Czas krucjat
Ruch krucjatowy był nie tylko przedsięwzięciem religijnym i politycznym. Stał się także okolicznością dla wzajemnego przenikania kultur Wschodu i Zachodu.
Idea krucjat
Historycy po dziś dzień formułują niejednoznaczne opinie dotyczące znaczenia wypraw krzyżowychwypraw krzyżowych. Należy zaznaczyć na początku, że sama idea krucjat istniała w średniowieczu na długo przed wystąpieniem Urbana II na synodziesynodzie w Clermont [czyt. klermą] w 1095 r. W dziejach Europy wiele było wojen, w których wskazywano motywację religijną jako powód ich prowadzenia. Towarzyszące temu emocje nie trwały jednak dłużej niż kilkanaście lat i cale przedsięwzięcie było często związane z realizacją politycznych interesów któregoś z władców.
Dlatego należy rozważyć fenomen wypraw krzyżowych. Jak to się stało, że na apel papieża tak licznie odpowiedziało społeczeństwo, rycerstwo i możnowładztwo średniowiecznej Europy? Co sprawiło, że idea krucjat do Ziemi Świętej i na Bliski Wschód trwała blisko dwa wieki i dłużej, docierając do innych części Europy?
Czy chodziło o doraźne interesy polityczne władców i samych papieży w Ziemi Świętej? Stworzenie nowej formy ruchu religijnego, łączącego ideę pielgrzymowania do Grobu Pańskiego z wojną sprawiedliwąwojną sprawiedliwą i świętą wojną? Relacje kulturowe i handlowe pomiędzy łacinnikamiłacinnikami a przedstawicielami świata arabskiego? A może o szansę dla niższych warstw rycerstwa i możnowładztwa do wzbogacenia się? Jedno jest pewne - fenomen krucjat także współcześnie fascynuje i budzi zainteresowanie.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RcFIQyRhYLLlK
Nagranie wideo. Profesor doktor habilitowany Przemysław Wiszewski omawia wyprawy krzyżowe organizowane w średniowieczu.
Świat muzułmański
Wypraw krzyżowych nie byłoby, gdyby Cesarstwo Bizantyjskie nie zderzyło się w
VII w. z potęgą świata muzułmańskiego. Gwałtowna ekspansja Arabów rozpoczęła się niemal natychmiast po śmierci Mahometa. Początkowo wybierani przez wiernych, a od 661 roku wywodzący się z dynastii UmajjadówUmajjadów, kalifowiekalifowie podbili w krótkim czasie Syrię, Palestynę, Mezopotamię, Iran, Egipt i całą Afrykę Północną. Na początku VIII w. wtargnęli na Półwysep Iberyjski i podbili większą część królestwa Wizygotów. Wkrótce przekroczyli granicę Pirenejów i zagrozili południowym ziemiom Galii. Ich ekspansję zatrzymały dopiero pod Poitiers [czyt. płatje] wojska Franków pod wodzą Karola MłotaKarola Młota w 732 r. U schyłku VIII w. Arabowie ponownie stanowili zagrożenie dla Europy Zachodniej. Wówczas Karol WielkiKarol Wielki podbił tereny po obu stronach Pirenejów i utworzył z nich marchię ze stolicą w Barcelonie.
Słabnący nacisk Arabów na Europę był ściśle związany z walkami toczącymi się w świecie muzułmańskim. Miały one podłoże religijne (starcia sunnitówsunnitów z szyitamiszyitami), plemienne i rodowe (konkurencja między poszczególnymi plemionami arabskimi i ich elitami).
Ostatecznie w 750 roku władzę nad kalifatemkalifatem przejął ród Abbasydów. Za rządów Abbasydów cywilizacja i kultura społeczności zamieszkujących ziemie kalifatu wyraźnie się zmieniła. Wzrosło znaczenie miast. Rozwijał się handel, ten lokalny,
ale też ten dalekosiężny. Zarówno za rządów Umajjadów, jak i Abbasydów jednoczesny dostęp do wielu tradycji dawnych kultur, od antycznej greckiej po bizantyjską i perską, umożliwił skok cywilizacyjny i kulturowy poddanym kalifów. Władcy wspierali rozwój nauki i sztuki. Budowali za pomocą dziedzictwa kulturowego obraz swojej władzy, poszukiwali optymalnych narzędzi do tworzenia odpowiadającego im prawa. Znaczącą rolę odgrywała też tolerancja większości władców muzułmańskich. Prześladowania religijne należały do rzadkości.
Upadek kalifatu doprowadził do zmniejszenia potęgi świata muzułmańskiego. Hiszpania znalazła się pod rządami potomków ostatniego władcy z rodu Umajjadów, w Afryce Północnej do władzy doszły lokalne dynastie Aghlabidów i Idrysydów. Abbasydzi stosunkowo szybko zaczęli tracić kontrolę nad imperium. Władający prowincjami namiestnicy (emirowie), stawali się przede wszystkim przywódcami lokalnych elit. W IX wieku władzę nad Afryką Północną przejęły nowe dynastie.
To one rozwijały ekspansję arabską na Sycylii, w południowej Galii i Italii. Sytuacja zmieniła się, gdy do władzy w Egipcie doszła w X wieku dynastia FatymidówFatymidów. Występowali oni przeciw władzy kalifów z Bagdadu. Byli natomiast tolerancyjni wobec chrześcijan. Objęli swoimi wpływami Egipt, Afrykę Północną i Syrię, a w początkach XI wieku zagrozili nawet bagdadzkim kalifom. Władzę kalifów uratowało poparcie, jakiego udzielili im Turcy SeldżuccyTurcy Seldżuccy. Od połowy XI wieku zdominowali oni azjatycką część dawnego Imperium arabskiego. Kalif pozostał przywódcą religijnym. Właściwym przywódcą politycznym stał się wywodzący się spośród Turków sułtan. Dawny kalifat został podzielony pomiędzy Fatymidów na zachodzie i Turków na wschodzie.
Kolejne imperium na Wschodzie
Rozwój imperium Turków Seldżuckich odpowiada schematowi znanemu z dziejów innych wielkich państw Azji. Grupa bitnych wojowników stopniowo zyskuje wpływy, aż w końcu obala władzę w państwie. Opierając się na jego zasobach, organizuje armię, która w krótkim czasie podbija ogromne terytoria. Gdy w nowym państwie osłabnie kontrola despotycznego monarchy lub gdy po jego śmierci bliscy krewni nie zostaną wygnani lub zamordowani przez następcę, państwo się rozpada. W przypadku Turków Seldżuckich ten ostatni etap nastąpił po śmierci sułtana Melikszacha I w 1092 roku. Jego synowie, brat i współpracownicy podzielili między siebie ogromne Imperium. W wyniku tego podziału na terenie Azji Mniejszej powstał sułtanat Ikonium (Rumu), z którego wojskami ścierali się krzyżowcy.
Synod w Clermont
Gdy na zachodzie Europy władcy arabscy tracili ziemie, to Turcy Seldżuccy w tym samym czasie (2. połowa XI w.) byli bliscy unicestwienia Cesarstwa Bizantyjskiego. Dla tytularnych cesarzy w Europie Zachodniej - spadkobierców cesarstwa rzymskiego - cesarz z Konstantynopola często był konkurentem do wspólnej spuścizny dziejowej. Istniały także różnice w liturgii obu kultur, które utrudniały porozumienie Kościołów. Jednak bez wątpienia było to państwo chrześcijańskie, któremu należało pomóc.
W obliczu zagrożenia tureckiego cesarz Aleksy IAleksy I zwrócił się do Zachodu o pomoc w pozyskaniu rycerzy chętnych bronić chrześcijan na Wschodzie. Papież Urban IIUrban II wsparł jego starania. Na synodzie w Clermont w 1095 roku po raz pierwszy wezwał wiernych papiestwu chrześcijan do walki z muzułmanami zagrażającymi Bizancjum. Prawdopodobnie wspomniał także o odebraniu obszaru Jerozolimy z ich rąk. On i jemu współcześni wierzyli, że Ziemia Boga powinna być w rękach Jego wyznawców. Uważa się, że papież chciał objąć zwierzchnictwo nad Ziemią Świętą, by potwierdzić dominującą pozycję Rzymu wśród innych chrześcijańskich Kościołów.
Do dziś zachowało się kilka wersji przemówienia Urbana II. Nie było ono spisane w trakcie trwania synodu. Przechowały się jedynie jego rekonstrukcje dokonywane po latach, oparte częściowo przynajmniej na relacjach świadków wydarzenia.
Historia Hierosolymitana[...] wasi bracia, którzy znajdują się na Wschodzie, bardzo potrzebują waszej pomocy. I musicie się śpieszyć, żeby udzielić im pomocy, o którą tak często, bez skutku, zabiegali. Bo, jak pewnie większość z was słyszała, zaatakowali ich i podbili [ich ziemie] aż do wybrzeża Morza Śródziemnego i Hellespontu [tj. cieśnin i morza Marmara oddzielających Azję Mniejszą od Europy] Turcy, lud perski [i Arabowie], którzy coraz więcej i więcej zajmowali ziem chrześcijan u granic Bizancjum. Pobili ich [wschodnich chrześcijan] w siedmiu bitwach. Zabili i pojmali wielu, obrabowali kościoły i spustoszyli królestwo Boże. Jeśli pozwolicie im kontynuować to [tj. zniszczenie Bizancjum] bezkarnie, wierni Bogu będą jeszcze mocniej atakowani. Z tego względu ja, lub raczej Pan, zobowiązuję was jako heroldów Chrystusa, by głosić to wszędzie i zachęcać ludzi wszelkiego stanu i rangi, rycerzy i wojów pieszych, bogatych i biednych, by nieśli szybko pomoc tym chrześcijanom i usunęli tę rasę [tj. Turków i Arabów] z ziem naszych przyjaciół. [...] Tak nakazuje Chrystus.
Źródło: Fulcher z Chartres, Historia Hierosolymitana, red. H. Hagenmeyer, tłum. P. Wiszewski, Heidelberg 1913, s. 132–135.
Jakie cele postawił papież przed rycerzami Zachodu? Odpowiedz, zaznaczając właściwe dokończenie zdanie.
- pomocy Bizantyńczykom.
- zajęcia Egiptu.
- zniszczenia wszystkich państw muzułmańskich.
Istnieje wiele hipotez, dla których rozważa się skalę oddźwięku jaki zyskały słowa papieża na synodzie w Clermont. Wskazuje się na szereg przyczyn o charakterze gospodarczym, politycznym i religijnym, które nałożyły się na siebie. Możnowładcy z terytorium Francji, przekonani o swej wyjątkowej roli jako obrońców chrześcijaństwa, mieli być szczególnie poruszeni apelem Urbana II. Trafił on na podatny grunt także w innych częściach Europy gdzie różne warstwy społeczne, w tym rycerstwo, w wyprawie do Jerozolimy widziały szansę poprawienia warunków bytowych, nie zapominając o obietnicy życia wiecznego po śmierci.
W kwestiach religijnych także upatruje się siłę reakcji europejskich warstw społecznych na wydarzenia w Clermont. Papież Urban II miał wówczas określić nową zasadę prowadzenia wojny świętejwojny świętej. Ci, którzy zdecydowali się ruszyć na wyprawę krzyżową mieli dostąpić odpuszczenia wszystkich grzechów. Uczestnictwo w krucjacie zobowiązywało także świat chrześcijański do zachowania pokoju Bożegopokoju Bożego, a więc zaprzestaniu jakichkolwiek waśni między chrześcijanami.
Jak silne były i są emocje związane z ruchem krucjatowym, świadczą opowieści dotyczące tzw. krucjaty dziecięcej z 1212 roku. Według tych legend dziesiątki tysięcy dzieci uwierzyły, że ich niewinność doprowadzi do uwolnienia Ziemi Świętej. Udały się do portów włoskich, by przepłynąć morze. Tu dwaj kupcy wzięli je na pokład statków, które zawiozły je na muzułmański targ niewolników.
W rzeczywistości wydarzenia te nigdy nie miały miejsca. W 1212 roku doszło do dwóch dużych wypraw prostych ludzi pragnących dotrzeć do Palestyny. Z Niemiec kilkadziesiąt tysięcy dorosłych, zachęconych przez pewnego owczarza, wyruszyło do Włoch przez przełęcze alpejskie. Większość zmarła w trakcie podróży, resztę papież odesłał do domu. We Francji dwunastolatek ogłosił, że ma list od Chrystusa do króla Filipa, wzywający do krucjaty. Zyskał znaczną popularność nie tylko wśród młodzieży, jednak zabrakło mu wsparcia ze strony władz lub możnych. Legenda krucjaty dziecięcej przetrwała, bo doskonale oddawała najpierw nadzieje ludzi średniowiecza, związane z odzyskaniem Jerozolimy przez 'niewinne dzieci'.
Do Ziemi Świętej
Krucjaty rycerskie były organizowane jak zawodowe wyprawy wojenne. Dowodzili nimi panowie feudalni wspierani przez swoich rycerzy. Towarzyszyły im wozy z zaopatrzeniem i dodatkowym uzbrojeniem. Inaczej było w przypadku uczestników tak zwanej krucjaty ludowej.
Guitberti abbatis sanctae Mariae Novigenti Historia quae inscribitur Dei gesta per Francos, quinque accedentibus appendicibus et cinq autres textesPodczas gdy książęta, którzy potrzebowali wydać wiele pieniędzy na rzecz swoich ogromnych dworów, przygotowywali się powoli i ostrożnie jak zarządcy, prości ludzie, którzy mieli niewiele rzeczy, ale byli bardzo liczni, dołączyli do pewnego Piotra Pustelnika i słuchali go jako swojego mistrza, tak długo, jak te wszystkie rzeczy [przygotowania do I krucjaty] miały miejsce wśród nas [we Francji]. [...] widzieliśmy go [Piotra Pustelnika] idącego z miasta do miasta z zamiarem głoszenia kazań. Był otoczony przez niezmiernie liczny tłum ludzi, otrzymywał tak ogromne dary, jego pobożność była głoszona tak głośno, że nikt za czasów mojej pamięci nie był traktowany z takimi honorami. Był bardzo szczodry w dzieleniu się tym, co otrzymał, z biednymi. Czynił kurtyzany moralnymi i akceptowanymi przez mężów, hojnie je obdarowując. Dzięki swojemu cudownemu autorytetowi wprowadzał wszędzie harmonię i pokój w miejsce zwad. Ponieważ cokolwiek on mówił lub robił, wydawało się, jakby było w tym coś boskiego. Nawet sierść z jego muła była wyrywana jako relikwia, o czym mówimy nie jako o rzeczach prawdziwych, lecz nowinkach tak lubianych przez lud.
Źródło: Guitberti abbatis sanctae Mariae Novigenti Historia quae inscribitur Dei gesta per Francos, quinque accedentibus appendicibus et cinq autres textes, [w:] Corpus Christianorum, Continuatio Mediaevalis, 127a, oprac. R.C. Huygens, tłum. P. Wiszewski. z odwołaniem do The Deeds of God through the Franks by Guibert of Nogent, translated by R. Levine, London 1997.
Dokończ poniższe zdanie, zaznaczając właściwą odpowiedź. Piotr Pustelnik zdobywał poparcie wśród ludu, ponieważ...
- uważano go za świętego męża, troszczącego się o ubogich.
- umiał zjednywać sobie ludzi komplementami.
- był utalentowanym przedsiębiorcą i wodzem.
Na wezwanie Urbana II najszybciej odpowiedział lud poruszony kazaniami wysłanników papieża. Tłumy ludzi bez doświadczenia i wyposażenia wyruszyły przez całą Europę ku Bizancjum. W tej ludowej krucjacie wzięło udział ponad 100 tysięcy osób. Gdy ten niezorganizowany i skory do przelewu krwi tłum stanął pod murami Konstantynopola, zastał bramy zamknięte. Cesarz przewiózł jednak tę armię na drugi brzeg Bosforu. Tu Turcy bez trudu pobili wędrowców. Zupełnie inaczej potoczyła się wyprawa rycerska. Po przybyciu do Konstantynopola krzyżowcy zobowiązali się współpracować z cesarzem. Postępując w głąb Azji Mniejszej odnosili kolejne sukcesy w walce z muzułmanami. W trakcie I wyprawy krzyżowejI wyprawy krzyżowej rycerze z Zachodu nie tylko pokonali Turków w Azji Mniejszej. Zdobyli także ziemie od Armenii po półwysep Synaj.
Jakie państwa istnieją dziś na dawnych ziemiach krzyżowców?
- Etiopia, Palestyna, Armenia.
- Izrael, Syria, Turcja.
- Zjednoczone Emiraty Arabskie, Egipt, Gruzja.
Po zdobyciu Jerozolimy w 1099 r. długo trwały spory, jak ma zostać zorganizowany
jej zarząd. Odrzucono sugestie duchownych, by władał nią bezpośrednio papież. Ostatecznie utworzono Królestwo Jerozolimskie, a jego król jedynie formalnie uznawał, że pełnię władzy ma nad nim papież. Władca Jerozolimy pozostawał feudalnym zwierzchnikiem władców pozostałych państw krzyżowców na Wschodzie. Miał jednak ograniczone możliwości wpływania na swoich lenników. Ci często prowadzili własną, samodzielną politykę. Krzyżowcy, którzy zdobyli Palestynę, nie zamierzali bowiem ciągle toczyć walk z muzułmanami. Większość wróciła do domu. Pozostali pragnęli utrzymać ziemie, które już zajęli i cieszyć się nimi w pokoju. Dlatego osiadli w Palestynie rycerze i ich potomkowie nie zawsze chętnie patrzyli na rycerskich pielgrzymów przybywających z Zachodu. Ci bowiem pragnęli toczyć wojnę z muzułmanami i prowokowali swoim zachowaniem jej wybuch.
Przybyli z Europy krzyżowcy – rycerze wraz ze służbą, kupcami, duchownymi
– stworzyli na Bliskim Wschodzie nowe społeczeństwo. Łacinnicy, bo tak ich dziś nazywają historycy, byli grupą złożoną ze wszystkich społeczności etnicznych ówczesnej Europy. Dominowali w niej Francuzi z południa, ale znaczna była też liczba Niemców, mieszkańców Italii, a nawet Anglików. Wszyscy oni stosunkowo szybko nawiązywali relacje z miejscową ludnością.
Fulcheri Carnotensis. Historia HiersolymitanaProszę Cię, zwróć uwagę i rozważ, jak Bóg w naszych czasach przekształcił Zachód we Wschód. Bowiem my, mieszkańcy Zachodu, zostaliśmy uczynieni mieszkańcami Wschodu. Ten, kto był Rzymianinem lub Frankiem, teraz z racji zamieszkania jest Galileańczykiem lub Palestyńczykiem. [...] Zapomnieliśmy już miejsca naszych urodzin, są już nieznane dla wielu z nas, a przynajmniej się o nich nie mówi. Niektórzy posiadają tu dom i służbę, które otrzymali jakby na prawie dziedziczenia. Niektórzy wzięli sobie żony nie ze swojego ludu, ale Syryjki, Ormianki, a nawet Saracenki, które zostały ochrzczone. Niektórzy mają wraz z nimi teścia, szwagra, synową lub zięcia, przybranego syna lub ojczyma. Są tutaj również wnukowie i prawnukowie [tych, którzy przybyli na Wschód, tutaj urodzeni]. Jeden uprawia winnice, inny pola. Jeden i drugi używają nawzajem języka ze słowami z różnych języków. Różne języki, teraz powszechne, stają się znane obu społecznościom [Zachodu i Wschodu] i wiara jednoczy tych, którzy są sobie obcy pochodzeniem. [...].
Źródło: Fulcheri Carnotensis. Historia Hiersolymitana, t. III, 37, 2-5, tłum. P. Wiszewski, s. 748.
Po uważnym przeczytaniu relacji Fulchera z Chartres. Uzupełnij tabelę, obrazując podane zjawiska odpowiednim cytatem.
wstępują w mieszane związki małżeńskie., muszą mówić nowym językiem powstałym z połączenia dawnych lub używać wielu różnych., wzbogacili się i związali gospodarczo z nowym miejscem życia., odrzucili pamięć o Europie jako miejscu swego pochodzenia, wiążąc siebie i rodzinę ze Wschodem.
| Łacinnicy tworzą nowe społeczeństwo, bo: | Słowa kronikarza |
|---|---|
| wstępują w mieszane związki małżeńskie. | |
| muszą mówić nowym językiem powstałym z połączenia dawnych lub używać wielu różnych. | |
| wzbogacili się i związali gospodarczo z nowym miejscem życia. | |
| odrzucili pamięć o Europie jako miejscu swego pochodzenia, wiążąc siebie i rodzinę ze Wschodem. |
Po zapoznaniu się z tekstem źródłowym wypisz te fragmenty tekstu, gdzie Fulcher z Chartres mówił o tworzeniu nowego społeczeństwa w Ziemi Świętej przez łacinników.
Kres państw krzyżowych w Ziemi Świętej
Państwa, które powstały na Wschodzie po sukcesie I krucjaty istniały, dopóki utrzymywała się słabość podzielonych państw islamskich. Pół wieku po wielkich zwycięstwach I krucjaty łacinnicy utracili pierwsze państwo: Hrabstwo Edessy. Rycerze, którzy wyruszyli w 1147 roku, by odbić te ziemie (dziś mówi się o tym wydarzeniu jako o II krucjacie), nie odnieśli sukcesu. W latach 80. XII wieku, założyciel nowej dynastii władców Egiptu, SaladynSaladyn, zjednoczył pod swoim panowaniem znaczną część ziem kalifatu i rozpoczął walkę z łacinnikami. Pierwsze ataki na ich państwa zakończyły się klęską Saladyna. O ile jednak on uczył się taktyki wroga i zbierał posiłki, o tyle chrześcijanie zdani byli tylko na własne siły. Wystarczyła klęska łacinników w jednej dużej bitwie w 1187 roku pod Hittin (Hattin), by padła Jerozolima, a Saladyn zajął niemal całe Królestwo Jerozolimskie. Wkrótce w rękach krzyżowców została tylko jedna twierdza – Akka. Wydawało się, że to już koniec obecności rycerzy z Zachodu na Bliskim Wschodzie.
Twierdza krzyżowców
Nazywana od XIX wieku Krak des Chevaliers [czyt. krak de szewaljer] - dosłownie 'zamek rycerzy' (a w XIII wieku Crac de l'Hospital [czyt. krak de lopital] - 'zamek szpitala') - twierdza należała do zakonu joannitów. Była jedną z wielu wzniesionych przez krzyżowców budowli. Przybyli z Zachodu rycerze starali się oswoić krajobraz, wznosząc budynki według znanych sobie reguł. W ten sposób gwarantowali sobie także bezpieczeństwo przez ustawienie w najważniejszych punktach swoich państw twierdz, których konstrukcja miała pozwalać na skuteczną obronę przed napastnikami. Znajdujący się w obecnej Syrii zamek jest jednym z najwspanialszych przykładów gotyckiej sztuki, zastosowanej do stworzenia budowli o wyraźnie militarnym charakterze.
Jakie cechy budowli decydowały o spełnianiu przez nią funkcji obronnych? Odpowiedz, zaznaczając właściwe dokończenie zdania: Funkcje militarne zamku były podkreślane przez...
- podwójny ciąg murów oraz położenie na szczycie wzgórza.
- tarasy na bastejach służące do ostrzału artyleryjskiego.
- sieć podziemnych tuneli ułatwiających wycieczki za linie oblężnicze.
Etos rycerski na Wschodzie?
W mury zamku Krak des Chevaliers wmurowano tablicę, na której widniała inskrypcja.
Po łacinie brzmi ona: Sit tibi copia, sit sapie(n)tia, formaque det(ur) Inq(u)inat omnia sola sup(er)bia, si comi(tetur), to jest 'Niech Ci przynosi [radość] dostatek, mądrość i piękno [ciała], ale wystrzegaj się pychy, która sama zniszczy wszystko'.
Które z wydarzeń odpowiadałoby tej proroczej, jak się okazało, treści?
- Podbój Palestyny w czasie I wyprawy krzyżowej.
- Łamiące rozejm rabunki krzyżowców zakończone interwencją Saladyna.
- Odrzucenie rozmów pokojowych proponowanych przez Saladyna.
Jednak po śmierci Saladyna wyprawy przybywające z Europy odbiły kolejne miasta nad brzegiem Morza Śródziemnego. Dyplomatyczne działania cesarza Fryderyka II Hohenstaufa umożliwiły odzyskanie sanktuariów Jerozolimy (1229). Był to jednak sukces polityczny samego cesarza, który tuż po koronacji na króla Jerozolimy opuścił Ziemię Świętą. Krucha równowaga została naruszona, gdy krzyżowcy ponownie rozpoczęli wojny z Egiptem. W 1244 roku pod naporem muzułmanów ostatecznie utracono Jerozolimę. Tylko dzięki wsparciu napływającemu z Europy państwa łacińskie na Bliskim Wschodzie przetrwały do 1291 roku.
Zakony rycerskie
Krucjaty doprowadziły do powstania nowego typu zakonów. Zakonnicy dążyli bowiem do zbawienia poprzez modlitwę i ascezę, a także pracę fizyczną na rzecz innych ludzi. Nie było jednak dotąd wspólnoty, która łączyłaby troskę o innych ze zobowiązaniem do prowadzenia akcji zbrojnych. Nowe zakony powstały w Palestynie, by troszczyć się o pielgrzymów zmierzających do Grobu Świętego. Przede wszystkim miały zapewnić im bezpieczną podróż i pobyt, prowadzić też dla nich szpital. Ale wkrótce, gdy zakony te stały się znane, zamożne i silne liczebnie, zaczęły odgrywać sztandarową rolę w armii Królestwa Jerozolimskiego. Trzy z nich były najważniejsze – templariuszetemplariusze, joannicijoannici i krzyżacykrzyżacy, wszystkie starały się rozwijać swoją działalność w Europie. Zakon krzyżacki po upadku państw krzyżowych w Ziemi Świętej przeniósł swoją siedzibę do Wenecji, następnie zakładając własne państwo w Prusach. Joannici przetrwali na Rodos. Najgorszy los spotkał pierwszy i najbogatszy zakon – templariuszy.
Król Francji Filip IV Piękny toczył wówczas spór z papiestwem o miasto Lyon, ponadto był zadłużony u templariuszy, którzy użyczali swoich zasobów francuskiemu władcy. Władca dobił targu z papieżem Klemensem V, w wyniku którego templariusze zostali oskarżeni o sodomięsodomię i bałwochwalstwobałwochwalstwo, a majątek został skonfiskowany. Niezależne od Filipa IV Pięknego śledztwo papieskie nie wykazało winy templariuszy, wycofano wobec nich także zarzut herezji. Jednak na skutek nacisków króla Francji doprowadzono do ostatecznej likwidacji zakonu. Ostatni wielki mistrz templariuszy, Jakub de Molay [czyt. de molej], nie przyznał się do winy. Spłonął wraz ze swoimi towarzyszem na stosie w Paryżu w dniu 18 marca 1314 r.
Istnieje wiele współczesnych mitów, dotyczących zakonu templariuszy.
Przyjmuje się w legendach, że aresztowanie templariuszy miało miejsce w dniu
13 października 1307 roku, w piątek. Na tej podstawie w XX wieku utworzono mit 'piątku 13‑ego', jako dnia 'wyjątkowo pechowego'.
Wedle przekazów nowożytnych, w momencie egzekucji Jakuba de Molay wielki mistrz miał rzucić przekleństwo na papieża Klemensa V, króla Filipa IV Pięknego i jego ród. Papież zmarł miesiąc po egzekucji, król francuski najprawdopodobniej zmarł na skutek wylewu osiem miesięcy później. W przeciągu kolejnych 14 lat na tronie Francji zasiadło aż trzech synów Filipa IV Pięknego. Żaden z nich nie rządził długo, co doprowadziło do wygaśnięcia dynastii Kapetyngów na tronie francuskim. Wówczas rozpoczęła się wojna o sukcesję tronu, co ostatecznie sprowadziło na Francję konflikt z Anglią, nazywany wojną stuletnią. Przypuszczalnie był to przypadkowy, choć sugestywny, splot okoliczności, który tylko wzmocnił wydźwięk rzekomej klątwy wielkiego mistrza.
Wielokrotnie w popkulturze pojawiają się przekazy o templariuszach jako sekcie, posiadającej swoje wewnętrzne grupy i stowarzyszenia o tajemniczych praktykach inicjacyjnych lub demonicznych. Na skutek odnalezienia w 2001 roku w Archiwum Watykańskim tzw. Pergaminu z Chinon [czyt. sziną], który był zapisem procesu i przesłuchań zwierzchników zakonu templariuszy ostatecznie dowiedziono, że wycofano wobec nich zarzuty o herezję, bałwochwalstwo i sodomię jeszcze w czasie trwania procesu. Po odnalezieniu Pergaminu z Chinon Archiwum Watykańskie w 2007 roku otworzyło swoje podwoje i przygotowało obszerne wydanie zbioru dokumentów procesu templariuszy. Papież Benedykt XVI w czasie swojego pontyfikatu udzielił spadkobiercom zakonu templariuszy - kawalerom maltańskim - przeprosin za wszczęcie procesu przez Klemensa V.
Spójrz na pieczęć zawierającą oficjalne godło templariuszy. Zastanów się, jaki element ślubów zakonnych symbolizował ów znak. Spróbuj nazwać pozostałe zobowiązania rycerzy, którzy decydowali się wstąpić do zakonu.
Na podstawie opisu pieczęci wyjaśnij, jaką cechę wskazywano na jedną z podstaw ślubów zakonnych u templariuszy.
Dla rycerzy i prostych ludzi wyruszających do Palestyny – by ją zdobyć, bronić jej lub odzyskać – wyprawa była pielgrzymką. Najświętszą, bo taką, w której jako ofiarę Bogu składano własne życie. Wyruszający do Ziemi Świętej spisywali testamenty, żegnali się z rodzinami i powierzali swoje życie Bogu. Przyszywając symboliczny krzyż do płaszczy, dosłownie – jak pisano w dokumentach – 'brali krzyż', to jest godzili się na cierpienie w imię Zbawienia, tak jak uczynił to Chrystus. Nie oznacza to, że wszyscy stawali się uduchowionymi pielgrzymami. Rycerze byli wojownikami i wielu z nich w trakcie walk zapominało o ideałach, które przyświecały im na początku wyprawy. Dla wielu najważniejsze stawały się niespodziewane możliwości, jakie otwierał przed nim nowy świat Wschodu.
Fulcheri Carnotensis. Historia HiersolymitanaNasi rodzice i krewni przybywają do nas każdego dnia, pozbywając się, chociaż czasami niechętnie, wszystkiego, co posiadali. Bo tych, którzy tam byli biedni, tu Bóg uczynił bogatymi. Ci, którzy mieli kilka monet, tu posiadają niezliczone zasoby złotych monet, ci, którzy nie mieli nawet wsi, tu – z łaski Boga – posiadają miasto. Dlaczego więc ktoś, kto odnalazł Wschód tak łaskawym, miałby wrócić na Zachód? Bóg nie chce, by cierpieli ci, którzy niosąc swe krzyże, przysięgali podążać za Nim aż do końca. [...] Bóg chce wzbogacić nas wszystkich i przyciągnąć do siebie jako swoich najlepszych przyjaciół. A ponieważ on tego chce, my także chętnie pożądamy tego samego. A co Jego zadowala, my czynimy z kochającym i poddanym sercem, byśmy wraz z nim mogli władać [światem] na wieczność.
Źródło: Fulcheri Carnotensis. Historia Hiersolymitana, t. III, 37, 2-5, tłum. P. Wiszewski, s. 748.
Przeczytaj powyższy tekst źródłowy i odpowiedz na pytanie.
Dlaczego, zdaniem Fulchera z Chartres, krzyżowcy mieli prawo się bogacić? Wybierz fragment, który daje odpowiedź na to pytanie.
Zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców
W wyniku IV krucjatyIV krucjaty na europejskich ziemiach Bizancjum powołano do życia władztwa rządzone przez łacinników. Od początku utrzymanie ich panowania wymagało stałego dopływu rycerzy, których zabrakło do walki o Królestwo Jerozolimskie. Przeciwko walkom z Bizantyjczykami od początku opowiadał się papież Innocenty III, który przedstawił również żywy obraz zniszczeń dokonanych przez rycerzy. I pamiętaj – ten opis dotyczy walk chrześcijan z chrześcijanami!
Papież Innocenty III, dnia 12 VII 1205 do legata papieskiego, list nr 126 (482)Zaprawdę, jak ma Kościół grecki powrócić do jedności i wierności Stolicy Apostolskiej, jeśli widział w łacinnikach tylko wzór zdrady i dzieło Ciemności, gdy teraz pogardza łacinnikami – i ma ku temu powody – bardziej niż psami? A ci, którzy mieli szukać celów [wskazanych przez] Chrystusa, a nie swoich własnych, którzy swe miecze, których mieli użyć przeciw poganom, zbrukali krwią chrześcijan, nie oszczędzili ani religii, ani wieku, ani płci. Dopuścili się nieczystości, cudzołóstwa i rozpusty na oczach ludzi. Wystawili matrony i dziewice, nawet te oddane Bogu [mniszki], na żądze chłopców. Nie zadowolili się włamaniem do skarbca cesarskiego i złupieniem dóbr książąt i prostych ludzi, położyli swe ręce na skarbach kościołów, a nawet należących do nich nieruchomościach. Zdarli srebrne płyty z ołtarzy i posiekali je [by nimi się obdzielić] między sobą. Zbezcześcili święte miejsca, ukradli krzyże i relikwie.
Źródło: Papież Innocenty III, dnia 12 VII 1205 do legata papieskiego, list nr 126 (482), [w:] Patrologiae Cursus Completus (Patrologia Latina), t. 215, oprac. J.P. Migne, 1855, s. 699–702.
Uzupełnij tabelę – do opisów zachowań łacinników dobierz odpowiednie cytaty z tekstu.
| Zachowanie łacinników w Konstantynopolu w 1204 roku | Cytat |
|---|---|
IV krucjata z 1204 roku zakończyła się podbojem i brutalnym rabunkiem Konstantynopola przez łacinników. Zadała ona dotkliwy cios Cesarstwu, które już nie wróciło do pełni swoich sił. Ironią losu krucjata, która miała bronić Cesarstwa, przyśpieszyła jego upadek. W dodatku powołanie do życia Cesarstwa ŁacińskiegoCesarstwa Łacińskiego i wielu mniejszych państw krzyżowców na terenie Cesarstwa Bizantyjskiego doprowadziło do drastycznego pogłębienia podziału między chrześcijanami Wschodu i Zachodu.
Kres ery krucjat
Skutki wypraw krzyżowych były bardzo zróżnicowane. Dla Europy oznaczały one przede wszystkim wielkie otwarcie na świat. Ogromnie poszerzyły się horyzonty poznawcze rycerza Europejczyka. Powiększyła się także wiedza Europejczyków z zakresu rolnictwa, technologii, handlu, sztuki i literatury. Nie bez znaczenia był rezultat społeczny – zdaniem niektórych historyków wielu niezadowolonych z powodu braku własnych dóbr rycerzy, którzy wzniecali niepokoje społeczne, odeszło na Wschód. Ułatwiło to centralizację władzy i powstanie na Zachodzie królestw opartych na administracji złożonej z wykwalifikowanych urzędników.
Od schyłku XIII wieku jedynymi pozostałościami po dumnych państwach łacinników na Wschodzie były wyspy Cypr i Rodos. Cypr odebrał Bizantyjczykom w 1191 roku król Ryszard Lwie Serce, który odsprzedał go templariuszom. Oni także zrezygnowali z administrowania tą wyspą. Ostatecznie władza królewska nad Cyprem przeszła w ręce rodu Lusignan. Królestwo nie odgrywało większej roli politycznej. Jednak położenie wyspy umożliwiło uczynienie z niej centrum handlu Zachodu z Bliskim Wschodem. Ostatecznie to, co decydowało o dochodach władców, stało się też przyczyną ich zguby. W 1498 roku Wenecjanie zamienili wyspę w swoją kolonię. Inaczej potoczyły się losy wyspy Rodos. W 1309 roku podbili ją joannici, usuwając Bizantyjczyków. Odtąd aż do 1523 roku była stale w ich rękach.
Wyjaśnij znaczenie Królestwa Cypru dla ostatnich krzyżowców.
Wielokrotnie możemy we współczesnej literaturze spotkać się z określeniem 'ludobójstwo', dotyczącym postępowania krzyżowców względem pokonanych muzułmanów. Szczególne odbicie ma to w relacjach dotyczących zdobycia Jerozolimy w 1099 roku. Należy jednak pamiętać, aby nie przenosić współczesnych znaczeń słów na czasy minione. Zdobycie miasta czy fortecy wiązało się z pełnym prawem zwycięzców do życia i mienia pokonanych, gdyż takie były ówczesne realia prowadzenia wojen. Obie strony wykazywały się równym okrucieństwem.
Mówiąc o historii Europy, zwykło się przywoływać kilka największych wypraw krzyżowych. Jednak w rzeczywistości strumień zbrojnych pielgrzymów do Ziemi Świętej płynął nieprzerwanie przez cały XII wiek, słabnąc w ciągu kolejnego stulecia. Jednocześnie władcy i rycerze, którzy nie chcieli udawać się na daleką wyprawę, dostawali od papieży zgodę na uznanie za krucjatę wystąpień przeciw poganom w ich bliższym otoczeniu. Panowie niemieccy jako krucjatę traktowali walki z pogańskimi Słowianami na Pomorzu. A książęta polscy uważali, że wypełniają zobowiązania do podjęcia walki z niewiernymi, zwalczając Prusów. Bieżący interes polityczny łączyli ze wzniosłymi ideałami. Rozumiana w ten sposób święta wojna chrześcijan utrzymała swoją popularność wśród elit europejskich do końca średniowiecza.
Rekonkwista
Podboje państw arabskich w Europie zakończyły się w X wieku. Od tego momentu chrześcijanie zajmowali ziemie wcześniej zdobyte przez wyznawców Mahometa.
W XI wieku Normanowie władający południem Italii zajęli Sycylię. Najdłużej, bo do połowy XV wieku, trwały walki na Półwyspie Iberyjskim. Proces zdobywania Półwyspu przez chrześcijan nazywa się rekonkwistąrekonkwistą.
Odzyskanie Półwyspu Iberyjskiego dla chrześcijan miało olbrzymie znaczenie, do tego stopnia że papież Urban II zabronił rycerstwu z Leonu, Kastylii czy Aragonii tłumnego udziału w pierwszej wyprawie krzyżowej. Przełomowym momentem w dziejach rekonkwisty była bitwa pod Las Navas de Tolosa w 1212 roku. Wojska sprzymierzonych królów iberyjskich pod wodzą władcy Kastylii, Alfonsa VIII, doprowadziły do stopniowego wyparcia z półwyspu Kalifatu Almohadów. Do XV wieku ostał się jedynie Emirat Grenady, który poddał się Hiszpanom w 1492 roku, kończąc
w ten sposób okres istnienia państw muzułmańskich na Zachodzie Europy.
Husyci
W 1. połowie XV wieku w Królestwie Czeskim rozwinął się ruch religijny i polityczny zwany husytyzmem. Jego początki i nazwa pochodzą od tez głoszonych przez czeskiego duchownego i myśliciela Jana Husa, domagającego się zmian w strukturach kościoła powszechnego. Został on spalony na stosie podczas soboru w Konstancji w 1415 roku. Zwolennicy Husa nie uznawali za swojego władcę cesarza Zygmunta Luksemburskiego. Ten uzyskał poparcie papieża, który ogłosił wojnę przeciw husytom i krucjatę na rzecz cesarza, formalnego króla Czech. Wezwanie przeciwko heretykom papież ogłaszał pięciokrotnie - między 1420 a 1435 rokiem.
Wojny husyckie przyniosły na kilkanaście lat wojnę domową na terenie Czech. Ponadto w dziejach wojskowości husyci wprowadzili nowe elementy na polu bitwy
- masowe wykorzystanie pierwszych broni palnych - hakownic - a także wykorzystanie mobilnego obozu wojskowego połączonego z wozów, zwanego taborem, co ułatwiało logistykę prowadzenia wojen. Najważniejsze starcie tej wojny to bitwa pod Lipanami w 1434 roku, podczas której wojska katolików pokonały husytów.
Wyjaśnij, jakie nowe elementy walki podczas średniowiecznych bitew wprowadzili husyci.
Zamiast podsumowania
Żołnierzom cele walk wyznaczają politycy lub wyżsi rangą dowódcy. Spójrz na pochodzącą z około 1270 roku miniaturę przedstawiającą epizod z dziejów I wyprawy krzyżowej. Kto wskazuje cel, ku któremu mają zmierzać rycerze? Dlaczego? Napisz swoją odpowiedź.
Na podstawie opisu powyższej ilustracji wyjaśnij i napisz, kto wskazuje rycerstwu kierunek wyprawy. Zapisz odpowiedź poniżej.
PamiętnikiBył w orszaku króla Fulko [król Jerozolimy w latach 1136–1142], syna Fulki, pewien rycerz znamienity frankoński, który był przybył z ich krain (to jest z Europy) po to, by odbyć pielgrzymkę i wrócić. Zaprzyjaźnił się ze mną i stał się moim nieodłącznym towarzyszem. Nazywał mnie swoim bratem, a łączyła nas miłość i zażyłe stosunki. Kiedy postanowił już odpłynąć do swego kraju, tak do mnie przemówił: 'Mój bracie, odjeżdżam do kraju i proszę Cię, byś posłał ze mną swego syna – syn mój był wtedy ze mną, a liczył sobie lat czternaście – do mej ojczyzny, aby napatrzył się rycerzom i nabrał rozumu i manier rycerskich, a gdy kiedyś wróci, był przykładem człowieka mądrego'. Raniła boleśnie moje uszy ta mowa, która nie mogła pochodzić z głowy rozumnej, boć gdyby mój syn popadł w niewolę, niewola nie mogłaby mu wyrządzić większej krzywdy niż podróż do kraju Franków.
Źródło: Usama ibn Munkidh, Pamiętniki, [w:] Arabowie i Turcy w świetle źródeł, oprac. T. Kowalski, s. 17.
Przeczytaj powyższy fragment wspomnień jednego z arystokratów arabskich.
Jak sądzisz, gdzie przebiegała granica przyjaźni między ludźmi Zachodu i Wschodu?
Jak na kształtowanie tych postaw wpłynęły krucjaty? Czy w trakcie pobytu łacinników na Bliskim Wschodzie mogli oni nawiązać bliższe, pozytywne relacje z Arabami zamieszkującymi te ziemie? Zapisz swoją odpowiedź.
Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:
umiejętność:
wiedzę:
zrozumienie: