Charakter architektury romańskiej i gotyckiej
Charakter architektury romańskiej i gotyckiej
1. Cele lekcji
a) Wiadomości
Uczeń:
zna rodzaje sztuki średniowiecznej,
zna pojęcia : gotyk, sztuka romańska, romanizm
b) Umiejętności
Uczeń:
potrafi omówić cechy gotyku,
potrafi omówić cechy sztuki romańskiej,
potrafi wykorzystywać zdobytą wiedzę w praktyce,
potrafi zdobyte na lekcji informacje wykorzystać w omawianiu dzieła sztuki,
dokonywać samodzielnych refleksji, przemyśleń i ocen.
2. Metoda i forma pracy
Pogadanka, burza mózgów, mapa mentalna
3. Środki dydaktyczne
- plakaty prezentujące dzieła sztuki romańskiej i gotyckiej
- tablice do zawieszenia plakatów
4. Przebieg lekcji
Faza przygotowawcza
Nauczyciel informuje uczniów, że ta lekcja poświęcona jest znajomości sztuki średniowiecznej. Pyta uczniów czy wiedzą jak nazywają się dwa główne nurty tej sztuki?
Uczniowie udzielają nauczycielowi odpowiedzi, na podstawie zdobytych na poprzednich lekcjach informacji o epoce średniowiecznej. Wymieniają więc sztukę romańską i gotyk.
Nauczyciel prosi o zapisanie tematu lekcji na tablicy i w zeszytach przedmiotowych.
Faza realizacyjna
Nauczyciel pokazuje uczniom średniowieczne dzieła sztuki z dziedziny malarstwa, rzeźby i architektury ( propozycje dzieł - załącznik 1i 2.). Uczniowie dikładnie przyglądają się . Mają za zadanie podzielić przedstawione dzieła na dwie grupy – romańską i gotycką ( załącznik 1 i 2 – notatka dla nauczyciela)
Uczniowie dokonują podziału dzieł. Robią to na tak zwane wyczucie w oparciu o posiadaną wiedzę, bowiem dokładnych cech obu sztuk jeszcze nie znają.
Nauczyciel robi wykład o cechach omawianych sztuk. Uczniowie słuchając mogą dokonywać zmian w podziale dzieł (załączni 3 – informacje do wykorzystania w wykładzie)
Po skończeniu wykładu nauczyciel ocenia podział dzieł. Jeśli jest taka konieczność dokonuje poprawek.
Uczniowie na podstawie wystawy dorobku średniowiecznego, wypisują do zeszytów cechu sztuki romańskiej i gotyckiej wraz z przykładami.
Faza podsumowująca
Nauczyciel w ramach utrwalenia wiadomości zdobytych na lekcji prosi o wymienienie cech sztuki romańskiej i gotyckiej
Następnie ma mijsce pogadanka na temat – która z tych dwu sztuk bardziej mnie inspiruje?
Uczniowie wypowiadają tu własne wnioski.
5. Bibliografia
Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1995 .
Broniewski Tadeusz, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990 .
Historia sztuki polskiej, red. T. Dobrowolski, t. I, Wydawnictwo Litereckie, Kraków 1965 .
Kębłowski Janusz, Polska sztuka gotycka, Wydawnictwo artystyczne i filmowe, Warszawa 1983.
Szczęsny Skibiński, Polskie katedry gotyckie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1996.
Wielkie epoki w dziejach sztuki, PWN 2004.
Sztuka Świata, red. M. Machowski, t. 3, Arkady 2002*.*
6. Załączniki
Załącznik 1. – notatka dla nauczyciela
Propozycja dzieł gotyckich do zaprezentowania uczniom
kościół św. Mikołaja
Opis: Ruiny opactwa w Bella Pais, Cypr
Opis: Ruiny opactwa w Bella Pais, Cypr
Kościół Mariacki w Krakowie
Katedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu
Ratusz we Wrocławiu
Wieża ratuszowa w Krakowie
Brama Floriańska w Krakowie
Zamek krzyżacki w Malborku
Ruiny zamku w Ogrodzieńcu
b). Załącznik 2 - Sztuka romańska
Rotunda św. Prokopa
Kościół św. Andrzeja w Krakowie
kościół NMP w Inowrocławiu
Kościół św. Jana Jerozolimskiego za murami Poznaniu
Kolegiata w Tumie pod Łęczycą
Rotunda - kaplica zamkowa św. Mikołaja w Cieszynie
Kapilica św. Leonarda na Wawelu
Romański kościół p.w. św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie
b. załącznik 3 – informacje przydatne do wykładu realizowanego w realizującej fazie lekcji
Sztuka gotycka powstała ok. 1140 we Francji i początkowo rozwijała się w rejonie Ile‑de‑France, od XIII w. objęła Europę Zachodnią (Francja, pn. Hiszpania), Europę Środkową (Niemcy, Szwajcaria, Czechy, Węgry, Polska), Europę południowo‑północną, Włochy, na północy Anglię i południową część Skandynawii. Dzięki wyprawom krzyżowym dotarła na Cypr i na Bliski Wschód.
Styl gotycki był przede wszystkim stylem sakralnym opartym na systemie myśli religijnej związanej ze scholastyką, jej zasadzie jedności i podporządkowania w traktowaniu świata jako tworu Bożego. Toteż jedną z podstawowych cech sztuki gotyckiej był uniwersalizm widoczny w obowiązującej wykładni podstawowych prawd wiary. Realizował ją język artystyczny operujący symbolem, alegorią, schematem i typem ikonograficznym.
Gotyk miał trzy fazy rozwojowe: wczesną, dojrzałą, późną.
W dziedzinie architektury styl gotycki wieńczy ciągłość rozwoju konstrukcji i systemu dekoracji architektonicznej. Dotychczasowe sklepienia romańskie (kolebkowe i krzyżowe) miały ograniczoną żywotność (widoczną w rozwarciu spoin i załamaniu zworników), aniżeli podobne fragmenty sklepień o łuku prostym podwyższonym. Toteż w Ile‑de‑France zaczęto konstruować ostrołukowe sklepienia z żebrami z którymi współpracuje system podpór obejmujący filary, szkarpy, łuki. Pozwoliło to na wprowadzenie systemu szkieletowego, zdjęcie części ciężaru ze ściany, znaczne jej podwyższenie oraz wprowadzenie dużych okien witrażowych.
Pierwszą budowlą gotycką był podparyski kościół Saint Denis zbudowany ok. 1140, dalszy rozwój wyznaczyły budowy katedr w Sens, Noyon, Paryżu, Laon, Chartres, Amiens, Beauvais. Typowa katedra francuska reprezentuje typ 3‑nawowej (wyjątkowo 5), transeptowej bazyliki z półkolistym chórem z obejściem otoczonym wieńcem kaplic, z fasadą zachodnią 2‑wieżową mającą zwykle 3 portale, nad którymi mieści się ogromna rozeta. Układ ścian wewnętrzny początkowo ma charakter 3‑strefowy (Arkady, Empory, okna, a następnie 4‑strefowy poprzez dodanie Trioforiów).
Na gotyckiej architekturze Francji wzorowała się nieomal cała Europa, tworząca jednak lokalne odrębności, np. w Anglii dominował horyzontalizm i duża długość budowli, podwójne transepty oraz rozmaitość sklepień i wielkie przeszklone płaszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie zbudowano w Cantenbury (po 1174), Wells, Lincoln (po 1192), Salisbury. W konserwatywnych Włoszech, architektura gotycka nie stworzyła pełnego systemu zaledwie przejmując pewne elementy, jak sklepienie żebrowe. Nową koncepcję przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w kościele św. Franciszka w Asyżu.
Architektura gotyku w Polsce
Osobne miejsce w architekturze gotyckiej miał nurt ceglany dominujący w północnej części Europy z wielobarwną dekoracją ceglaną i ażurowymi szczytami - katedra w Lubece 1261‑1263, kościół św. Mikołaja w Stralsundzie. W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica. Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.
Na ziemie polskie gotyk dotarł wraz z zakonami dominikańskim i franciszkańskim dopiero pod koniec pierwszej połowy XIII wieku. Pierwsze elementy nowego stylu są widoczne w budowanej z fundacji Iwona Odrowąża w latach 1226 – 1250 ceglanej bazylice św. Trójcy w Krakowie. W tym dominikańskim kościele, należącym do czasów późnoromańskich, wykonano ostrołukowe łęki międzynawowe. Kościoły dominikańskie i franciszkańskie, budowane w stylu wczesnogotyckim, charakteryzują się zgodnie z regułą zakonu prostotą formy i brakiem wież, witraży i bogatego wystroju. Zazwyczaj długie, prostokątnie prezbiterium, przeznaczone dla zakonników przykrywano krzyżowo‑żebrowymi sklepieniami. Korpus oddzielony przez lektorium przykrywano stropem lub otwartą więźbą dachową. Powstają także nieliczne budowle cysterskie. Forma gotyckich kościołów jest znacznie bardziej zróżnicowana niż obiektów powstających w okresie romańskim. Ciekawe obiekty, w dwóch różnych odmianach regionalnych stylu, powstały w Lubiążu, Kamieńcu Ząbkowickim i Henrykowie oraz w Oliwie, Pelplinie i Koronowie.
Na kształtowanie się stylu gotyckiego miały duży wpływ przemiany zachodzące wśród mieszczaństwa. Lokacja miast na prawie magdeburskim i powstawanie nowych ośrodków, których mieszkańcy w okresie rozdrobnienia dzielnicowego czuli się związani przede wszystkim z własnym regionem a nie całym krajem sprzyjała powstawaniu odrębnych szkół sztuki gotyckiej. Podobnie jak w innych państwach, w polskich miastach także składano zbiorowe zamówienia na budowę nowych kościołów. Niemałą rolę odegrał mecenat królewski. Reforma państwa przeprowadzona w XIV wieku umożliwiła finansowanie wielu inwestycji tego okresu. Okres rządów Kazimierza Wielkiego to czas największego rozkwitu architektury gotyckiej w Polsce. Po raz drugi podobny rozwój miał miejsce w fazie późnogotyckiej, za rządów Kazimierza Jagiellończyka.
Obszar Polski południowej, a zwłaszcza rejon Dolnego Śląska, pozostawał w ścisłym kontakcie z budowniczymi Czech. W rejonie Małopolski, pod patronatem królewskim, rozwijało się budownictwo nazywane stylem dworskim. W tej części kraju najszybciej, także za sprawą mecenatu dworskiego, zagościł renesans (początek XVI wieku). Na architekturę ziem północnych silnie oddziaływały wzorce inspirowane budowlami państwa zakonu krzyżackiego oraz innych miast związanych z Hanzą. Wielkopolska, która utraciła na rzecz Małopolski wiodącą rolę w kraju nie odegrała w kształtowaniu się tego stylu znaczącej roli. Architektura tych ziem wykazuje wiele związków z zabudową Śląska i Pomorza. Mazowsze, które przyłączyło się do Korony dopiero w 1526 wzorowało się przede wszystkim na sztuce pomorskiej. Tam też najdłużej (do przełomu XVI i XVII wieku) kontynuowano tradycje gotyckie.
Sztuka romańska (styl romański, romanizm) - pojęcie odnoszące się do stylu w sztukach plastycznych IX – XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach zajmowanych obecnie przez dzisiejsze północne Włochy, Francję i zachodnie Niemcy (IX – XII wiek). Wkrótce (X w. – XIII w.) zasięgiem nowego stylu objęte zostały kolejne tereny Europy i wraz z prowadzonymi wyprawami krzyżowymi przeniknął na Bliski Wschód. Styl romański ma korzenie w sztuce karolińskiej, przedromańskiej (w Niemczech — ottońskiej) i bizantyjskiej, częściowo także w sztuce islamu.
Sztuka romańska była związana przede wszystkim z chrześcijaństwem. Głównymi jej ośrodkami były klasztory (benedyktynów, cystersów, norbertanów, kanoników regularnych) i stolice diecezji. Objęcie patronatem przez cesarstwa (w Niemczech) i panów feudalnych pozwolił na jej rozwój. Obronny charakter budowli wpłynął w znacznym stopniu na ukształtowanie bryły architektonicznej kościołów, symboli Królestwa Bożego. Treści religijne przekazywane były przez rzeźbę architektoniczną i uzupełniane przez malarstwo ścienne. Głównym materiałem stosowanym w tym okresie był starannie obrobiony kamień (wapień, piaskowiec, granit) w postaci ciosów, z którego wznoszono grube mury z niewielkimi otworami okiennymi szklanymi gomółkami lub witrażami. Elementem związanym z obronnością związane były też wieże sytuowane najczęściej po zachodniej stronie kościołów. Kościół był orientowany (prezbiterium znajdowało się po wschodniej stronie kościoła), początkowo na ogół jednonawowe, podłużne kościoły (układ centralny występował rzadziej). Kolejnym etapem były trójnawowe bazyliki również z transeptem. Ewolucji podlegał też sposób przekrycia budowli. Początkowo stosowano stropy drewniane, które w krótkim czasie zostały zastąpione sklepieniami kolebkowymi. Zmieniano kierunek podparcia kolebek przez zmianę osi ich ustawienia (z podłużnej na poprzeczną) w nawach bocznych, stosowano półkolebki obciążając siłami od rozporu sklepienia nawy środkowej mury zewnętrzne, zmieniano wysokości itp. aż zaczęto stosować sklepienia krzyżowe.
Podpory w architekturze romańskiej nie mają ściśle ustalonych proporcji. Ich cechami charakterystycznymi są służki zwieńczone kapitelem oraz głowice kostkowe. Trzon kolumny, na ogół niski o cylindrycznym kształcie pozostawał gładki albo zdobiony żłobkowaniem, ornamentem w formie plecionki, wzorem geometrycznym lub rzeźbą figuralną.
Elementem wprowadzanym do naw bocznych były galeryjki, empory i okna. Prezbiterium zazwyczaj zakończone było apsydą wokół wykonywano obejście z wieńcem kaplic. Apsydy występowały także na zakończeniach naw i ramion transeptu.
Elewację urozmaicały i porządkowały lizeny powiązane fryzem arkadkowym i cokołem. Wejście główne, umieszczane w zachodniej części kościoła, w postaci portalu stanowiło bogaty akcent dekoracyjny wzbogacony szeregiem filarów ustawionych w linii biegnącej ukośnie od lica ściany do stosunkowo wąskich drzwi. Górną ramę stanowił półkolisty lub w formie liścia koniczyny łuk (archiwolta).
W Polsce jest to najstarsza architektura, związana z początkami państwowości, stąd często jej surowsza i prostsza forma - przeważnie spotykamy u nas małe kościoły salowe kryte stropem, z prosto zamkniętym prezbiterium. Architektura romańska w Polsce kształtowała się pod wpływami niemieckimi i czeskimiPoczątek rozwoju sztuki romańskiej przypada na okres po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038–58). W XI w. Powstały, zachowane w niewielkim stopniu, katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie. Jej moment szczytowy to XII wiek, powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą po stronie zachodniej (Żarnów, Inowłódz); okres schyłkowy przypada na pierwszą połowę XIII wieku. Największy rozmach miało budownictwo realizowane przez cystersów (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu); najwybitniejsze dzieła rzeźbiarskie to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie. Do unikatowych dzieł zaliczana jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej. W dwóch polach otoczonych bordiurą ozdobioną ornamentem o motywach roślinnych i zwierzęcych przedstawiono modlące się trzy postacie. W polu bliżej ołtarza przedstawia kapłana o otoczeniu starca i chłopca. Obok widnieje napis: „Ci pragną być deptani, aby kiedyś móc wznieść się do gwiazd.” Na drugim polu wyryto postać mężczyzny, kobiety i dziecka. Najprawdopodobniej jest to fundator posadzki z żoną i synem. Płyta wykonana jest z gipsu a ryty wypełnia masa barwiona węglem drzewnym.
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
Zamiast wygłaszać wykład w fazie realizacyjnej lekcji, nauczyciel może poprosić o przygotowanie dwóch referatów: 1. Sztuka romańska
2. Sztuka gotycka