Choroby zakaźne i pasożytnicze
Choroby zakaźneChoroby zakaźne i pasożytniczepasożytnicze są niebezpieczne dla człowieka. Znajomość mechanizmów, które powodują, że czynnik chorobotwórczy jest w stanie zasiedlić organizm, są niezbędne w zwalczaniu patogenów.
W jakim celu stosuje się zasady profilaktyki chorób?
Zdefiniujesz pojęcie zdrowia i choroby.
Wskażesz czynniki chorobotwórcze.
Opiszesz etapy rozwoju choroby zakaźnej.
Wskażesz drogi szerzenia się wybranych chorób, ich leczenie i profilaktykę.
Uzasadnisz, dlaczego leki (a zwłaszcza antybiotyki) należy przyjmować zgodnie z zaleceniami lekarza.
1. Zdrowie i choroba
ZdrowieZdrowie to stan, kiedy człowiek nie odczuwa żadnych dolegliwości, a jego organizm znajduje się w równowadze, czyli homeostaziehomeostazie. O zdrowiu można mówić wtedy, gdy dobrostan dotyczy zarówno sfery fizycznej, jak i psychiki oraz relacji z innymi ludźmi.
ChorobaChoroba z kolei jest zaburzeniem zdrowia, czyli homeostazy. Może być spowodowana nieprawidłowościami w budowie lub funkcjonowaniu organizmu człowieka albo wywołana czynnikami chorobotwórczymi, w tym patogenami.
Od imienia tej bogini pochodzi nazwa „higiena”. Określa ona dziedzinę medycyny dotyczącą profilaktyki, czyli zapobiegania chorobom.
2. Źródła chorób zakaźnych i pasożytniczych
Żyjący na przełomie XIX i XX w. wybitny bakteriolog niemiecki Robert KochRobert Koch sformułował zasady pozwalające udowodnić, że określony mikroorganizm jest przyczyną danej choroby zakaźnej. Zgodnie z nimi za przyczynę choroby można uznać drobnoustrój tylko wtedy, gdy:
po pobraniu materiału ze zmienionych chorobowo tkanek oraz wydalin chorego i przeniesieniu ich na pożywkę wyhoduje się te mikroorganizmy;
po podaniu wyhodowanych drobnoustrojów zdrowemu zwierzęciu zapada ono na chorobę o takich samych objawach, jakie wystąpiły u chorej osoby;
z doświadczalnie zakażonego zwierzęcia uda się ponownie wyhodować te same drobnoustroje.
Dzięki postulatom Kocha zidentyfikowano wiele czynników będących przyczynami chorób zakaźnych. W historii medycyny znane są przypadki wielkiego poświęcenia ze strony naukowców, którzy sami zakażali się wirusem czy bakterią, aby zbadać przyczynę choroby.
3. Etapy przebiegu choroby zakaźnej
Etapy:
Wtargnięcie patogenów do organizmu człowieka, nazywane zakażeniemzakażeniem lub infekcją.
Okres wylęgania choroby, w którym wirusy, bakterie, grzyby, protisty lub pasożyty namnażają się intensywnie i atakują różne narządy. W tym okresie nie występują objawy.
Pojawiają się pierwsze ogólne objawy choroby. Należą do nich m.in.: bóle głowy, mięśni, stawów, dreszcze, osłabienie, podwyższona temperatura ciała, wysypka, bóle brzucha.
Pojawiają się objawy charakterystyczne dla konkretnej choroby.
Zdrowienie.
Najbardziej podatni na zakażenie są ludzie, których organizm jest osłabiony wcześniejszymi infekcjami, nadmiernym wysiłkiem fizycznym, stresem czy nieprawidłową dietą związaną na przykład z odchudzaniem się, a także osoby przewlekle chore.
Niektóre czynniki zakaźne, takie jak wirus opryszczki czy gronkowiec złocisty, są trudne do zwalczenia. Mogą się utrzymywać w organizmie przez wiele lat, a nawet przez całe życie, powodując co pewien czas nawroty choroby.
W przekazach medialnych często słyszy się o wystąpieniu epidemii lub pandemii jakiejś choroby. Jeśli na pewnym obszarze i w określonym czasie notuje się zwiększoną zachorowalność na chorobę wśród ludzi lub zwierząt, mamy do czynienia z epidemiąepidemią. Natomiast pandemiapandemia dotyka całej ludności w danym państwie czy nawet kontynencie, osiągając szczególnie duże rozmiary. Po jej pojawieniu się ogłaszany jest stan alarmowy, wskazujący, że choroba bardzo szybko się rozprzestrzenia.
Do największych pandemii XX i XXI w. należały:
pandemia grypy hiszpanki (1918–1919 r.), która pochłonęła ponad 50 mln ofiar śmiertelnych na świecie;
pandemia grypy A/H1N1 (2009 r.) wywołana zmutowaną wersją wirusa świńskiej grypy, która w ciągu jednego roku spowodowała śmierć ok. 400 tysięcy ludzi na całym świecie;
pandemia AIDS (1981 – obecnie) do roku 2021 spowodowała śmierć 36,3 mln osób; według danych na rok 2021 na świecie żyje ok. 37,7 mln osób zakażonych wirusem HIV
pandemia COVID‑19 (marzec 2020 – 5 maja 2023) wywołana przez wirus SARS‑CoV‑2; przez pierwsze dwa lata trwania tej choroby odnotowano ponad 430 mln zachorowań oraz 5,9 mln zgonów na całym świecie.
4. Drogi zakażenia czynnikami chorobotwórczymi
Czynniki chorobotwórcze mogą wnikać do organizmu przez: jamę nosową, jamę ustną, błony śluzowe, skórę, miejsca zranienia, miejsca ugryzienia przez zwierzęta, narządy płciowe.
Licznymi chorobami można się zarazić drogą oddechową przez powietrze. Kichające i kaszlące chore osoby rozpylają miliony cząsteczek śliny i śluzu z chorobotwórczymi drobnoustrojami, które wdychane są przez ludzi zdrowych. Zakażenia tego typu nazywane są zakażeniami kropelkowymi. W ten sposób roznoszą się: grypa, gruźlica, ospa, odra, błonica. Możliwość zakażenia się tymi chorobami rośnie wraz ze wzrostem zagęszczenia zbiorowisk ludzkich. Dlatego bardzo często epidemie chorób przenoszonych drogą kropelkową występują w przedszkolach i szkołach.
Inną drogą szerzenia się chorób jest droga pokarmowa. Pokarm i woda spożywane przez człowieka mogą zawierać wirusy, chorobotwórcze bakterie, protisty lub jaja pasożytów (płazińców i nicieni). Tak roznoszą się: gruźlica, dur brzuszny, wirusowe zapalenie wątroby typu A, glistnica, zatrucia pokarmowe. Choroby te nazywane są niekiedy chorobami brudnych rąk, ponieważ przyczyną ich szerzenia się jest brak higieny przygotowywania i spożywania posiłków.
Czynniki zakaźne mogą dostawać się do organizmu także przez zranioną skórę. Niesterylna strzykawka czy narzędzie do tatuażu grozi przeniesieniem tak groźnych chorób, jak wirusowe zapalenie wątroby typu B i C czy zakażenie wirusem HIV. Wraz z glebą do rany mogą się dostać bakterie tężca. W niektórych przypadkach patogeny wnikają nawet przez nieuszkodzoną skórę. Podanie ręki choremu na świerzb grozi zarażeniem się tym pasożytem.
W wyniku kontaktów płciowych przez błony śluzowe narządów rozrodczych przenikają bakterie kiły i rzeżączki, rozprzestrzeniają się protisty, jak rzęsistek pochwowy, a także wirusy HBV i HCV wywołujące wirusowe zapalenia wątroby, wirus brodawczaka ludzkiego HPV oraz wirus HIV.
W rozprzestrzenianiu chorób zakaźnych dużą rolę odgrywają zwierzęta. Muchy mogą przenosić bakterie i wirusy. Źródłem patogenów przez nie przenoszonych mogą być nieszczelne szamba, brudne ubikacje, skażona gleba. Niektóre kleszcze przenoszą groźną i trudną do wyleczenia chorobę – boreliozę. Groźne dla człowieka może być ugryzienie przez zwierzę chore na wściekliznę, która jest niebezpieczną, śmiertelną chorobą wirusową. W jej zapobieganiu bardzo ważne są masowe szczepienia zwierząt towarzyszących człowiekowi oraz dzikich (np. lisów).
Zakażony człowiek lub zwierzę, w którym patogeny sie namnażają, staje się źródłem zakażenia. Szczególnym rodzajem źródła zakażenia są nosicielenosiciele. Są to ludzie bądź zwierzęta, u których mimo obecności czynnika zakaźnego w organizmie nie obserwuje się objawów choroby.
W krajach tropikalnych zagrożenie zakaźnymi chorobami jest znacznie większe niż w naszej strefie klimatycznej. Dlatego przed wyjazdem w egzotyczne miejsce należy zebrać informacje, jak przygotować się do bezpiecznego pobytu, a w szczególności, jakich zasad higieny przestrzegać i jakie szczepienia przyjąć przed wyjazdem.
Choroby pasożytnicze występują powszechnie w krajach strefy tropikalnej. Wielu żyjących tam ludzi, zwłaszcza dzieci, jest zarażonych różnymi pasożytami. Oprócz glist do najczęstszych pasożytów należą tęgoryjce – nicienie wgryzające się w ścianę jelita i pijące krew. Nierzadko spotykane są przywry żyjące w płucach lub w naczyniach krwionośnych. Jednak największym problemem krajów tropikalnych jest malaria. Ta choroba, której przyczyną jest protist – zarodziec malarii, roznoszona jest przez komary tropikalne. Na malarię choruje ok. 300 milionów ludzi w 100 krajach świata. Naukowcy pracują nad opracowaniem szczepionki przeciw tej chorobie.
5. Profilaktyka chorób zakaźnych
Najważniejszym elementem profilaktyki zdrowotnej jest unikanie czynników chorobotwórczych, przestrzeganie zasad higieny, utrwalanie zasad zdrowego stylu życia oraz ich propagowanie. Profilaktyka zdrowotna to wszystkie działania, które mają na celu zapobieganie chorobie, a jeśli już ona wystąpi – zapobieganie jej konsekwencjom poprzez wczesne wykrycie i leczenie.
Jedną z podstawowych metod w profilaktyce zdrowotnej stanowią szczepienia ochronne. Ich głównym celem jest mobilizacja układu odpornościowego do wytworzenia odpowiedniej ilości przeciwciał, które będą w stanie obronić organizm w razie zakażenia. Szczepienia stosuje się przeciw takim chorobom bakteryjnym jak gruźlica, tężec, a także przeciwko chorobom wirusowym – różyczce, WZW B, chorobie Heinego‑Medina czy ospie prawdziwej (aktualnie ospa prawdziwa nie występuje na świecie, do jej likwidacji przyczyniły się szczepienia ochronne wprowadzone w latach 60.). Wciąż jeszcze istnieje wiele chorób, przeciw którym nie ma szczepionek. Zdarza się, że mimo szczepienia choroba się rozwija, ale jej przebieg jest wtedy zwykle łagodniejszy i nie dochodzi do groźnych dla zdrowia i życia powikłań.
Na uwagę zasługuje akcja masowych szczepień populacji całego świata przeciwko wirusowi SARS‑CoV‑2, który wywołuje chorobę COVID‑19. W niecały rok grono naukowców z całego świata opracowało szczepionkę, która w znaczny sposób zredukowała ciężki przebieg choroby oraz liczbę zgonów, zwłaszcza wśród osób najstarszych.
6. Leczenie chorób zakaźnych
Niektóre leki można kupić w aptece bez recepty. Stosuje się je przy lżejszych niedomaganiach zdrowotnych, takich jak katar towarzyszący przeziębieniu. Trzeba przy tym pamiętać, że samodzielne zwiększanie dawek leków, witamin i substancji mineralnych nie zawsze jest skuteczne, a nawet może być szkodliwe. Na przykład witamina C zażywana w nadmiarze jest wydalana z moczem, ale witaminy takie jak A i D gromadzą się w organizmie i mogą wywołać zaburzenia jego funkcjonowania. Kwas acetylosalicylowy, popularny składnik leków przeciwko przeziębieniu i bólowi głowy, jest również środkiem przeciwzakrzepowym i zwiększa ryzyko krwotoków.
W przypadku dokuczliwego przeziębienia zażycie różnych leków zawierających tę samą substancję czynną może prowadzić do nagromadzenia się jej w organizmie. Substancja lecznicza obecna w organizmie w zbyt dużym stężeniu może szkodliwie oddziaływać na przykład na wątrobę, żołądek, układ nerwowy czy nerki. Leki zawsze należy zażywać zgodnie z zaleceniami zawartymi w ulotce lub przekazanymi przez lekarza. Rozważnie trzeba też zażywać antybiotykiantybiotyki, które stosuje się w leczeniu zakażeń bakteryjnych jedynie ze wskazań lekarza. Przyjmowanie antybiotyków w chorobach wirusowych (katar, grypa) jest nie tylko nieskuteczne, ale również szkodliwe dla organizmu.
Antybiotyki działają bakteriobójczo (zabijają bakterie) lub bakteriostatycznie (hamują ich rozwój). Mogą mieć szerokie spektrum (zakres) działania, czyli zwalczać wiele gatunków bakterii, lub działać tylko na konkretne gatunki. Stosowanie antybiotyków ma swoją ciemną stronę – w czasie kuracji na ogół dochodzi do zniszczenia dobroczynnych dla naszego organizmu mikroorganizmów jelitowych. Ich brak wywołuje dolegliwości trawienne takie jak biegunki, czemu można zapobiec, przyjmując probiotykiprobiotyki.
Z powodu nadużywania antybiotyków wiele bakterii, np. pospolity gronkowiec złocisty, wytworzyło oporność na niektóre z tych leków. Oznacza to, że leczenie zakażonej osoby może być nieskuteczne.
Tylko lekarz może zdecydować, czy i jaki antybiotyk pacjent powinien zażywać.
Podsumowanie
Zdrowie to dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak choroby lub niedomagania. Choroba jest wynikiem nieprawidłowej budowy organizmu, jego nieprawidłowego funkcjonowania bądź działania czynników chorobotwórczych.
Utrzymanie homeostazy, a więc równowagi organizmu jest niezbędne, aby chronić się przed skutkami chorób zakaźnych i pasożytniczych.
Do zakaźnych czynników chorobotwórczych należą: bakterie, protisty, pasożyty, stawonogi, grzyby i wirusy.
Rozwój choroby zakaźnej przebiega w kilku etapach: zakażenie lub infekcja, bezobjawowy okres wylęgania choroby, pojawienie się pierwszych objawów oraz pojawienie się objawów charakterystycznych dla konkretnej choroby.
Choroby zakaźne szerzą się przez bezpośredni kontakt z osobą chorą, drogą kropelkową, pokarmową i poprzez kontakty seksualne.
W celu przeciwdziałania chorobom należy stosować szczepienia i zasady higienicznego stylu życia.
Leczenie chorób zakaźnych i pasożytniczych polega na stosowaniu odpowiednio dobranych leków, w przypadku zakażeń bakteryjnych – antybiotyków.
Zażywanie leków, a szczególnie antybiotyków, powinno odbywać się pod kontrolą lekarza, gdyż niewłaściwe ich stosowanie może skutkować wystąpieniem działań niepożądanych lub brakiem skuteczności i nawrotem choroby.
Praca domowa
Słownik
leki zwalczające infekcje bakteryjne u ludzi i zwierząt; zabijają bakterie lub utrudniają ich wzrost i rozmnażanie
stan będący następstwem nieprawidłowej budowy organizmu, jego nieprawidłowego funkcjonowania bądź działania czynników chorobotwórczych; na ogół towarzyszy mu złe samopoczucie
choroba wywołana przez pasożyta, np. tasiemca, przywrę lub nicienia; szerzy się przez kontakt bezpośredni (z osoby na osobę) i drogą pokarmową
choroba wywołana przez biologiczny czynnik chorobotwórczy (wirusa, bakterię, grzyba, pasożyta); może się rozprzestrzeniać przez kontakt bezpośredni (z osoby na osobę), drogą kropelkową, drogą pokarmową, przez kontakt seksualny, przez wkłucie wykonane zakażoną igłą, a także przez owady i kleszcze
wystąpienie u ludzi zachorowań na określoną chorobę w określonym czasie i na określonym terenie w większej liczbie przypadków niż przeciętnie
zdolność organizmu do utrzymania stałego poziomu czynników wewnętrznych pomimo zmian w otoczeniu
(ur. 11.12.1843 w Clausthal, Niemcy, zm. 27.05.1910 w Baden‑Baden, Niemcy) niemiecki lekarz i bakteriolog; jeden z twórców (obok Pasteura) nowoczesnej bakteriologii i nauki o chorobach zakaźnych; odkrył i opisał liczne bakterie chorobotwórcze: laseczkę wąglika, gronkowca, przecinkowca cholery i prątek gruźlicy później nazwany prątkiem Kocha; autor postulatów pozwalających uznać, czy dany mikroorganizm rzeczywiście jest czynnikiem chorobotwórczym (postulaty Kocha)
organizm zakażony chorobą zakaźną, niewykazujący objawów chorobowych; może przekazywać czynniki chorobotwórcze innym organizmom, niekoniecznie własnego gatunku, lub potomstwu
nazwa epidemii o szczególnie dużych rozmiarach, obejmującej kraje, a nawet kontynenty
żywe mikroorganizmy, zdolne po podaniu doustnym do zasiedlenia całego układu pokarmowego człowieka lub zwierzęcia i korzystnie wpływające na organizm gospodarza
infekcja; wtargnięcie do organizmu biologicznych czynników chorobotwórczych
pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak choroby lub niedomagania
Zadania
Przyporządkuj rodzajom zdrowia odpowiednie opisy.
zdrowie umysłowe, zdrowie fizyczne, zdrowie społeczne, zdrowie emocjonalne
sprawne i prawidłowe działanie narządów | |
zdolność do sprawnego i logicznego myślenia | |
umiejętność radzenia sobie ze stresem | |
zdolność do nawiązywania kontaktów międzyludzkich |
Przyporządkuj czynnikom chorobotwórczym nazwy chorób.
glistnica, tężec, owsica, wirusowe zapalenie wątroby, tasiemczyca, malaria, grypa, rzęsistkowica, toksoplazmoza, różyczka, rzeżączka, gruźlica
wirusy | |
---|---|
bakterie | |
pierwotniaki | |
robaki pasożytnicze |