Ważne daty

Fundamenty świadomości artystycznej baroku

Epoka baroku można opisać za pomocą dwóch słów: bogactwo i różnorodność. Z tego względu dokonanie charakterystyki muzyki tego okresu jest niezwykle skomplikowane. Zanim jednak do tego przystąpimy, należy zauważyć, że barok to nie tylko okres od około 1580 do około 1750 r., stanowiący jeden z ważniejszych etapów dziejowych, ale również – styl i postawa wobec świata oraz – wobec dzieła sztuki. U źródła tej postawy leży praktyka retorykiRetorykaretoryki, która – po wydaniu przekładu Retoryki Arystotelesa (w 1570 r.) – stała się fundamentem świadomości artystycznej zarówno twórców, jak i odbiorców muzyki. Dominującą zasadą retoryki stała się perswazja kierowana do uczuć, woli i rozumu odbiorcy. Artysta epoki baroku miał więc dwa nadrzędne cele do zrealizowania: przekonać (czyli persuaderePersuaderepersuadere) oraz poruszyć (czyli permoverePermoverepermovere) odbiorcę ekspresją i znaczeniem dzieła sztuki. Aby osiągnąć te cele, sięgał po niespotykaną wcześniej wyrazistość, intensywność, czy różnorodność środków.

Rz1e4F9a41zwy

Ilustracja interaktywna przedstawia: Jan Miense Molenaer „Muzykująca rodzina”, ok. 1635 r., Muzeum Frans Hals w Holandii. Część osób trzyma instrumenty. Portret został wykonany w pomieszczeniu, o biało-czarnej podłodze. Na pierwszym planie widocznych jest dziewięć osób. Na drugim planie widoczne są dwie osoby, oraz kilka portretów. Na pierwszym planie widoczni są muzycy - kobieta oraz trzech mężczyzn. Ubrani są w stroje z epoki. Większość ma nakrycia głowy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Mandolina, 2. Lutnia, 3. Skrzypce, 4. Viola da Gamba.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Jan Miense Molenaer „Muzykująca rodzina”, ok. 1635 r., Muzeum Frans Hals w Holandii. Część osób trzyma instrumenty. Portret został wykonany w pomieszczeniu, o biało-czarnej podłodze. Na pierwszym planie widocznych jest dziewięć osób. Na drugim planie widoczne są dwie osoby, oraz kilka portretów. Na pierwszym planie widoczni są muzycy - kobieta oraz trzech mężczyzn. Ubrani są w stroje z epoki. Większość ma nakrycia głowy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Mandolina, 2. Lutnia, 3. Skrzypce, 4. Viola da Gamba.

1

2

3

4

1. Mandolina

2. Lutnia

3. Skrzypce

4. Viola da Gamba

Związek retoryki z muzyką zauważono już w starożytności, jednak to właśnie między XVI a XVIII w. powstało wiele traktatów teoretycznych odnoszących się do tego zagadnienia. Z retoryką muzyczną nierozerwalnie związana jest teoria afektów, stanowiąca fundament barokowej sztuki muzycznej. Wywodzi się ona z renesansowej koncepcji imitazione della naturaKoncepcja imitazione della naturaimitazione della natura, której korzenie sięgają antycznej doktryny mimesis. Muzyka naśladuje naturę, również tę odnoszącą się do stanów emocjonalnych. W baroku panowało zatem przeświadczenie, że muzyka dysponuje tak wielką siłą, że jest w stanie naśladować stany psychiczne, namiętności i uczucia człowieka. Do ich wyrażenia potrzebne były figury retoryczno‑muzyczne złożone z odpowiednio dobranych struktur muzycznych. Wśród podstawowych figur znajdują się dwie kategorie: figury emfatyczne, które wyrażały silne emocje oraz figury naśladowcze, które naśladowały zjawiska pozamuzyczne. Celem ich stosowania było przede wszystkim przekonanie odbiorcy do konkretnych uczuć, zjawisk. Teoria afektów nie odnosiła się jednak tylko do sfery muzyki. Była również powiązana ze sztukami pięknymi – w malarstwie, czy rzeźbie emocje kodyfikowano w oparciu o wyraz twarzy, gestykulację postaci.

Muzyka baroku

Rw8HPLFrKTiHG1

Grafika przedstawia Facsimile „Sonaty G-dur” J.S. Bacha. Jest to kartka z zapisem nutowym.

Muzyka baroku wyraźnie odbiega stylem od muzyki z epoki poprzedzającej. W miejsce jedności stylistycznej, która była domeną renesansu, mamy do dyspozycji dwa odmienne style muzyczne: Stile antico (inaczej: prima practica) oraz stile moderno - basso continuoBasso continuobasso continuo (secondo practica).

Stile antico odznacza się doskonałością konstrukcji muzycznej, która była podporządkowana tekstowi dzieła. Kompozytorzy tworzyli w oparciu o reguły renesansowej polifonii a cappella w stylu palestrinowskim. Z kolei dominujący w późniejszym baroku stile moderno, czyli secondo practica, wyróżniał się nowoczesnymi rozwiązaniami, czego przejawem były:

• basso continuoBasso continuobasso continuo,

• monodia akompaniowana,

• styl koncertujący.

Rozwiązania te nie negowały renesansowych ukształtowań – to właśnie polichóralność minionej epoki była źródłem stylu koncertującego. Zanim jednak powiemy o tym stylu, wyjaśnijmy sobie, czym są basso continuo i monodia akompaniowana – jedne z ważniejszych wyznaczników muzyki barokowej.

Basso continuo (lub inaczej – bas cyfrowany) to linia głosu basowego zapisana przez kompozytora, będąca podstawą struktury harmonicznej utworu. Wykonawca najczęściej uzupełniał ją w sposób improwizacyjny. W zapisie nutowym widniała w postaci oznaczeń cyfrowych, które wymagały od grającego dużej wiedzy z zakresu harmonii i kontrapunktu. Uzupełnianie linii melodycznej przybierało różne kształty – od akordowego do urozmaiconego konstrukcjami ornamentalnymi, polifonicznymi. Wiele jednak zależało od umiejętności wykonawcy, od rodzaju muzyki oraz składu wykonawczego. Instrumentami melodycznymi basowymi były w baroku przede wszystkim: viola da gambaViola da gambaviola da gamba, kontrabas, fagot, wiolonczela, natomiast instrumentami, które wypełniały harmonię, były głównie instrumenty klawiszowe oraz harfa, lira, lutnia lub gitara.

Stile moderno – monodia akompaniowana

RkKIBFgseF4iu1

Ilustracja przedstawia portret Claudio Monteverdiego. Jego sylwetka jest pochylona do przodu, a dłonie wsparte na otwartej książce. Mężczyzna ubrany jest w czarny strój z białym kołnierzem i mankietami. Ma on ciemne włosy, siwe wąsy i brodę. Jego twarz ukazuje skupienie. Kolorystyka obrazu stonowana, ponura, charakterystyczna dla epoki.

Przejdźmy zatem do kolejnego wyznacznika stile moderno – „monodii” akompaniowanej. Termin monodia wywodzi się z greckiego monos, czyli jeden i ode, czyli śpiew. Podążając za dosłownym tłumaczeniem oznacza „śpiew przeznaczony dla jednego wykonawcy”. Narodziny monodii akompaniowanej to jedna z niezwykle rewolucyjnych zmian w historii muzyki, która doprowadziła do skrystalizowania się wzoru nowej faktury – homofonii.

Założeniem monodii była faktura polegająca na nadrzędności jednego głosu wokalnego (solowego) nad akompaniamentem instrumentalnym w postaci basso continuo. Z monodii akompaniowanej wyrasta podstawowa cecha stylistyczna wczesnego baroku – styl monodyczny, który charakteryzuje się:

• śpiewem solowym z akompaniamentem basso continuo,

• muzycznym opracowaniem podporządkowanym słowu i intonacji mowy ludzkiej, czego skutkiem była nieregularna, gwałtowna lub wyciszona linia melodyczna,

• rezygnacją z rytmiki ustalonejRytmika uregulowanarytmiki ustalonej na rzecz swobodnej,Rytmika swobodnaswobodnej, uzależnionej od ekspresji tekstu.

W obrębie monodii akompaniamentowej, możemy wyróżnić aż trzy podkategorie stylistyczne:

• stile rappresentativo, który ukazuje akcję sceniczną poprzez gest, mimikę i śpiew,

• stile recitativo, będący deklamacyjnym śpiewem,

• stile esspresivo, którego wyraźnie zaznaczona linia melodyczna jest nacechowana dużą ilością dysonansów wywołujących silne napięcia, co dodatkowo wzmaga ekspresję melodii.

Na gruncie ekspresji muzyki baroku Monteverdi zdecydował się wyróżnić trzy style:

• stile temperato – styl umiarkowany,

• stile molle, czyli styl łagodny,

• stile concitato – styl wzburzony, którego twórcą jest właśnie Monteverdi.

Stile moderno – styl koncertujący

R6FzmNQS00M7C1

Obraz przedstawia muzyków skupionych wokół stołu ze zdobnym obrusem. Na stole widać zapisy nutowe. Mężczyzna skierowany tyłem do odbiorcy dzieła wskazuje smyczkiem na jeden z zapisów, a pozostali muzycy patrzą w tym kierunku. Na drugim planie widać kobietę i mężczyznę prowadzących dialog. Postaci w barwnych strojach, z pogodnymi wyrazami twarzy. Czwórka z nich trzyma instrumenty, jeden unosi kielich z napojem.

Przejdźmy zatem do trzeciego przejawu stile moderno, czyli do stylu koncertującego. Słowo „koncertujący” pochodzi od łacińskiego terminu concertare, co oznacza „współzawodniczyć, spierać się”. Istotą stylu koncertującego jest kontrast. W jego ramach możemy wyróżnić dwa style:

• stile concertatoStile concertatostile concertato – występujący we wczesnym baroku. Jego estetyka to przede wszystkim częste różnice w zakresie tempa, rytmikiRytmikarytmiki, faktury, typu melodii, dynamiki, harmoniki, czy też obsady wykonawczej. W wyniku wprowadzania takich zmian odbiorca zostaje zaskoczony różnorodnością architektoniczną i ekspresyjną;

• stile concertoStile concertostile concerto – występujący w późnym baroku, będący rezultatem przejęcia wybranych cech stylu concertato i rozwijania ich na gruncie krystalizującego się systemu dur‑moll oraz dominującego wówczas wirtuozostwa. Odznacza się przede wszystkim:

• - kontrastowym zestawianiem brzmień,
  - stosowaniem homofonii continuo,
  - częstymi zmianami harmonicznymi,
  - eksponowaniem wirtuozerii,
  - tematami o wyrazistym kształcie melodii, będącymi podstawą do snucia motywicznego.

Bel canto

Kolejnym stylem charakteryzującym muzykę baroku jest styl bel canto. Zrodził się około połowy wieku XVII i rozwijał na gruncie muzyki wokalnej. Bel canto było negacją nadrzędności tekstu i apoteozą pięknego śpiewu. Dzięki temu melodia stała się płynna, prosta, oparta o powracający schemat rytmiczny. W opozycji do bogatej harmonii stylu monodycznego, w bel canto operowano prostą, a nawet uporczywie powtarzającą się, harmoniką.

Polecenie 3

Wysłuchaj arii Possente spirito z trzeciego aktu opery Orfeusz Monteverdiego. Jest to aria sławiąca moc muzyki. Zwróć uwagę na płynność melodii i bogactwo jej zdobienia, co podkreśla przesłanie utworu.

RowyPcuA7fRyC

Claudio Monteverdi, Aria „Possente spirto” z opery „Orfeusz”

R1WqteR2Hh5ZD

Utwór muzyczny: Claudio Monteverdi, Possente spirto. Wykonawcy: Anthony Rolfe Johnson, English Baroque Soloist, Monteverdi Choir. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się wirtuozerskim charakterem.

Utwór muzyczny: Claudio Monteverdi, Possente spirto. Wykonawcy: Anthony Rolfe Johnson, English Baroque Soloist, Monteverdi Choir. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się wirtuozerskim charakterem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Utwór muzyczny: Claudio Monteverdi, Possente spirto. Wykonawcy: Anthony Rolfe Johnson, English Baroque Soloist, Monteverdi Choir. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się wirtuozerskim charakterem.

Trzy style muzyki wg Marco Scacchi’ego

Mówiąc o cechach muzyki baroku nie sposób pominąć słów Marco Scacchi’ego – teoretyka muzyki i kompozytora epoki baroku. Napisał on: Uważam, że w muzyce mamy w ogóle trzy style: pierwszy kościelny, drugi kameralny, trzeci sceniczny, czyli teatralny.

Do stylu kościelnego należały utwory przeznaczone na 4–8‑głosowe zespoły wokalne, z towarzyszeniem organów, czy też utwory polichóralne. Muzyka zachowana w tym stylu odznaczała się powagą, była mniej ekspresyjna, a jej celem było nakłonienie odbiorcy do pobożności. Z kolei styl kameralny, czyli komnatowy, obejmował utwory świeckie, takie, jak: madrygały, utwory wokalne z towarzyszeniem basso continuo lub z towarzyszeniem zespołu instrumentalnego. Domeną tego stylu było podporządkowanie muzyki tekstowi. Do ostatniego stylu wyznaczonego przez Schacci’ego, stylu teatralnego, należały utwory oparte o stile rappresentativo, czyli utwory dramatyczne z przeznaczeniem dla sceny, w których wymaga się od wykonawcy gestykulacji i mimiki celem wyrażenia wszystkich afektów zawartych w tekście.

Muzyka baroku przepełniona jest niezliczoną ilością różnych stylów. Warto też pamiętać o  różnorodności stylów narodowych. Istniały wówczas dwa najważniejsze: styl włoski i styl francuski oraz dwa silnie zależne od ich wpływów: styl niemiecki i angielski. Uogólniając – muzyka francuska charakteryzowała się delikatnością, elegancją, ograniczeniem w wyrażaniu uczuć oraz umiarem w bogactwie wirtuozerii. Z kolei muzyka włoska była bardziej afektowana, przepełniona silnymi kontrastami i wirtuozerią. To właśnie we Włoszech narodziły się najważniejsze zjawiska definiujące styl barokowy i to właśnie tutaj zapoczątkowano rozwój niezależnej muzyki instrumentalnej.

Różnorodność strukturalna barokowych kompozycji

RMXBG14MKRAWc1

Obraz przedstawia portret Johanna Sebastiana Bacha. Jest to postawny mężczyzna, ubrany w białą koszulę i granatową marynarkę z rzędem zdobnych, metalowych guzików. Na głowie ma perukę o siwych kręconych włosach. Postać ma spokojny wyraz twarzy, lekko uniesioną brew i żywe spojrzenie. Sylwetka jest widoczna od pasa w górę. Tło jednolite, szare.

Nowatorskie rozwiązania kompozytorskie przekładały się wprost na strukturę utworów. Mowa tutaj o różnorodności fakturalnej, która przejawiała się w doborze środków wykonawczych, w wielkości obsady oraz w sposobie koordynacji poszczególnych głosów.

W baroku kompozytor określał wielkość i rodzaj obsady wykonawczej. Wraz z narodzinami monodii akompaniowanej wykształciła się faktura solowa, która z uwagi na warstwę solową i akompaniującą, była też nazywana fakturą a due. Stała się bodźcem do powstania faktury kameralnej, a w szczególności – faktury triowej, czyli dwóch głosów i basso continuo. Posłuchajmy teraz fragmentu utworu Sonata in dialogo Detta la Viena Rossiego. Jest to przykład faktury triowej.

Drugim przejawem różnorodności strukturalnej dzieła jest: mnogość technik kompozytorskich, z których najważniejszymi są formy polifoniczne (m. in. technika przeimitowaniaTechnika przeimitowaniatechnika przeimitowania), polichóralneTechnika polichóralnapolichóralne, koncertująceTechnika koncertującakoncertujące i wariacyjneTechnika wariacyjnawariacyjne.

Mistrzem muzyki polifonicznej epoki był bez wątpienia Jan Sebastian Bach – autor Das Wohltemperierte Klavier oraz Kunst der Fuge. W swoich kompozycjach, podobnie jak Georg Friedrich Haendel, dokonał wielkiej syntezy stylistycznej baroku. Posłuchajcie teraz Drugiej Fugi d‑moll Bacha ze wspomnianego zbioru Kunst der Fuge. Zwróć uwagę na nagromadzenie technik polifonicznych, a po wysłuchaniu podzielcie się między sobą spostrzeżeniami.

Warto zapamiętać to, że muzyka baroku to także różnorodność związana z melodyką, czy rytmiką. Istniały wówczas kompozycje oparte na rytmice swobodnej, zależnej od tekstu literackiego oraz kompozycje wykorzystujące rytmikę uregulowaną. Nie bez znaczenia pozostawał tu wpływ tańców barokowych, których bogactwo agogiczne i rytmiczne oddziaływało na kompozycje. Co ciekawe, w muzyce baroku powstawały również utwory instrumentalne, w których kompozytor rezygnował z zapisu wartości rytmicznych, zostawiając tym samym pełną swobodę wykonawcy. Jednym z takich utworów jest Prelude non mesure F‑dur Louisa Couperina.

R1SWosF576FMK

Louis Couperin, „Prelude non mesure” (no 13, Fa majeur)

RMmiuaS1nxGE8

Louis Couperin, „Prelude non mesure” (no 13, Fa majeur)

Gatunki i formy muzyczne baroku

RuIfi7QXUwydm1

Czarno-biały obraz ukazuje osobę Antonio Vivaldiego. Sylwetka pokazana jest od pasa w górę, z widoczną prawą ręką trzymającą kartkę z jakimś zapisem. W prawym dolnym, rogu widać fragment stolika lub biurka. Postać prezentuje strój i fryzurę charakterystyczne dla epoki. Jasna peruka z zakręcopnymi w loki włosami. Jego wyraz twarzy jest pogodny i dostojny.

Bogactwo gatunków i form muzycznych epoki baroku jest imponujące. Był to pierwszy okres w historii muzyki, kiedy to kreatywność kompozytorów w zakresie ich wykształcania niemal nie znała granic. Większość kompozycji cechowała cykliczna budowa i to właśnie owa wieloczęściowość pozwała na wzrost znaczenia każdego z elementów muzycznych. Dzięki temu uzyskiwano mocniejszy kontrast pomiędzy częściami. Na kształt kompozycji, jak niedawno wspomniano, wpływ miały tańce, które w epoce baroku były wszechobecne.

Oprócz gatunków przejętych z poprzedniej epoki (mowa tu m. in. o madrygałach, motetach, mszach, pasjach, wariacjach, tańcach), krystalizowały się dotąd niespotykane formy. Najbardziej rozpowszechnionymi, wśród nowych form cyklicznych muzyki baroku, były:

Suita, czyli zestaw tańców: allamande, courante, sarabande, gigue, pomiędzy którymi występowały części nietaneczne. Cechą charakterystyczną suity było stosowanie zasady kontrastu przy zestawianiu tańców (na ogół był to kontrast agogiczny, rytmiczny) oraz jedność tonacji. Suity były pisane przede wszystkim na instrumenty klawiszowe, a ich największymi twórcami byli m. in. Georg Friedrich Telemann, Dietrich Buxtehude czy też Johann Pachelbel.

Sonata, czyli utwór instrumentalny przeznaczony na instrument solo lub mały zespół instrumentalny z towarzyszeniem basso continuo. Początkowo nie była zachowana w formie cyklicznej, jednak w ostatniej fazie baroku to właśnie forma cykliczna ją zdominowała. Istniało wiele rodzajów sonat, m. in. sonata da cameraSonata da camerasonata da camera, sonata da chiesaSonata da chiesasonata da chiesa. Za mistrzów sonaty uznaje się Domenico Albertiego, Domenico Scarlattiego oraz Antoniego Vivaldiego.

Trzecią formą cykliczną był koncert, złożony z kilku części kontrastujących pod względem tempa i charakteru. Powstanie koncertu związane było z techniką koncertującą, a fundamentem tej formy był kontrast między zespołem orkiestrowym a instrumentem solowym. Za najwcześniej ukształtowany koncert uznaje się concerto grossoConcerto grossoconcerto grosso, którego twórcą był Archangello Corelli. Z kolei Antonio Vivaldi, choć także specjalizował się w formie concerto grosso, skomponował około 450 koncertów solowych, doprowadzając tym samym formę do perfekcji. Wysłuchaj jednego z jego ponad 230 koncertów skrzypcowych – Koncert skrzypcowy a‑moll, część pierwsza – Allegro.

Formami instrumentalnymi, które narodziły się w baroku są również:

• fuga [wł., łac.] – forma polifoniczna wykorzystująca technikę imitacyjną;

• rondo [fr. łac.],  którego istotą jest kilkakrotne powracanie materiału muzycznego (tak zwanego refrenu), na przemian zestawionego z innym materiałem (czyli z kupletami);

• uwertura [fr.], która jest instrumentalnym wprowadzeniem do opery, oratorium lub do baletu; w baroku wykształciły się jej dwa rodzaje: włoska, zawierająca na ogół trzy części zestawione na zasadzie kontrastu agogicznego oraz francuska, będąca formą dwuczęściową, o pompatycznym charakterze.

Epoka baroku to także okres, w którym szczególnie interesowano się formami dramatycznymi, a to z kolei przyczyniło się do powstawania wielkich form wokalno‑instrumentalnych, takich jak:

• opera [wł. łac.], czyli utwór sceniczny, którego budowa jest skutkiem ścierania się dramatu, muzyki, tańca oraz scenicznej oprawy. Pierwszą operą była Dafne Jacopo Peri, a do rozwoju gatunku mocno przyczynił się Claudio Monteverdi;

• oratorium [łac.] – niesceniczny utwór wokalno‑instrumentalny. Ważnymi wyróżnikami gatunku są: partia narratora, nazywanego w baroku testoTestotesto oraz pozbawienie ruchu scenicznego i scenografii.

Podsumowanie

R1bWSsySueY0T

Ilustracja interaktywna przedstawia: Obraz przedstawia muzyków skupionych wokół stołu. Jeden z mężczyzn trzyma zapisy nutowe. Pozostałe osoby trzymają instrumenty. Postaci w barwnych strojach, z pogodnymi wyrazami twarzy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Viola da Gamba, 2. Klawikord, 3. Skrzypce, 4. Lutnia.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Obraz przedstawia muzyków skupionych wokół stołu. Jeden z mężczyzn trzyma zapisy nutowe. Pozostałe osoby trzymają instrumenty. Postaci w barwnych strojach, z pogodnymi wyrazami twarzy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Viola da Gamba, 2. Klawikord, 3. Skrzypce, 4. Lutnia.

1

2

3

4

1. Viola da Gamba

2. Klawikord

3. Skrzypce

4. Lutnia

Cechy muzyki baroku wynikały wprost z postawy ówczesnych twórców. To przekonanie, że odbiorca musi być zaskakiwany zrodziło w kompozytorach dążenie do coraz to większego zróżnicowania zarówno w sferze stylów muzycznych, jak i w sferze struktury dzieła, gatunków, czy form. Nie bez znaczenia pozostawał również rozwój instrumentarium baroku, wraz z którym muzyka instrumentalna stawała się bardziej samodzielna.

Sztukę barokową cechuje bogactwo, obfitość w kontrasty, nadmierna dekoracyjność i przepych. Estetyka epoki odznacza się odrzuceniem renesansowego ładu i harmonii, przyjmując w jej miejsce napięcia i dysonanse. Ludzie żyjący w czasach baroku upodobali sobie iluzję, która zacierała granice pomiędzy rzeczywistością a sztuką. Chcieli doświadczać jak najwięcej emocji. Ponadto oczekiwali, że muzyka będzie na przemian pobudzała i uspokajała ich namiętności. Podobnie było w sztukach pięknych, gdzie emocje były ujmowane w wyrazie twarzy postaci. Muzyka barokowa cechuje różnorodność – począwszy od mnogości stylów muzycznych, a skończywszy na liczbie gatunków i form. Przytłoczeni bogactwem środków, nie możemy jednak zapomnieć, że barok to również okres, w którym skrystalizował się system dur‑moll. To właśnie dzięki niemu muzyka zyskała większą energetykę i napięcia harmoniczne.

Podsumowując – style, z jakimi spotykali się twórcy barokowi to przede wszystkim: stile antico, stile moderno, z którego wyrasta basso continuo, monodia akompaniowana wraz z podkategoriami stylistycznymi, styl koncertujący oraz styl bel canto. Barok to również różnorodność w zakresie obsady wykonawczej, w sposobie koordynacji poszczególnych głosów, technik kompozytorskich. To wszystko wpłynęło na narodziny nowych gatunków i form muzycznych, takich jak między innymi: sonata, koncert, suita, opera, oratorium, fuga, uwertura. Za symboliczny koniec epoki uważa się datę śmierci Jana Sebastiana Bacha – wielkiego kompozytora, który zmarł w 1750 r.

W dalszej części materiału zostanie zaprezentowane instrumentarium epoki baroku.

Muzyka epoki baroku to nieopisana różnorodność i dążenie do zaskakiwania odbiorcy. Wymagało to sięgania po coraz nowsze środki wyrazu. Również po nowe instrumenty, których właściwości sprostałaby oczekiwaniom kompozytorów i których śpiewność dorównywałaby ludzkiemu głosowi. Nie bez znaczenia pozostawała również ich skala oraz możliwości dynamiczne.

Przeniesiemy się teraz do świata barokowych instrumentów. Poznacie najważniejsze z nich, dowiecie się, jaką pełniły rolę oraz czym się charakteryzowały i jak wyglądały.

W początkowych latach baroku największą popularnością cieszyły się instrumenty smyczkowe z rodziny viol (szczególnie viola da gamba). Z czasem jednak wykształciła się również rodzina skrzypiec, która stawała się pożądana przez coraz to większe grono odbiorców. Viole różniły się od skrzypiec proporcjami. Z reguły posiadały 5 strun, choć zdarzały się również 7‑strunowe. Strojono je w kwartach lub tercjach, a ich brzmienie było delikatne, intensywne.

W baroku było wiele odmian instrumentów z rodziny viol. Tymi najbardziej popularnymi były między innymi: viola dyszkantowa (najmniejsza, o najwyższym brzmieniu), viola basowa (odmiana basowa violi, o niskim brzmieniu), viola kontrabasowa (najniższa odmiana violi, o bardzo dużych rozmiarach, służąca do realizowania basso continuo).

Ciekawą odmianą była także viola d’amore o rozmiarach skrzypiec. Posiadała od 5 do 7 strun melodycznych oraz od 7 do 14 strun rezonansowych, które biegły pod gryfem i podstawnikiem. Warto dodać, że struny rezonansowe nie służyły do grania, lecz jedynie wydawały delikatny dźwięk powstający pod wpływem drgań).

RBfXgdcdzMFSV

Ilustracja interaktywna przedstawia violę. Instrumenty w kolorze brązowym leżą na szarym tle. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Viola d’amore wyróżniała się pięknym brzmieniem i dużymi możliwościami wirtuozowskimi, dlatego realizowała partie solistyczne.

Ilustracja interaktywna przedstawia violę. Instrumenty w kolorze brązowym leżą na szarym tle. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Viola d’amore wyróżniała się pięknym brzmieniem i dużymi możliwościami wirtuozowskimi, dlatego realizowała partie solistyczne.

1

1. Viola d’amore wyróżniała się pięknym brzmieniem i dużymi możliwościami wirtuozowskimi, dlatego realizowała partie solistyczne. {audio}
Dźwięk Viola d'amore

Instrumenty z rodziny skrzypiec zyskiwały popularność powoli, ujmując jej tym samym violom. Ich rozwój był powiązany przede wszystkim z włoskimi ośrodkami lutniczymi. Najsłynniejszym lutnikiem był Antonio Stradivari, którego skrzypce można w dzisiejszych czasach wynegocjować za około dziesięć milionów złotych. Obok wspomnianego już Stradivariego we Włoszech w lutnictwie prężnie działały rodziny Amati (działający w Cremonie), Guarneri (działający w Cremonie, Wenecji i Mantui) oraz Guadagnini (Piacenza, Mediolan, Parma, Turyn). Wśród polskich lutników należy wymienić Baltazara Dankwarta (działającego w Wilnie) oraz Marcina Groblicza (działającego w Krakowie.).

Instrumenty te posiadały na ogół cztery struny, które były strojone kwintami, czyli inaczej niż w przypadku viol. Gdybyśmy porównali brzmienie ówczesnych skrzypiec do nam współczesnych, zauważylibyśmy, że podstawową różnicą jest natężenie dźwięku. Barokowe skrzypce są cichsze, ale przy tym bardziej ostre. Podobnie, jak w rodzinie viol, w baroku istniało kilka odmian, m. in.:

• altówka – jej rozmiary były większe niż skrzypiec, a przez to, podobnie jak dzisiaj, była strojona o kwintę niżej w porównaniu ze skrzypcami;

• wiolonczela, które wykorzystywana była do realizacji basso continuo.

• skrzypce kieszonkowe, których rozmiary umożliwiały chowanie ich do kieszeni. Służyły przede wszystkim nauczycielom tańca.

Instrumenty szarpane w okresie baroku pełniły bardzo ważną rolę – nie tylko służyły do gry solowej, ale także realizowały basso continuo. Najbardziej popularnymi były: lutnie, mandoliny, cytary i harfy. Lutnie posiadały od 6 do 16 strun i pełniły przede wszystkim funkcję instrumentów akompaniujących.

Instrumenty dęte w okresie baroku były reprezentowane przez flety, oboje i fagoty. Każdy z tych instrumentów posiadał swoje odmiany. Ich brzmienie było jednak dalekie od tego, z jakim mamy do czynienia w dzisiejszych czasach. Wynikało to głównie z innej konstrukcji – były wykonane z innego materiału, posiadały inne ustniki, stroiki, czy też nie było klap oktawowych.

Ówczesne instrumenty dęte drewniane charakteryzowały się brakiem spójności brzmienia. Największą popularnością cieszyły się flety proste, flautino (najwyżej brzmiące) oraz – od końca XVII w. – flety poprzeczne, które były przeznaczone do gry solowej z uwagi na miękkie i delikatne brzmienie.

Instrumentami podwójnostroikowymi były, podobnie jak dzisiaj, oboje i fagoty. Ich barokowe brzmienie było jednak znacznie ostrzejsze, niż współczesne. Fagot, realizując partię basso continuo, bardzo dobrze współbrzmiał z wiolonczelą i klawesynem. Dlatego też często je łączono, przez co uzyskiwano wyraźną linię melodyczną basu. Wśród odmian instrumentów podwójnostroikowych znajdowały się: obój miłosny, obój myśliwski, kontrafagot.

W grupie instrumentów dętych blaszanych epoki baroku szczególną rolę odgrywała trąbka. Była bowiem używana w niemal każdym rodzaju muzyki. Trąbki nie posiadały wentyli (oznacza to, że były instrumentami naturalnymi), a to ograniczało zasób dźwięków, jakimi dysponowały.

Interesującymi instrumentami były także te wywodzące się z rodziny cynków. Mogły być budowane z kości słoniowej, przez co dysponowały bardziej miękkim, delikatniejszym brzmieniem. Z tego względu kompozytorzy chętnie łączyli różnego rodzaju cynki z zespołami wokalnymi.

Najważniejszymi instrumentami w baroku były instrumenty klawiszowe. To im powierzano zarówno partie solistyczne, jak i partie realizujące podstawę harmoniczną

Zadania

Słownik pojeć

Źródło:

sjp.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

RUX3GmjdoKgPE1

Obraz przedstawia muzyków baroku. Postaci występują w strojach charakterystycznych dla epoki. Muzycy grają na instrumentach strunowych. Po prawej stronie stoi dwoje dzieci elegancko ubranych. Znajdują się w pomieszczeniu z czarno-białą podłogą, na dalszym planie widać ścianę, którą zdobi kilka portretów. Kolorystyka obrazu jest charakterystyczna dla epoki, stonowane barwy, klimat ponury.

RkKIBFgseF4iu1

Ilustracja przedstawia portret Claudio Monteverdiego. Jego sylwetka jest pochylona do przodu, a dłonie wsparte na otwartej książce. Mężczyzna ubrany jest w czarny strój z białym kołnierzem i mankietami. Ma on ciemne włosy, siwe wąsy i brodę. Jego twarz ukazuje skupienie. Kolorystyka obrazu stonowana, ponura, charakterystyczna dla epoki.

R6FzmNQS00M7C1

Obraz przedstawia muzyków skupionych wokół stołu ze zdobnym obrusem. Na stole widać zapisy nutowe. Mężczyzna skierowany tyłem do odbiorcy dzieła wskazuje smyczkiem na jeden z zapisów, a pozostali muzycy patrzą w tym kierunku. Na drugim planie widać kobietę i mężczyznę prowadzących dialog. Postaci w barwnych strojach, z pogodnymi wyrazami twarzy. Czwórka z nich trzyma instrumenty, jeden unosi kielich z napojem.

RMXBG14MKRAWc1

Obraz przedstawia portret Johanna Sebastiana Bacha. Jest to postawny mężczyzna, ubrany w białą koszulę i granatową marynarkę z rzędem zdobnych, metalowych guzików. Na głowie ma perukę o siwych kręconych włosach. Postać ma spokojny wyraz twarzy, lekko uniesioną brew i żywe spojrzenie. Sylwetka jest widoczna od pasa w górę. Tło jednolite, szare.

RuIfi7QXUwydm1

Czarno-biały obraz ukazuje osobę Antonio Vivaldiego. Sylwetka pokazana jest od pasa w górę, z widoczną prawą ręką trzymającą kartkę z jakimś zapisem. W prawym dolnym, rogu widać fragment stolika lub biurka. Postać prezentuje strój i fryzurę charakterystyczne dla epoki. Jasna peruka z zakręcopnymi w loki włosami. Jego wyraz twarzy jest pogodny i dostojny.

R21Kjyb4qNMp91

Obraz przedstawiający muzyków baroku. Cztery postaci grają na instrumentach, a jedna prawdopodobnie śpiewa. Stroje i kolorystyka charakterystyczne dla epoki.

Biblioteka muzyczna