jest jedną z przyczyn występowania efektu cieplarnianego i związanych z nim zmian klimatu. Ta forma rolnictwa jest silnie powiązana z wylesianiem wilgotnych lasów równikowych, np. w Amazonii, oraz suchych lasów podrównikowych graniczących z sawannami w Afryce, w przypadku których wypalanie następuje podczas pory suchej. Szacuje się jednak, że wypalanie lasów stosowane na niewielką powierzchniowo skalę przez plemiona zamieszkujące np. Afrykę Zachodnią czy wspomnianą Amazonię ma stosunkowo mały wpływ na zmiany klimatyczne w porównaniu z trwałym wypalaniem lasów pod wielkoobszarowe plantacje. W chwili obecnej w regionach, w których jest stosowane rolnictwo żarowo‑ugorowe, próbuje się upowszechniać metody rolnictwa zrównoważonego, rolno‑leśnego, polegające m.in. na sadzeniu roślin spożywczych obok drzew.

Obecnie dostępność gleb uprawnych zmniejsza się, zwłaszcza na obszarach, gdzie występuje duży wzrost populacji. Powoduje to, że odłogowany teren nie zdąży się w pełni zregenerować, zanim rolnik ponownie będzie go użytkować. Niskie plony i związany z tym brak opłacalności produkcji rolnej skutkować mogą nie tylko wzrostem ubóstwa, ale także zmusić ludzi do wycofania się z działalności rolniczej.

Rolnictwo plantacyjne

Przeciwieństwem rolnictwa żarowo‑odłogowego jest nowoczesne, intensywne, wysokotowarowe rolnictwo plantacyjne. Plantacje znajdują się głównie w biedniejszych krajach Afryki Subsaharyjskiej, Ameryki Południowej i Azji Południowej. Jednym z głównych powodów tego zjawiska są niskie koszty zakupu ziemi, którą po wyeksploatowaniu można porzucić i nabyć nowe grunty, oraz względnie tania siła robocza.

Plantacja to duży obszar uprawy jednego gatunku rośliny. W ten sposób uprawia się np. bawełnę, kakao, trzcinę cukrową, kauczukowiec, herbatę, kawę, tytoń, kukurydzę, soję, palmę kokosową i olejową (olejowiec gwinejski), banany i in. Wieloletnia uprawa jednej rośliny na danym terenie nazywana jest monokulturą rolną. Rolnictwo plantacyjne może być zarówno wysokotowarowe (plantacje położone np. Ameryce Południowej), jak i oparte na pracy ludzkich rąk przy mniejszym użyciu nawozów i środków ochrony roślin, co jest charakterystyczne dla biedniejszych regionów Afryki i Azji.

W XXI wieku rolnictwem plantacyjnym zajmują się przede wszystkim doskonale prosperujące firmy przemysłowe (korporacje), wyspecjalizowane w produkcji jednego rodzaju roślin. Wysokie plony i zbiory są osiągane wskutek stosowania dużych nakładów finansowych przeznaczanych np. na nawozy i środki ochrony roślin, służące wzbogacaniu gleby w składniki pokarmowe. Za prowadzeniem uprawy plantacyjnej przemawiają m.in. wysoka produktywność, przeznaczenie niemal całej produkcji na sprzedaż i związane z tym wysokie zyski z eksportu towarów (głównie do Europy i Ameryki Północnej), a także możliwość rozwoju innych działów gospodarki – np. przetwórstwa rolniczego i transportu. Z kolei wadą rolnictwa plantacyjnego są dość wysokie koszty uprawy. Stosowanie drogich nawozów oraz wyspecjalizowanych maszyn wymaga dużych inwestycji ze strony właścicieli plantacji, które nie zawsze przynoszą oczekiwane dochody.

Rolnictwo plantacyjne, mimo dużej produkcji konkretnego gatunku roślin, nie przyczynia się znacząco do poprawy jakości żywności mieszkańców danego regionu i nie wpływa w istotny sposób na ograniczenie niedożywienia oraz głodu występującego np. w wielu państwach afrykańskich. Większość produkcji jest bowiem przeznaczona na eksport i trafia na rynki zagraniczne.

Rolnictwo plantacyjne, mimo że z ekonomicznego punktu widzenia jest niezwykle opłacalne, to niestety często przyczynia się do pogorszenia stanu środowiska naturalnego. Uprawa monokulturowa powoduje bowiem wyjałowienie gleby z części składników pokarmowych pobieranych nieustannie przez ten sam gatunek roślin uprawnych, co wymusza stosowanie intensywnego nawożenia i zwalczania szkodników za pomocą środków ochrony roślin. To z kolei powoduje zanieczyszczenie gleb i wód gruntowych azotanami, fosforanami i innymi chemicznymi substancjami nawozowymi.

Jednak najważniejszym czynnikiem, który decyduje o uciążliwości plantacji dla środowiska przyrodniczego, jest jej lokalizacja. W bardzo wielu przypadkach plantacje powstają na miejscu wyciętych, często także wypalonych, lasów równikowych i podrównikowych. Przynosi to ogromne szkody dla tych najbardziej różnorodnych pod względem biologicznym ekosystemów świata, bowiem uprawa monokulturowa narusza równowagę ekologiczną środowiska i powoduje zmniejszenie różnorodności biologicznej. Przykładowo, uprawiane na plantacjach nierodzime odmiany lub gatunki roślin mogą okazać się gatunkami inwazyjnymi i wyprzeć gatunki rodzime. Także zwierzęta mogą nie być przystosowane do wykorzystania uprawianych roślin (np. jako pokarm) i w efekcie następuje ich częściowe lub całkowite wyginięcie. Wszystko to powoduje zmniejszenie różnorodności biologicznej nie tylko na obszarze plantacji, ale także na terenach ją otaczających. Z kolei wycinka lasów pod nowe plantacje stwarza zagrożenie dla siedlisk oraz wielu gatunków zwierząt, roślin i owadów, które tracą swoją przestrzeń życiową, w tym tereny do żerowania.

To negatywne oddziaływanie można złagodzić, prowadząc uprawę mozaikową, polegającą na pozostawieniu wewnątrz plantacji fragmentów rodzimych lasów i zachowaniu łączących je korytarzy ekologicznych. W niektórych państwach podobne środki są wymagane przez regulacje rządowe.

Porównanie cech ekosystemu wilgotnego lasu równikowego i założonej na jego miejscu plantacji palm.

Wycinanie wilgotnych lasów równikowych w celu przeznaczenia uzyskanych gruntów pod plantacje powoduje zmniejszenie produkcji tlenu, ogranicza parowanie i tym samym wpływa na obniżenie wilgotności powietrza i wielkości opadów, wzmagając zjawisko suszy nawet w znacznej odległości od obszarów wylesionych. Prognozuje się, że wylesienie którejkolwiek z trzech głównych stref lasów tropikalnych na świecie (kotlina Kongo, południowo‑wschodnia Azja, Amazonia) może nawet doprowadzić do suszy w głównych obszarach rolniczych świata – Chin, Indii i Stanów Zjednoczonych. Z kolei wypalanie powoduje emisję dwutlenku węgla, który wraz z innymi gazami cieplarnianymi sprzyja występowaniu efektu cieplarnianego i związanego z nim globalnego ocieplenia. Szacuje się, że wycinanie i wypalanie lasów tropikalnych jest odpowiedzialne za ok. 10‑15% światowej emisji gazów cieplarnianych. W wyniku tych działań rocznie do atmosfery wprowadzane jest 1,5 miliarda ton węgla, akumulowanego dotychczas w tkankach roślin. Na przykład w Azji Południowo‑Wschodniej wypalanie lasów pod uprawę palmy olejowej jest głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza przez dym, gazy i pyły.

Jeżeli jednak plantacja zostanie założona na opuszczonych gruntach rolnych, nieużytkach lub gruntach silnie zdegradowanych, może to wywołać pozytywne skutki dla środowiska przyrodniczego, powoduje bowiem zwiększenie zarówno liczby siedlisk, jak i liczby zamieszkujących je gatunków roślin i zwierząt, a więc wpływa na wzrost różnorodności biologicznej. Obszar plantacji może także stać się korytarzem ekologicznym dla dzikich zwierząt i działać jako bufor ograniczający zagrożenia dla rodzimych lasów.

Rolnictwo plantacyjne w Rwandzie i Ghanie

Slajd 1 z 2

R1ClvSYhg6eVy

Na pierwszym planie fotografii płaski teren pokryty intensywnie zielonymi krzewami herbaty. Na drugim planie wzniesienia, po części zadrzewione.

R1E6HRlWdxDvF

Fotografia przedstawiająca rozległe, lekko nachylone zbocze, na którym gęsto rosną ananasy.

Rolnictwo w Afryce Subsaharyjskiej (z wyłączeniem Afryki Południowej)

Afryka SubsaharyjskaAfryka SubsaharyjskaAfryka Subsaharyjska to nazwa stosowana dla określenia części Afryki położonej na południe od Sahary. Obejmuje ona Afrykę Zachodnią, Afrykę Środkową, Afrykę Wschodnią (w tym Półwysep Somalijski zwany Rogiem Afryki) oraz formalnie Afrykę Południową. Często jednak z zasięgu Afryki Subsaharyjskiej wyklucza się Afrykę Południową ze względu na wyższy od pozostałych regionów poziom rozwoju gospodarczego i społecznego, a także odmienny typ rolnictwa.

Na obszarze Afryki Subsaharyjskiej (ograniczonej do zachodniej, środkowej i wschodniej części kontynentu) występują zróżnicowane warunki przyrodnicze. Obszar ten znajduje się w strefach klimatu podrównikowego suchego i półsuchego oraz klimatu równikowego ekstremalnie wilgotnego i bardzo gorącego. Warunki klimatyczne sprawiają, że wegetacja trwa tu przez cały rok (oprócz terenów górskich), co sprzyja rozwojowi rolnictwa. Tylko w obszarach suchych problemem mogą być nieregularne opady. Niekorzystne dla rolnictwa są natomiast tereny występowania ciężkich gleb oraz obszary położone na pograniczu sawanny i pustyni, które stają się przydatne rolniczo dopiero po sztucznym nawadnianiu, na co państwa regionu nie mają środków. Istotnym problemem rolnictwa jest także zmienność warunków klimatycznych, a przede wszystkim susze powodujące klęski głodu.

Ponad 70% mieszkańców Afryki Subsaharyjskiej pracuje w rolnictwie, a w niektórych krajach (np. w Somalii, Etiopii) udział ten wynosi ponad 90%. Powoduje to, że rolnictwo indywidualne jest silnie rozdrobnione i samozaopatrzeniowe – daje plony pokrywające jedynie podstawowe potrzeby rolników. Dodatkowo słabe uprzemysłowienie w połączeniu z biedą powodują bardzo niski stopień mechanizacji rolnictwa, co sprawia, że plony są niskie, dochody z gospodarstwa ledwo wystarczają na przeżycie, a w konsekwencji udział ludności niedożywionej na tym obszarze wynosi ok. 32%.

Jeszcze w XX wieku w Afryce Subsaharyjskiej stosowano głównie żarowo‑odłogowy system uprawy. Dziś coraz bardziej istotną rolę w uprawach stanowią rośliny przemysłowe, które są przeznaczane na eksport, stanowiący oprócz turystyki kluczowe źródło dochodów.

Indeks górny żródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY SA‑3.0 Indeks górny koniec^{żródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY SA‑3.0}

Podsumowanie

• Głównymi typami rolnictwa występującymi na obszarze Afryki są rolnictwo żarowo‑odłogowe i rolnictwo plantacyjne.

• Rolnictwo żarowo‑odłogowe należy do rolnictwa prymitywnego i służy zaspokojeniu potrzeb własnych rolników.

• Wysokotowarowe rolnictwo plantacyjne polega na wielkoobszarowej, monokulturowej uprawie wybranych roślin, np. kawy, herbaty, bawełny, kakaowca, tytoniu i in.

• Przeznaczanie niemal całej produkcji plantacji na sprzedaż (eksport) nie poprawia stanu wyżywienia miejscowej ludności.

• Rolnictwo żarowo‑odłogowe i plantacyjne powoduje wyjałowienie gleb ze składników pokarmowych i obniżenie różnorodności biologicznej.

Słownik

Ćwiczenia

Notatnik

Bibliografia

Kramarz P., (2016), Uwarunkowania i ekonomiczne znaczenie produkcji ziarna kakaowca w krajach Afryki Zachodniej, [w:] Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Problemy Rolnictwa Światowego, Warszawa: Dział Wydawniczy Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego.

Żbik S., (2017), Arabskie plantacje goździków na Zanzibarze i Pembie w XIX w.: uwarunkowania społeczne i kulturowe, [w:] Afryka: biuletyn Polskiego Towarzystwa Afrykanistycznego, Warszawa: Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne, Zarząd Główny, Zakład Języków i Kultur Afryki UW.

A global view of shifting cultivation: Recent, current, and future extent [https://www.researchgate.net/publication/319603099_A_global_view_of_shifting_cultivation_Recent_current_and_future_extent (dostęp: 1.10.2022)]