Wprowadzenie

Regiony w poszczególnych częściach Polski

Każda społeczność tworzy i wykonuje muzykę charakterystyczną dla swojej kultury, tradycji i miejsca, w którym żyje. Górale śpiewają o szczytach, które dotykają nieba, mieszkańcy terenów nadmorskich o morzu, o jego pięknie, ale i o niebezpieczeństwach i zagrożeniach, jakie niesie, ludzie z terenów równinnych zachwycają się bezkresem i wielką przestrzenią. Krajobraz miejsca i związane z nim: praca, muzyka i zwyczaje, to folklorFolklorfolklor danego miejsca. Jest on różny w różnych miejscach kraju.

Obszar, na którym folklor wyróżnia się odrębnymi cechami nazywamy regionem.

R1KekQCZbHOum

Na ilustracji etnograficzna mapa Polski. Poszczególne regiony oznaczone są kolorami. Na północy nad Morzem Bałtyckim, począwszy od wschodu, zaznaczone są: Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie (grupy etniczne Kaszubi i Kociewiacy), Mazury i Warmia. Na wschodzie począwszy od północy, zaznaczone są: Suwalszczyzna, Podlasie i bardzo duży region -Małopolska, obejmujący całą południowo‑wschodnią Polskę. Małopolska podzielona jest na mniejsze regiony: Lubelszczyznę, Ziemię Chełmską, Ziemię Sandomierską, wymienione są też grupy etniczne: Krakowiacy, Lasowiacy, Górale, Łemkowie, Bojkowie. Na południu począwszy od wschodu: Łużyce Górne, Dolny Śląsk, Górny Śląsk i wspomniana już Małopolska. Na zachodzie małe regiony: Ziemia Lubuska, Łużyce Dolne i wspomniane już Łużyce Górne. W środkowym pasie znajdują się następujące regiony: Wielkopolska, Kujawy, Ziemia Chełmińska, Ziemia Dobrzyńska, Ziemia Łęczycka, Ziemia Wieluńska i Ziemia Sieradzka oraz Mazowsze. Na Mazowszu osobno zaznaczono: Ziemię Płocką i Kurpie.

Regiony w poszczególnych częściach Polski:

• na północy (nad Morzem Bałtyckim) – Pomorze, Kaszuby, Kociewie

• na południu (w górach) – Małopolska

• w centralnej Polsce – Mazowsze, Region łowicki, Region sieradzki, Region opoczyński

• na wschodzie – Mazury, Podlasie, Region lubelski

• na zachodzie – Wielkopolska, Śląsk

W poszczególnych częściach, regionach Polski, mieszkańcy używają języka polskiego z pewnymi różnicami: inny akcent, inne sformułowania, inne końcówki, inna pisownia.

Odmiana języka używana na jakimś obszarze to gwaraGwaragwara.

W różnych regionach Polski występują charakterystyczne dla danego miejsca melodie ludowe i tańce. Niektóre z nich wykonywane są tylko w jednym regionie, np. zbójnicki na Podhalu, koziorajka na Śląsku, czy powolniak na Kurpiach.

Inne tańce, np. oberekOberekoberek, mazurki, okrąglaki, znane i wykonywane są w różnych regionach, ale w każdym tańczone są do innej melodii.

Tańce regionalne: krakowiakKrakowiakkrakowiak z Krakowskiego, kujawiakKujawiakkujawiak z Kujaw, mazurMazurmazur z Mazowsza, stały się tańcami narodowymi. Obecnie w Polsce wyróżniamy następujące tańce narodowe: polonezPolonezpolonez, krakowiak, kujawiak, oberek i mazur. Tańce te tańczone są w strojach ludowych.

Poszczególne regiony posiadają stroje ludowe charakterystyczne dla danego obszaru, które wykorzystywane są obecnie tylko okazjonalnie. Wybrane stroje ludowe przedstawiono w galerii poniżej.

RfMzc6OcrkwoN

Na zdjęciu para ubrana w strój łowicki. Chłopak ma filcowy kapelusz, ozdobiony pękiem kwiatów. Na płóciennej koszuli, zwanej bielunką, której kołnierzyk i mankiety zdobi wielobarwny haft, nosi lejbik, czyli długą do bioder - kamizelkę bez rękawów. Na lejbiku zawiązany jest ozdobny, pomarańczowo‑zielony, wełniany pas. Spodnie chłopaka uszyte są z pasiastej, wełnianej tkaniny. Dziewczyna nosi kwiecistą chustę jedwabnicę. Dla ozdoby, przypina po bokach kwiaty. Kołnierzyk i rękawy koszuli z białego płócienka ozdobione są kolorowym haftem. Na koszuli nosi kieckę, która składa się z dwóch zszytych części: aksamitnego stanika, ozdobionego haftem i pasiastej, suto marszczonej spódnicy. Kieckę przewiązuje się w talii zapaską z pasiastego materiału. Uzupełnieniem stroju są naturalne korale.

R1W9kltvHkZo1

Na ilustracji para w stroju kujawskim. Chłopak ma na głowie wysoki, czarny kapelusz z błękitną wstążką i kwiatami. Na białej, lnianej koszuli nosi katankę, czyli kamizelkę bez rękawów, długą do bioder, uszytą z granatowej tkaniny. Katanę zdobi ponadto czerwony, wełniany pas, związany w misterny węzeł. Sukienne, niebieskie spodnie chłopak nosi wpuszczone w wysokie, skórzane buty. Kujawianka na białej koszuli ma sukienny kaftanik, dopasowany w talii. Dziewczyna nosi jednocześnie trzy spódnice. Spódnice‑spodnie, szyte z barchanu i płótna, pełnią rolę halek. Opasana jest fartuszkiem, zwanym zapaską. Nakryciem głowy biała chusta, ozdobiona niebieską i czerwoną wstążką.

R1J1G7hKqGbKp

Na zdjęciu para ubrana w strój rzeszowski. Chłopak ma filcowy kapelusz. Na płóciennej koszuli nosi długą do bioder, niebieską kamizelkę bez rękawów z żółto - czerwonymi zdobieniami. Spodnie chłopaka uszyte są niebieskiej tkaniny i wpuszczone w wysokie kozaki z cholewami. Dziewczyna nosi na głowie kwiecistą chustę. Na białej koszuli ma sukienny kaftanik w bordowym kolorze, dopasowany w talii i bogato zdobiony haftami. Czerwona, szeroka, bogato marszczona spódnica opasana jest fartuszkiem, zwanym zapaską. Strój uzupełniają czarne, wysokie trzewiki i czerwone korale.

W różnych regionach Polski praktykowane są obrzędyObrzędobrzędy ludowe, czyli: utrwalone w tradycji czynności i praktyki o znaczeniu symbolicznym, które towarzyszą uroczystościom rodzinnym, społecznym, politycznym lub religijnym.

• Marzanka – topienie marzanny (kukły ze słomy przebranej w strój kobiecy), które odbywa się w pierwszy dzień wiosny: wyrzucenie kukły‑zimy do wody;

• Gaik – strojenie na wiosnę zielonej gałęzi świerku i chodzenie od domu do domu z życzeniami urodzaju;

• Dyngus - polewanie dziewcząt wodą (przez chłopców) w drugi dzień Świąt Wielkanocnych

• Dożynki - zakończenie prac polowych, po zebraniu plonów z pól;

• Kolędowanie – chodzenie z szopką bożonarodzeniową, gwiazdą, ze śpiewem kolędy lub pastorałki;

• Koza zapustna – chodzenie przebierańców na koniec karnawału, którym towarzyszył radosny śpiew, taniec i muzyka.

Polskie tańce narodowe i ich rodowód

KUJAWIAK to taniec pochodzący z Kujaw. Jego melodia jest tęskna i rzewna, a rytm płynny. Kujawiak ma wolne tempo i metrum 3/4. Taniec określa się także jako kołysany lub kolebany.

R1cqA6EOvqyVE1

Na ilustracji para w stroju kujawskim. Chłopak ma na głowie czapkę - rogatywkę. Na białą, lnianą koszulę założył krótki kaftan z długimi rękawami zwany jaką, uszyty z czerwonego sukna. Na jace nosi katankę, czyli kamizelkę bez rękawów, długą do bioder, uszytą z granatowej tkaniny. Katanę zdobi ponadto czerwony, wełniany pas, związany w misterny węzeł. Sukienne, niebieskie spodnie chłopak nosi wpuszczone w wysokie, skórzane buty. Nakryciem głowy dziewczyny jest szlarka, czyli paski materiału ułożone w harmonijkę. Na białej koszuli ma sukienny kaftanik, dopasowany w talii. Kujawianka nosi jednocześnie trzy spódnice. Spódnice‑spodnie, szyte z barchanu i płótna, pełnią rolę halek. Opasana jest fartuszkiem, zwanym zapaską.

KRAKOWIAK to taniec w żywym tempie i metrum 2/4. Pochodzi z okolic Krakowa. W krakowiaku występuje charakterystyczny rytm – synkopa, która polega na przesunięciu akcentu w takcie z mocnej części na słabą.

R1CS6KmGzyQrR1

Ilustracja przedstawia parę w stroju krakowiaka. Damska postać ma na sobie spódnicę do połowy łydki, zapaskę, bogato zdobiony cekinami i haftem - serdaczek. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę, czarną sukmanę, pasiaste spodnie oraz czerwoną rogatywkę, z czarnym, barankowym otokiem i pękiem pawich piór. Do pasa krakowiaka przyczepione są brzęczące kółeczka.

OBEREK to najszybszy polski taniec narodowy, nazywany również obyrtanym lub obertasem. Jego nazwa pochodzi od szybkich obrotów wykonywanych przez tancerzy. Ma wesołą melodię i utrzymany jest w metrum 3/4 lub 3/8.

R10JpHlMS73Wy1

Na zdjęciu para ubrana w stój łowicki, przeznaczony do tańczenia oberka. Chłopak ma filcowy kapelusz. Na płóciennej koszuli, nosi lejbik, czyli długą do bioder kamizelkę bez rękawów. Na lejbiku zawiązany jest pasiasty, wełniany pas. Spodnie uszyte są z pasiastego wełniaka. Dziewczyna nosi kwiecistą chustę - jedwabnicę. Kołnierzyk i rękawy koszuli z białego płócienka ozdobione są haftem. Na koszuli nosi kieckę, która składa się z dwóch zszytych części: aksamitnego stanika, ozdobionego kwiecistym haftem i suto marszczonej spódnicy, również ozdobionej na dole haftem. Kieckę przewiązuje się w talii zapaską z pasiastego materiału. Uzupełnieniem stroju są naturalne korale.

MAZUR to taniec utrzymany w metrum 3/4 lub 3/8 i żywym tempie. Pary wykonują go w parach poruszając się po okręgu, szybkim, posuwistym krokiem i często przytupują. Na początku XIX wieku mazur cieszył się dużą popularnością wśród polskiej szlachty.

R18joOMPOOV6c1

Na zdjęciu para ubrana w strój kontuszowy, w którym zazwyczaj tańczy się mazura. Kobieta ma suknie do łydki, płaszczyk obszyty futerkiem i czapeczkę, również obszytą futerkiem. Mężczyzna ubrany jest w kontusz, z ozdobnym, szerokim pasem, na głowie nosi futrzaną czapkę, ozdobioną piórami.

Dożynki

RyW40Eyn4hHAt

Film edukacyjny „Dożynki”. Scena z polem dojrzałego zboża, w tle widać Tatry. Lektor czyta: Latem, po bardzo pracowitych żniwach, gdy żyto już stało w kopach, a dziewczęta zaplotły z kłosów piękny wieniec – koronę, przybrany kwiatami i kolorowymi wstążkami oraz przygotowały pęczek z kłosów zwany „pępkiem”, przychodził czas na uroczystość „dożynek”. W drugiej scenie widzimy kapelę krakowską, mężczyźni ubrani są w granatowe sukmany, czerwnone czapki z tasiemkami i pawimi piórami. Trzymają w dłoniach instrumenty: trąbkę, klarnet, skrzypce, akordeon i kontrabas. Na tle skocznej góralskiej muzyki lektor czyta: W tych uroczystościach brała udział cała wieś: starzy i młodzi, kobiety, mężczyżni i dzieci – wszyscy odświętnie odziani. Żniwiarze „zawczasu” zamówili najlepszych muzykantów w okolicy, by „rżnęli” obertasy i mazury. Bez tańca i muzyki nie mogły się obyć żadne dożynki. W kolejnej scenie widzimy wieniec dożynkowy, upleciony z kłosów, ozdobiony słomkowymi figurami, biało‑czerwonymi tasiemkami i suszonymi kwiatami. Lektor czyta: W wyznaczonym dniu, wszyscy odświętnie ubrani, udawali się „korowodem” do najstarszego we wsi gospodarza. Szli i śpiewali. Prowadziła wszystkich para „najznamienitsza”: Starosta i Starościna (Przodownica). Kolejny obrazek to korowód dożynkowy. Kilka osób w strojach krakowskich niesie wieńce dożynkowe. Lektor czyta tekst pieśni: Roztwórzcie nam okiennice, Bo tu idą przodownice. Plon niesiemy plon, ta dana, w gospodarza dom. Przodownicy przodowali Wszystko z pola pozbierali. Plon…. Otwórzcie na te wierzeje, Już pszeniczka się nie chwieje. Plon… Żeby dobrze plonowało, Po sto korcy z kopy dało. Na stronach otwartej książki widać słowa pieśni i zdjęcie innego wieńca dożynkowego z niosącą go parą. Lektor dalej czyta: Wszyscy uczestnicy korowodu śpiewali, a kapela przygrywała, Korowód szedł do domu najstarszego gospodarza. Gdy był na miejscu, gospodarz wychodził przed dom, a przodownica z korowodu kłaniała się gospodarzowi i przekazywała mu wieniec, mówiąc: Winszuję Wam, gospodarzu, Za swą czeladką, Com jej przodowała Przez calutkie latko. Prowadziłam ci ją Od granic do granic, Nie zostawiłam w polu Nic a nic. Srebro, złoto pilnie zbierałam, Do Waszych rąk, gospodarzu oddałam. Kolejne zdjęcie ukazuje dziewczynkę w stroju ludowym, z kłosami w dłoniach . Przy tej ilustracji lektor czyta: Po mowie przodownicy do gospodarza podchodziła dziewczynka, mówiąc: Wiele liści na drzewinie, Wiele wody w morzu płynie. Krople wody w morzu zliczę, Wszystkim wam tu zdrowia życzę. Winszuję wam tym wianem, Tym wielkim boskim darem. Ten wianeczek na polu zbierany, Ze złotych kłosów składany. Na urodzaj, żeby suszy nie było… A masz za „oblegę”, Za „przepiórkę”. Na kolejnym zdjęciu widzimy grupę tańczących osób, które ubrane w stroje ludowe. Lektor czyta: Po tych podziękowaniach i wesołych przyśpiewkach, tańce i zabawy trwały do białego rana. Pozwólcie nam śpiewać, to wam zanucimy, O każdym z osobna, co o nim myślimy. Cztery mile lasu, lecz samych jałowców. A w Gładczyńskich Budach nie ma dobrych chłopców. Cztery mile lasu, samej osiczyny, A w Gładczyńskich Budach leniwe dziewczyny. Naszym przodownikom dać chleba dwie skóry, Wozili pszeniczkę, wywalili fury. Jużem prześpiewała od końca do końca. Prosimy muzykę zagrać nam do tańca.

Film edukacyjny „Dożynki”. Scena z polem dojrzałego zboża, w tle widać Tatry. Lektor czyta: Latem, po bardzo pracowitych żniwach, gdy żyto już stało w kopach, a dziewczęta zaplotły z kłosów piękny wieniec – koronę, przybrany kwiatami i kolorowymi wstążkami oraz przygotowały pęczek z kłosów zwany „pępkiem”, przychodził czas na uroczystość „dożynek”. W drugiej scenie widzimy kapelę krakowską, mężczyźni ubrani są w granatowe sukmany, czerwnone czapki z tasiemkami i pawimi piórami. Trzymają w dłoniach instrumenty: trąbkę, klarnet, skrzypce, akordeon i kontrabas. Na tle skocznej góralskiej muzyki lektor czyta: W tych uroczystościach brała udział cała wieś: starzy i młodzi, kobiety, mężczyżni i dzieci – wszyscy odświętnie odziani. Żniwiarze „zawczasu” zamówili najlepszych muzykantów w okolicy, by „rżnęli” obertasy i mazury. Bez tańca i muzyki nie mogły się obyć żadne dożynki. W kolejnej scenie widzimy wieniec dożynkowy, upleciony z kłosów, ozdobiony słomkowymi figurami, biało‑czerwonymi tasiemkami i suszonymi kwiatami. Lektor czyta: W wyznaczonym dniu, wszyscy odświętnie ubrani, udawali się „korowodem” do najstarszego we wsi gospodarza. Szli i śpiewali. Prowadziła wszystkich para „najznamienitsza”: Starosta i Starościna (Przodownica). Kolejny obrazek to korowód dożynkowy. Kilka osób w strojach krakowskich niesie wieńce dożynkowe. Lektor czyta tekst pieśni: Roztwórzcie nam okiennice, Bo tu idą przodownice. Plon niesiemy plon, ta dana, w gospodarza dom. Przodownicy przodowali Wszystko z pola pozbierali. Plon…. Otwórzcie na te wierzeje, Już pszeniczka się nie chwieje. Plon… Żeby dobrze plonowało, Po sto korcy z kopy dało. Na stronach otwartej książki widać słowa pieśni i zdjęcie innego wieńca dożynkowego z niosącą go parą. Lektor dalej czyta: Wszyscy uczestnicy korowodu śpiewali, a kapela przygrywała, Korowód szedł do domu najstarszego gospodarza. Gdy był na miejscu, gospodarz wychodził przed dom, a przodownica z korowodu kłaniała się gospodarzowi i przekazywała mu wieniec, mówiąc: Winszuję Wam, gospodarzu, Za swą czeladką, Com jej przodowała Przez calutkie latko. Prowadziłam ci ją Od granic do granic, Nie zostawiłam w polu Nic a nic. Srebro, złoto pilnie zbierałam, Do Waszych rąk, gospodarzu oddałam. Kolejne zdjęcie ukazuje dziewczynkę w stroju ludowym, z kłosami w dłoniach . Przy tej ilustracji lektor czyta: Po mowie przodownicy do gospodarza podchodziła dziewczynka, mówiąc: Wiele liści na drzewinie, Wiele wody w morzu płynie. Krople wody w morzu zliczę, Wszystkim wam tu zdrowia życzę. Winszuję wam tym wianem, Tym wielkim boskim darem. Ten wianeczek na polu zbierany, Ze złotych kłosów składany. Na urodzaj, żeby suszy nie było… A masz za „oblegę”, Za „przepiórkę”. Na kolejnym zdjęciu widzimy grupę tańczących osób, które ubrane w stroje ludowe. Lektor czyta: Po tych podziękowaniach i wesołych przyśpiewkach, tańce i zabawy trwały do białego rana. Pozwólcie nam śpiewać, to wam zanucimy, O każdym z osobna, co o nim myślimy. Cztery mile lasu, lecz samych jałowców. A w Gładczyńskich Budach nie ma dobrych chłopców. Cztery mile lasu, samej osiczyny, A w Gładczyńskich Budach leniwe dziewczyny. Naszym przodownikom dać chleba dwie skóry, Wozili pszeniczkę, wywalili fury. Jużem prześpiewała od końca do końca. Prosimy muzykę zagrać nam do tańca.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RyW40Eyn4hHAt

Film edukacyjny „Dożynki”. Scena z polem dojrzałego zboża, w tle widać Tatry. Lektor czyta: Latem, po bardzo pracowitych żniwach, gdy żyto już stało w kopach, a dziewczęta zaplotły z kłosów piękny wieniec – koronę, przybrany kwiatami i kolorowymi wstążkami oraz przygotowały pęczek z kłosów zwany „pępkiem”, przychodził czas na uroczystość „dożynek”. W drugiej scenie widzimy kapelę krakowską, mężczyźni ubrani są w granatowe sukmany, czerwnone czapki z tasiemkami i pawimi piórami. Trzymają w dłoniach instrumenty: trąbkę, klarnet, skrzypce, akordeon i kontrabas. Na tle skocznej góralskiej muzyki lektor czyta: W tych uroczystościach brała udział cała wieś: starzy i młodzi, kobiety, mężczyżni i dzieci – wszyscy odświętnie odziani. Żniwiarze „zawczasu” zamówili najlepszych muzykantów w okolicy, by „rżnęli” obertasy i mazury. Bez tańca i muzyki nie mogły się obyć żadne dożynki. W kolejnej scenie widzimy wieniec dożynkowy, upleciony z kłosów, ozdobiony słomkowymi figurami, biało‑czerwonymi tasiemkami i suszonymi kwiatami. Lektor czyta: W wyznaczonym dniu, wszyscy odświętnie ubrani, udawali się „korowodem” do najstarszego we wsi gospodarza. Szli i śpiewali. Prowadziła wszystkich para „najznamienitsza”: Starosta i Starościna (Przodownica). Kolejny obrazek to korowód dożynkowy. Kilka osób w strojach krakowskich niesie wieńce dożynkowe. Lektor czyta tekst pieśni: Roztwórzcie nam okiennice, Bo tu idą przodownice. Plon niesiemy plon, ta dana, w gospodarza dom. Przodownicy przodowali Wszystko z pola pozbierali. Plon…. Otwórzcie na te wierzeje, Już pszeniczka się nie chwieje. Plon… Żeby dobrze plonowało, Po sto korcy z kopy dało. Na stronach otwartej książki widać słowa pieśni i zdjęcie innego wieńca dożynkowego z niosącą go parą. Lektor dalej czyta: Wszyscy uczestnicy korowodu śpiewali, a kapela przygrywała, Korowód szedł do domu najstarszego gospodarza. Gdy był na miejscu, gospodarz wychodził przed dom, a przodownica z korowodu kłaniała się gospodarzowi i przekazywała mu wieniec, mówiąc: Winszuję Wam, gospodarzu, Za swą czeladką, Com jej przodowała Przez calutkie latko. Prowadziłam ci ją Od granic do granic, Nie zostawiłam w polu Nic a nic. Srebro, złoto pilnie zbierałam, Do Waszych rąk, gospodarzu oddałam. Kolejne zdjęcie ukazuje dziewczynkę w stroju ludowym, z kłosami w dłoniach . Przy tej ilustracji lektor czyta: Po mowie przodownicy do gospodarza podchodziła dziewczynka, mówiąc: Wiele liści na drzewinie, Wiele wody w morzu płynie. Krople wody w morzu zliczę, Wszystkim wam tu zdrowia życzę. Winszuję wam tym wianem, Tym wielkim boskim darem. Ten wianeczek na polu zbierany, Ze złotych kłosów składany. Na urodzaj, żeby suszy nie było… A masz za „oblegę”, Za „przepiórkę”. Na kolejnym zdjęciu widzimy grupę tańczących osób, które ubrane w stroje ludowe. Lektor czyta: Po tych podziękowaniach i wesołych przyśpiewkach, tańce i zabawy trwały do białego rana. Pozwólcie nam śpiewać, to wam zanucimy, O każdym z osobna, co o nim myślimy. Cztery mile lasu, lecz samych jałowców. A w Gładczyńskich Budach nie ma dobrych chłopców. Cztery mile lasu, samej osiczyny, A w Gładczyńskich Budach leniwe dziewczyny. Naszym przodownikom dać chleba dwie skóry, Wozili pszeniczkę, wywalili fury. Jużem prześpiewała od końca do końca. Prosimy muzykę zagrać nam do tańca.

Zadania

Słownik pojęć

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

M. Gromek, G. Kilbach, I gra muzyka, Warszawa 2012.

J. Habela, Słowniczek muzyczny, Kraków 1988.

O. Kolberg, Lud : jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Kraków 1875‑1882. t: 3,4,7,16,22,24‑26.