„Chodzi o to, aby język giętki/Powiedział wszystko, co pomyśli głowa” - poznajemy środki językowe

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• zna cztery podstawowe typy środków językowych i co najmniej po dwa ich rodzaje,

• potrafi krótko ją scharakteryzować klasyfikację środków językowych,

• rozumie praktyczne znaczenie nauki środków językowych.

b) Umiejętności

Uczeń:

• potrafi odwołać się do tekstu,

• dostrzega związki między częścią – środkami językowymi a całością – literaturą, wypowiedziami,

• potrafi wyciągać wnioski w oparciu o tekst,

• doskonali umiejętność czytania ze zrozumieniem.

2. Metoda i forma pracy

Elementy metody podającej, problemowej, heurystycznej, metoda ćwiczeń praktycznych, instruktaż, praca na czas, praca zbiorowa, praca grupowa, praca indywidualna.

3. Środki dydaktyczne

Kserokopie klasyfikacji środków wraz z fragmentami utworów romantycznych

Podręcznik

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Powitanie. Sprawdzenie listy obecności. Nauczyciel pyta, czy w codziennych kontaktach z innymi w szkole, poza nią zawsze jest łatwo powiedzieć, wyrazić to, co się w danej chwili myśli, chce się komuś przekazać. Krótka dyskusja, która najprawdopodobniej doprowadzi do wniosków, że nie jest to proste.

b) Faza realizacyjna

1. Nauczyciel podaje temat lekcji: „Chodzi o to, aby język giętki/Powiedział wszystko, co pomyśli głowa” - poznajemy środki językowe.

2. Pytanie od nauczyciela o to, czy uczniowie wiedzą, skąd pochodzi cytat umieszczony w temacie. Jeśli nie wiedzą, nauczyciel tłumaczy, iż z Beniowskiego Juliusza Słowackiego.

3. Nauczyciel nawiązuje do myśli zawartej w temacie lekcji i uświadamia uczniom, iż problemy z odpowiednim wysłowieniem się maja także wielcy twórcy, że sztuką jest odpowiednie dobranie słów. Nauczyciel może podać przykład romantyków, którzy chcąc ukazać głębię ludzkiej duszy, stali przed trudnym zadaniem – jak uzewnętrznić tę tajemnicę. Mówili, że tworzyli pod wpływem natchnienia, ale mimo wszystko musieli być świadomi w jakimś stopniu tego, co i jak piszą. Nauczyciel podkreśla, iż problem tego, jak pisać nie dotyczył oczywiście tylko tej epoki.

4. Nauczyciel pyta, czy kiedy uczniowie coś czytają to, czy zawsze rozumieją, co autor danych słów chciał mu powiedzieć. Czy w dwóch osobach ten sam tekst może wywołać różne emocje?

5. Nauczyciel dopowiada, iż tajemnica tkwi w tym, jakie środki zostały w danym tekście wykorzystane i właśnie środkom się przyjrzymy. Nauczyciel dopisuje wówczas drugą cześć tematu... – poznajemy środki językowe.

6. Nauczyciel dzieli klasę na 7 czteroosobowych grup i rozdaje kserokopie z klasyfikacją środków językowych (załącznik 1). Prosi, by się im pobieżnie przyjrzeli i spróbowali przypomnieć, czym jest:

   • słowotwórstwo ( tworzenie wyrazów, badanie ich budowy, tu wyrazy są ważne ze względu na swoja budowę),

   • składnia (związki miedzy wyrazami w zdaniu, miedzy zdaniami),

   • leksyka (wyrazy, słownictwo, ważne ze względu na sens),

   • fonetyka (dźwiękowa strona mowy, brzmienie słów).

7. Nauczyciel prosi uczniów, by powiedzieli, które ze środków wymienionych w obrębie poszczególnych typów są im znane, równocześnie odczytując z kartek - do jakiego typu one należą.

8. Nauczyciel objaśnia, iż w celu wyjaśnienia, dlaczego należą one do takich, a nie innych typów, posłuży im praca w grupach.

9. Każdej z siedmiu czteroosobowych grup nauczyciel zleca przyjrzenie się kilku środkom językowym danego typu i wyciągnięcie wniosków. Uczniowie mają się przygotować do wypowiedzi na temat – dlaczego dane środki nazwać można:

słowotwórczymi (1 grupa),

składniowymi (1 grupa - 4 środki; 2. grupa – 3 środki i użycia wybranego środka w dowolnym tekście zamieszczonym w podręczniku),

leksykalnymi (2 grupy – po 4 środki; 3. grupa – 3 środki i 1 przykład z podręcznika),

fonetycznymi (1 grupa - 2 środki, czyli 2 przykłady).

10. Grupy przedstawiają wyniki pracy (grupy, które miały ten sam typ środka uzupełniają się nawzajem), ewentualne dopowiedzenia, objaśnienia ze strony nauczyciela.

11. Po każdej wypowiedzi następuje sporządzenie notatki do zeszytów. (załącznik 2)

c) Faza podsumowująca

1. Nauczyciel informuje, co należy zapamiętać z lekcji:

a) podział środków na 4 typy (przypomina ze względu na co są podzielone)

b) jakie środki pojawiają się w obrębie poszczególnych typów (ich znajomość nie jest obowiązkowa, ale przydatna, np. przy interpretacji wierszy).

2. Nauczyciel zadaje pracę domową.

5. Bibliografia

1. Nawarecki A., Siwicka D., Przeszłość to dziś. Literatura – język – kultura. Podręcznik dla II klasy liceum i technikum, Stentor, Warszawa 2004.

2. Polonista w szkole. Podstawy kształcenia nauczyciela polonisty, pod red. A. Janus‑Sitarz, Universitas, Kraków 2004.

3. Zgółka T., Nauczanie języka i o języku ( na trzech etapach edukacji szkolnej), „Polonistyka” 1999 nr 7.

6. Załączniki

a) Karta pracy ucznia

załącznik 1.

7 kopii

SŁOWOTWÓRCZE ŚRODKI JĘZYKOWE

załącznik 2.

Definicje, które uczniowie podają:

ŚRODKI JĘZYKOWE

słowotwórcze – są to środki, które oddziałują ze względu na swoją budowę, mogą wyrażać pozytywny, negatywny stosunek, zaciekawiając nowością, oryginalnością,

składniowe – są to środki obejmujące większe niż jeden wyraz obszary tekstu, pokazujące wyjątkowe relacje miedzy słowami, zdaniami, służące jakiemuś celowi,

leksykalne – są to środki, które eksponują nowe sens słów w różnych połączeniach, zestawieniach,

fonetyczne – są to środki, które oddziałują ze względu na brzmieniową stronę słów, mogą to być nawet pojedyncze, ale powtarzające się głoski, jak i całe wyrazy naśladujące dźwięk.

b) Zadanie domowe

Nauczyciel rozdaje kartki z poleceniami, komentując ich treść i cel.

1) Określ rodzaje środków językowych (np. środek fonetyczny); możesz też określić dokładniej (np: onomatopeja, środek fonetyczny):

a) cyprysy mówią (środek leksykalny, personifikacja),

b) Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała? (środek składniowy, pytanie retoryczne)

c) ojczyzna dolara (środek leksykalny, metafora),

d) Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze (środek składniowy, antyteza, paralelizm),

e) gorzka radość (środek leksykalny, oksymoron),

f) odmilkłe, wcudnia (środek słowotwórczy, neologizm),

g) Litwo! Ojczyzno moja! (środek składniowy, apostrofa).

2) Wskaż i nazwij 4 środki zastosowane w 2 pierwszych wersach „Stepów akermańskich” (podręcznik).

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

brak