Ciemno wszędzie, głucho wszędzie... – o ludowym obrzędzie dziadów

Pamiętaj, że świat przedstawiony to składnik utworu literackiego, który obejmuje przede wszystkim czas i miejsce akcji, bohaterów, wydarzenia, elementy otoczenia i przyrodę, przedmioty oraz zasady panujące w opisywanym świecie.

Na tajemniczość Dziadów cz. II wpływa wystrój kaplicy – trumna, zasłonięte całunami okna, panująca w kaplicy ciemność, wypowiadane przez Guślarza zaklęcia oraz pojawiające się duchy dzieci, Złego Pana i pasterki Zosi.

Zwróć uwagę na wypowiedzi chóru po pojawieniu się poszczególnych duchów i naukę, którą przekazują.

Chór wzmacnia i utrwala naukę, którą wcześniej wypowiedział Guślarz. Są w niej wskazówki, jak nie należy postępować w życiu. Prawdy ludowe wynikające z wypowiedzi wieśniaków są uniwersalne i aktualne także współcześnie, gdyż dotyczą człowieka w ogóle (jego stosunku do cierpienia, do innych ludzi, do odpowiedzialności za swoje postępowanie i kary za popełnione błędy), nie tylko konkretnych postaci.

Spróbuj odpowiedzieć na pytania: Kim jest Guślarz? Komu przewodzi? Jaką rolę ma do spełnienia? Zwróć uwagę na rolę Guślarza w utworze, która ma charakter symboliczny, tzn. w  trakcie obrzędu jego działaniom można przypisać dodatkowe znaczenie lub funkcję.

Guślarz jest to starzec, który prowadzi obrzęd. Pełni rolę gospodarza, przewodnika uroczystości, przywołuje duchy i je odprawia, wydaje polecenia i wypowiada zaklęcia. Wspólnie z innymi uczestnikami obrzędu wysłuchuje opowieści pojawiających się duchów i formułuje z nich naukę moralną dla ludzi. Symbolizuje mądrość ludową.

Pamiętaj, że plan wydarzeń to zapis najważniejszych wydarzeń w utworze, musi mieć układ chronologiczny, a jego poszczególne punkty powinny mieć formę równoważników. Plan szczegółowy składa się z najważniejszych wydarzeń jako głównych punktów oraz pomniejszych zdarzeń jako podpunktów.

1. Gromadzenie się ludu w kaplicy cmentarnej.

2. Rozpoczęcie obrzędu dziadów przez Guślarza.

3. Wzywanie duchów zmarłych przez prowadzącego ceremonię.

4. Wywołanie dwóch małych aniołków, które są przedstawicielami duchów lekkich.
   a) wysłuchanie historii Rózi i Józia,
   b) podanie ziarenek gorczycy duchom dzieci,
   c) odprawienie zjaw.

5. Przywołanie duchów ciężkich przez Guślarza.
   a) pojawienie się Widma Złego Pana za oknem kaplicy,
   b) skarga Złego Pana na doznawane cierpienia i męczarnie,
   c) prośba ducha o pożywienie,
   d) pojawienie się chóru ptaków nocnych,
   e) wyrywanie Złemu Panu jadła przez ptaki,
   f) historia Kruka,
   g) opowieść Sowy,
   h) wypowiedzenie pouczenia przez Widmo,
   i) odpędzenie ciężkiego ducha przez Guślarza.

6. Wezwanie duchów pośrednich przez Guślarza.
   a) pojawienie się pasterki Zosi,
   b) nieudana próba przyciągnięcia Zosi do ziemi przez młodzieńców,
   c) pouczenie pasterki skierowane do uczestników obrzędu,
   d) odprawienie zjawy.

7. Pianie koguta.

8. Pojawienie się niewywoływanego przez nikogo nowego Widma – mężczyzny ze śladami krwi na piersi.
   a) milczenie zjawy,
   b) podejście Widma do jednej z dziewczyn,
   c) podążanie mary za Pasterką.

9. Zakończenie obrzędu.

Zwróć uwagę na działanie magicznych zaklęć słownych oraz na magiczne przedmioty.

Guślarz za pomocą zaklęć przywołuje i odprawia duchy. Magia czyni rekwizyty użyte przez Guślarza wyjątkowymi przedmiotami o nadnaturalnej mocy. Starzec, przywołując duchy lekkie, zapala garść kądzieli. Do przywołania duchów najcięższych służy mu kocioł wódki zapalany przez smolny pęk łuczywa. Duchy pośrednie przyzywa poprzez podpalenie suszonego wianka z ziół.

Zwróć uwagę na kategorie pojawiających się duchów, np. duchy lekkie, duchy najcięższe.

Na ucztę przybywają łącznie cztery duchy: duchy lekkie – dwa aniołki – Józio i Rózia, duchy najcięższe – Widmo Złego Pana i duchy pośrednie – pasterka Zosia. Zjawia się także mara, która przez nikogo nieprzywołana pojawia się tuż przed zakończeniem obrzędu; wskazuje na swoje serce i wpatruje się w jedną z kobiet obecnych w kaplicy.

Zwróć uwagę na rodzaj winy i ciężar kary, jaką ponoszą poszczególne duchy.

Aniołki były za życia szczęśliwe i nigdy nie zaznały bólu i cierpienia. Zły Pan dopuścił się okrucieństwa wobec innych ludzi i przyczynił się do ich śmierci, odmawiając potrzebującym pożywienia i wsparcia. Pasterka Zosia była za życia obojętna na uczucia swoich wielbicieli. W dramacie kara zależna jest od przewinienia człowieka – im cięższa wina, tym sroższa kara. Józio i Rózia potrzebują ziarnka gorczycy (symbolizującej cierpienie), aby móc pójść do nieba. Widmo Złego Pana jest skazane na wieczny głód. Pasterka Zosia unosi się zaś między ziemią a niebem.
We współczesnym rozumieniu jednak dzieci i pasterka Zosia nie dopuściły się grzechu. Utwór ukazuje specyfikę pojmowania przez ówczesny lud sprawiedliwości i rozumienia grzechu.

Wczytaj się uważnie w słowa wypowiadane przez zjawy.

1. Aniołki uświadamiają zebranym, że aby osiągnąć zbawienie po śmierci, w swoim ziemskim życiu należy zaznać goryczy i cierpienia jako cech zwykłego, prawdziwego życia;

2. Nauka przekazana przez Złego Pana dotyczy niewłaściwego traktowania innych ludzi, które spotka się z karą; należy być dla innych takim, jakim chcielibyśmy, aby oni byli dla nas;

3. Pasterka udziela nauki o tym, że nie należy bawić się uczuciami innych.

Prawdy ludowe oznaczają system wartości wyznawany przez prosty lud wiejski.

Prawdy moralne zawarte w utworze są nadal aktualne. Nauka płynąca z II części Dziadów może się odnosić także do ludzi współczesnych, gdyż dotyczy kwestii uniwersalnych, takich jak np. traktowanie bliźnich.