Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RNySGkyBhHtVF1
Ilustracja przedstawia wieniec wykonany ze zboża. Tytuł lekcji: Cechy kultury ludowej regionów Polski w tym własnego regionu.

Cechy kultury ludowej regionów Polski

Wprowadzenie

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela:

Rw7WxpDUOOSlj1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
1

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

5.Uczeń określa charakterystyczne cechy:

2) wybranych polskich tańców ludowych z uwzględnieniem własnego regionu.

Nauczysz się

wymieniać cechy kultury ludowej charakterystyczne dla różnych regionów Polski;

identyfikować podstawowe tańce ludowe w różnych regionach Polski;

śpiewać pieśń Roztwórzcie nam okiennice.

Regiony w poszczególnych częściach Polski

Każda społeczność tworzy i wykonuje muzykę charakterystyczną dla swojej kultury, tradycji i miejsca, w którym żyje. Górale śpiewają o szczytach, które dotykają nieba, mieszkańcy terenów nadmorskich o morzu, o jego pięknie, ale i o niebezpieczeństwach i zagrożeniach, jakie niesie, ludzie z terenów równinnych zachwycają się bezkresem i wielką przestrzenią. Krajobraz miejsca i związane z nim: praca, muzyka i zwyczaje, to folklorFolklorfolklor danego miejsca. Jest on różny w różnych miejscach kraju.

Obszar, na którym folklor wyróżnia się odrębnymi cechami nazywamy regionem.

R1KekQCZbHOum
Źródło: AMFN.

Regiony w poszczególnych częściach Polski:

  • na północy (nad Morzem Bałtyckim) – Pomorze, Kaszuby, Kociewie

  • na południu (w górach) – Małopolska

  • w centralnej Polsce – Mazowsze, Region łowicki, Region sieradzki, Region opoczyński

  • na wschodzie – Mazury, Podlasie, Region lubelski

  • na zachodzie – Wielkopolska, Śląsk

W poszczególnych częściach, regionach Polski, mieszkańcy używają języka polskiego z pewnymi różnicami: inny akcent, inne sformułowania, inne końcówki, inna pisownia.

Odmiana języka używana na jakimś obszarze to gwaraGwaragwara.

W różnych regionach Polski występują charakterystyczne dla danego miejsca melodie ludowe i tańce. Niektóre z nich wykonywane są tylko w jednym regionie, np. zbójnicki na Podhalu, koziorajka na Śląsku, czy powolniak na Kurpiach.

Inne tańce, np. oberekOberekoberek, mazurki, okrąglaki, znane i wykonywane są w różnych regionach, ale w każdym tańczone są do innej melodii.

Tańce regionalne: krakowiakKrakowiakkrakowiak z Krakowskiego, kujawiakKujawiakkujawiak z Kujaw, mazurMazurmazur z Mazowsza, stały się tańcami narodowymi. Obecnie w Polsce wyróżniamy następujące tańce narodowe: polonezPolonezpolonez, krakowiak, kujawiak, oberekmazur. Tańce te tańczone są w strojach ludowych.

Poszczególne regiony posiadają stroje ludowe charakterystyczne dla danego obszaru, które wykorzystywane są obecnie tylko okazjonalnie. Wybrane stroje ludowe przedstawiono w galerii poniżej.

W różnych regionach Polski praktykowane są obrzędyObrzędobrzędy ludowe, czyli: utrwalone w tradycji czynności i praktyki o znaczeniu symbolicznym, które towarzyszą uroczystościom rodzinnym, społecznym, politycznym lub religijnym.

  • Marzanka – topienie marzanny (kukły ze słomy przebranej w strój kobiecy), które odbywa się w pierwszy dzień wiosny: wyrzucenie kukły‑zimy do wody;

  • Gaik – strojenie na wiosnę zielonej gałęzi świerku i chodzenie od domu do domu z życzeniami urodzaju;

  • Dyngus - polewanie dziewcząt wodą (przez chłopców) w drugi dzień Świąt Wielkanocnych

  • Dożynki - zakończenie prac polowych, po zebraniu plonów z pól;

  • Kolędowanie – chodzenie z szopką bożonarodzeniową, gwiazdą, ze śpiewem kolędy lub pastorałki;

  • Koza zapustna – chodzenie przebierańców na koniec karnawału, którym towarzyszył radosny śpiew, taniec i muzyka.

Polskie tańce narodowe i ich rodowód

KUJAWIAK to taniec pochodzący z Kujaw. Jego melodia jest tęskna i rzewna, a rytm płynny. Kujawiak ma wolne tempo i metrum 3/4. Taniec określa się także jako kołysany lub kolebany.

R1cqA6EOvqyVE1
Źródło: AMFN.
R1WEkkIKpFQ1o1
Na nagraniu smutny i wolny kujawiak. Utwór wykonuje kapela w składzie: skrzypce, klarnet, akordeon, kontrabas. Skrzypce i klarnet snują smętną melodię. Pozostałe instrumenty wykonują akompaniament w metrum trzy czwarte.

KRAKOWIAK to taniec w żywym tempie i metrum 2/4. Pochodzi z okolic Krakowa. W krakowiaku występuje charakterystyczny rytm – synkopa, która polega na przesunięciu akcentu w takcie z mocnej części na słabą.

R1CS6KmGzyQrR1
Źródło: AMFN.
RmJSlQZBI5S0A1
Na nagraniu skoczny i żywy krakowiak. Utwór jest wykonywany przez kapelę w składzie skrzypce, klarnet, akordeon, kontrabas. Skrzypce grają skoczną melodię, klarnet improwizuje, ozdabiając melodię drobnymi wartościami rytmicznymi, akordeon i kontrabas utrzymują żwawe tempo w metrum dwie czwarte.

OBEREK to najszybszy polski taniec narodowy, nazywany również obyrtanym lub obertasem. Jego nazwa pochodzi od szybkich obrotów wykonywanych przez tancerzy. Ma wesołą melodię i utrzymany jest w metrum 3/4 lub 3/8.

R10JpHlMS73Wy1
Źródło: AMFN.
RuYbWXT5qczAw1
Na nagraniu szybki oberek. Utwór jest wykonywany przez kapelę w składzie: skrzypce, klarnet, akordeon, kontrabas. Skrzypce grają wesołą melodię, klarnet improwizuje, ozdabiając melodię drobnymi wartościami rytmicznymi, akordeon i kontrabas utrzymują żwawe tempo w trzy ósme.

MAZUR to taniec utrzymany w metrum 3/4 lub 3/8 i żywym tempie. Pary wykonują go w parach poruszając się po okręgu, szybkim, posuwistym krokiem i często przytupują. Na początku XIX wieku mazur cieszył się dużą popularnością wśród polskiej szlachty.

R18joOMPOOV6c1
Źródło: AMFN.
RiZtstna2tKcW1
Na nagraniu skoczny i rytmiczny mazur. Utwór jest wykonywany przez kapelę w składzie skrzypce, klarnet, akordeon, kontrabas. Mazur ma bardzo wyraźny rytm w metrum trzy czwarte. Akcenty przypadają czasami na słabych częściach taktu. Utwór rozpoczyna się rytmiczną przygrywką.

Dożynki

RyW40Eyn4hHAt
Film edukacyjny „Dożynki”. Scena z polem dojrzałego zboża, w tle widać Tatry. Lektor czyta: Latem, po bardzo pracowitych żniwach, gdy żyto już stało w kopach, a dziewczęta zaplotły z kłosów piękny wieniec – koronę, przybrany kwiatami i kolorowymi wstążkami oraz przygotowały pęczek z kłosów zwany „pępkiem”, przychodził czas na uroczystość „dożynek”. W drugiej scenie widzimy kapelę krakowską, mężczyźni ubrani są w granatowe sukmany, czerwnone czapki z tasiemkami i pawimi piórami. Trzymają w dłoniach instrumenty: trąbkę, klarnet, skrzypce, akordeon i kontrabas. Na tle skocznej góralskiej muzyki lektor czyta: W tych uroczystościach brała udział cała wieś: starzy i młodzi, kobiety, mężczyżni i dzieci – wszyscy odświętnie odziani. Żniwiarze „zawczasu” zamówili najlepszych muzykantów w okolicy, by „rżnęli” obertasy i mazury. Bez tańca i muzyki nie mogły się obyć żadne dożynki. W kolejnej scenie widzimy wieniec dożynkowy, upleciony z kłosów, ozdobiony słomkowymi figurami, biało‑czerwonymi tasiemkami i suszonymi kwiatami. Lektor czyta: W wyznaczonym dniu, wszyscy odświętnie ubrani, udawali się „korowodem” do najstarszego we wsi gospodarza. Szli i śpiewali. Prowadziła wszystkich para „najznamienitsza”: Starosta i Starościna (Przodownica). Kolejny obrazek to korowód dożynkowy. Kilka osób w strojach krakowskich niesie wieńce dożynkowe. Lektor czyta tekst pieśni: Roztwórzcie nam okiennice, Bo tu idą przodownice. Plon niesiemy plon, ta dana, w gospodarza dom. Przodownicy przodowali Wszystko z pola pozbierali. Plon…. Otwórzcie na te wierzeje, Już pszeniczka się nie chwieje. Plon… Żeby dobrze plonowało, Po sto korcy z kopy dało. Na stronach otwartej książki widać słowa pieśni i zdjęcie innego wieńca dożynkowego z niosącą go parą. Lektor dalej czyta: Wszyscy uczestnicy korowodu śpiewali, a kapela przygrywała, Korowód szedł do domu najstarszego gospodarza. Gdy był na miejscu, gospodarz wychodził przed dom, a przodownica z korowodu kłaniała się gospodarzowi i przekazywała mu wieniec, mówiąc: Winszuję Wam, gospodarzu, Za swą czeladką, Com jej przodowała Przez calutkie latko. Prowadziłam ci ją Od granic do granic, Nie zostawiłam w polu Nic a nic. Srebro, złoto pilnie zbierałam, Do Waszych rąk, gospodarzu oddałam. Kolejne zdjęcie ukazuje dziewczynkę w stroju ludowym, z kłosami w dłoniach . Przy tej ilustracji lektor czyta: Po mowie przodownicy do gospodarza podchodziła dziewczynka, mówiąc: Wiele liści na drzewinie, Wiele wody w morzu płynie. Krople wody w morzu zliczę, Wszystkim wam tu zdrowia życzę. Winszuję wam tym wianem, Tym wielkim boskim darem. Ten wianeczek na polu zbierany, Ze złotych kłosów składany. Na urodzaj, żeby suszy nie było… A masz za „oblegę”, Za „przepiórkę”. Na kolejnym zdjęciu widzimy grupę tańczących osób, które ubrane w stroje ludowe. Lektor czyta: Po tych podziękowaniach i wesołych przyśpiewkach, tańce i zabawy trwały do białego rana. Pozwólcie nam śpiewać, to wam zanucimy, O każdym z osobna, co o nim myślimy. Cztery mile lasu, lecz samych jałowców. A w Gładczyńskich Budach nie ma dobrych chłopców. Cztery mile lasu, samej osiczyny, A w Gładczyńskich Budach leniwe dziewczyny. Naszym przodownikom dać chleba dwie skóry, Wozili pszeniczkę, wywalili fury. Jużem prześpiewała od końca do końca. Prosimy muzykę zagrać nam do tańca.

Nauka pieśni Roztwórzcie nam okiennice

Polecenie 1
Pieśń „Roztwórzcie nam okiennice” jest w rytmie poloneza. Przypomnij sobie cechy tego tańca.
Pieśń „Roztwórzcie nam okiennice” jest w rytmie poloneza. Przypomnij sobie cechy tego tańca.
Rz42thXFPw4Ij1
Na nagraniu pieśń „Roztwórzcie nam okiennice”. Kobieta śpiewa melodię w rytmie poloneza. Towarzyszy jej kapela w składzie: skrzypce, klarnet, akordeon, kontrabas.

Roztwórzcie nam okiennice,

bo tu idą przodownice.

Plon niesiemy, plon, ta dana,

w gospodarza dom!

Przodownice przodowali,

wszystko z pola pozbierali.

Plon niesiemy, plon, ta dana,

w gospodarza dom!

Otwórzcie nam te wierzeje,

już się pszeniczka nie chwieje.

Plon niesiemy, plon, ta dana,

w gospodarza dom!

Żeby dobrze plonowało,

po sto korcy z kopy dało.

Plon niesiemy, plon, ta dana,

w gospodarza dom!

Zaściełajcie stoły, ławy,

idzie tu gość niebywały.

Plon niesiemy, plon, ta dana,

w gospodarza dom!

Zadania

RJ3D10QpIM799
Ćwiczenie 1
Wskaż wśród podanych regionów te, które leżą w północnej części Polski. Możliwe odpowiedzi: A. Małopolska, Rzeszowiacy, B. Kaszuby, Kociewie, C. Warmia, Mazury, D. Wielkopolska, Śląsk.
Ćwiczenie 2
RwftOei3N8Q1h
Odpowiedz na pytanie: Kto napisał dzieło: Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce?
ReErfXjRzumMv1
Ćwiczenie 3
Wskaż, jakie tempo i metrum mają tańce: 1. Mazur. Możliwe odpowiedzi: A. metrum trzy czwarte tempo wolne, B. metrum trzy czwarte tempo żywe, C. metrum dwie czwarte tempo żywe, D. metrum trzy ósme, tempo szybkie, E. metrum trzy czwarte, tempo umiarkowane. 2. Oberek Możliwe odpowiedzi: A. metrum trzy czwarte tempo wolne, B. metrum trzy czwarte tempo żywe, C. metrum dwie czwarte tempo żywe, D. metrum trzy ósme, tempo szybkie, E. metrum trzy czwarte, tempo umiarkowane. 3. Krakowiak Możliwe odpowiedzi: A. metrum trzy czwarte tempo wolne, B. metrum trzy czwarte tempo żywe, C. metrum dwie czwarte tempo żywe, D. metrum trzy ósme, tempo szybkie, E. metrum trzy czwarte, tempo umiarkowane. 4. Polonez Możliwe odpowiedzi: A. metrum trzy czwarte tempo wolne, B. metrum trzy czwarte tempo żywe, C. metrum dwie czwarte tempo żywe, D. metrum trzy ósme, tempo szybkie, E. metrum trzy czwarte, tempo umiarkowane. 5. Kujawiak Możliwe odpowiedzi: A. metrum trzy czwarte tempo wolne, B. metrum trzy czwarte tempo żywe, C. metrum dwie czwarte tempo żywe, D. metrum trzy ósme, tempo szybkie, E. metrum trzy czwarte, tempo umiarkowane.
Źródło: AMFN.
RmbrqhaHskJnK
Ćwiczenie 4
Wymień polskie tańce narodowe, które są w metrum trzy czwarte.
R10SjekGllVay1
Ćwiczenie 5
Wskaż, który z polskich zwyczajów ludowych obchodzony jest po żniwach? Możliwe odpowiedzi: A. sianokosy, B. dożynki, C. marzanka.
Źródło: AMFN.
R1OenFYUA5haw1
Ćwiczenie 6
Odpowiedz na pytanie: W którym z polskich tańców narodowych występuje synkopa?
Źródło: AMFN.
R6f2Men8ZkQEL1
Ćwiczenie 7
Wskaż spośród wymienionych przymiotniki określające charakter kujawiaka. Możliwe odpowiedzi: żywy, wolny, kołysany, szybki, obracany, skoczny.
Źródło: AMFN.
Ćwiczenie 8
R93S5Jo4Bk9hk
Z podanych obrzędów wybierz te, które występują na wiosnę. Możliwe odpowiedzi: 1. Gaik, 2. Okolędowanie, 3. Koza zapustna, 4. Dyngus, 5. Dożynki, 6. Marzanka.
Polecenie 2

Wymień pieśni, stroje ludowe lub tańce charakterystyczne dla regionu, w którym mieszkasz.

RHdSHkcl2di0t
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.

Słownik pojęć

A cappella
A cappella

śpiew bez towarzyszenia instrumentów.

Folklor
Folklor

kultura ludowa: sztuka, tradycje i wierzenia związane z życiem wsi.

Gwara
Gwara

odmiana języka używana na jakimś obszarze.

Kapela ludowa
Kapela ludowa

ludowy zespół instrumentalny.

Krakowiak
Krakowiak

polski taniec narodowy o charakterystycznym synkopowanym rytmie, utrzymany w żywym tempie i w metrum 2/4.

Kujawiak
Kujawiak

polski taniec narodowy utrzymany w wolnym tempie i metrum 3/4.

Mazur
Mazur

polski taniec narodowy w metrum 3/4 lub 3/8, utrzymany w żywym, skocznym tempie.

Muzyka instrumentalna
Muzyka instrumentalna

twórczość muzyczna przeznaczona do wykonania na instrumentach.

Muzyka wokalna
Muzyka wokalna

twórczość muzyczna przeznaczona do śpiewania.

Muzyka wokalno‑instrumentalna
Muzyka wokalno‑instrumentalna

muzyka przeznaczona do grania i śpiewania, np. oratorium, msza.

Oberek
Oberek

polski taniec narodowy w metrum 3/4 lub 3/8, o bardzo szybkim tempie i wesołym nastroju.

Obrzęd
Obrzęd

utrwalone w tradycji czynności i praktyki o znaczeniu symbolicznym, które towarzyszą uroczystościom rodzinnym, społecznym, politycznym lub religijnym.

Polonez
Polonez

polski taniec narodowy o charakterze uroczystym, utrzymany w umiarkowanym tempie i w metrum 3/4.

Solo
Solo

śpiew lub gra na instrumencie bez towarzyszenia innych głosów.

Tańce narodowe
Tańce narodowe

tańce charakterystyczne dla kultury danego narodu. Polskie tańce narodowe to krakowiak, kujawiak, mazur, oberek i polonez.

Utwór stylizowany
Utwór stylizowany

utwór, któremu kompozytor celowo nadał cechy określonego stylu muzycznego. Przykładowo mazurek ma cechy muzyki ludowej.

Synkopa
Synkopa

rytm polegający na przeniesieniu akcentu z mocnej części taktu na część słabą.

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

M. Gromek, G. Kilbach, I gra muzyka, Warszawa 2012.

J. Habela, Słowniczek muzyczny, Kraków 1988.

O. Kolberg, Lud : jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Kraków 1875‑1882. t: 3,4,7,16,22,24‑26.