Czasy saskie – Rzeczpospolita Wettynów

Wprowadzenie

Śmierć Jana III Sobieskiego w 1696 roku zapoczątkowała okres bezkrólewia, podczas którego szlachta - po raz ostatni, jak się później okazało – dokonywała wyboru władcy bez asysty obcych wojsk. Niemniej elekcja nie przebiegła bez swarów i walk wewnętrznych. Zaczęło się od gorszących kłótni wewnątrz rodziny królewskiej, między królową Marysieńką a najstarszym synem Jakubem, który miał być kandydatem do tronu oraz kontynuatorem 'dynastii'. Kontrkandydatami byli: Francuz książę Conti [czyt.: konti] oraz wystawiony w ostatniej chwili elektor saski Fryderyk August I Wettyn [czyt.: wetyn].

R1G6FiT741MpB

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Znaczenie unii personalnej między Polską a Saksonią”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Znaczenie unii personalnej między Polską a Saksonią”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1G6FiT741MpB

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Znaczenie unii personalnej między Polską a Saksonią”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Ostatnia samodzielna elekcja 1697 roku

R8ymaw8GtabS81

Na ilustracji król August II Mocny. Postać mężczyzny widoczna do kolan. Ubrany jest w zbroję. Przepasany białym materiałem, na którym zawieszona jest peleryna. Uszyta z aksamitnego materiału. Przepasany jest również błękitną wstęgą, zawieszoną od niebieskiego ramienia do prawego biodra. Na szarfie zawieszony Order Orła Białego. Prawą rękę ma położoną na prawym biodrze, lewą ręką coś wskazuje, jest podniesiona. Włosy długie, kręcone, do ramion.

Gdy podczas elekcji okazało się,
że królewicz Jakub Sobieski zrezygnował z kandydowania, nie mając szans na wybór, interreks Michał Radziejowski ogłosił królem Contiego. Zlekceważył niewielką grupę zwolenników Sasa i pospieszył do katedry warszawskiej, aby odśpiewaniem Te Deum laudamus ogłosić szczęśliwe zakończenie elekcji. W tym czasie mniejszościowe stronnictwo elektora ogłosiło wybór swojego kandydata, który okazał się szybszy i skuteczniejszy. Fryderyk August I błyskawicznie zjawił się w Krakowie i mimo różnorakich przeciwności koronował się na Wawelu (październik 1697).

Nowy władca Polski jako August II Mocny umiejętnie sięgnął do sarmackiego systemu wartości, jednocześnie schlebiając szlachcie. Podkreślał religijny aspekt swojej elekcji – pozyskanie dla katolicyzmu pierwszego luteranina cesarstwa, jednocześnie wodza walczącego na Węgrzech z wrogami krzyża – Turkami.

Plany Augusta II Mocnego związane z polską koroną

Unia personalna między Rzeczypospolitą a Saksonią na pozór stworzyła silne mocarstwo regionalne. August II wstępował na tron przy aprobacie Austrii, Prus i Rosji – choć wówczas ich znaczenie dalekie było od tego, które osiągną w czasie rozbiorów. Księstwo Pruskie i Rosja postrzegane były w ówczesnej Europie jako drugorzędne państwa, których przyszłej międzynarodowej kariery nikt nie przewidywał.

REKHup1Gb8AAw1

Ilustracja przedstawia portret dwóch stojących obok siebie mężczyzn. Są to August II, król Polski i Friedrich Wilhelm I, król Prus. Panowie ubrani są w bogate stroje. Mężczyzna po lewej ma na sobie czerwony płaszcz ze złotymi, białymi i niebieskimi elementami, czarne rajtuzy i czarne buty z obcasem. Na głowie ma białą, fantazyjnie zaczesaną w górę perukę. Mężczyzna po prawej ma na sobie granatowy płaszcz, spod którego wystaje srebrny napierśnik zbroi. Ma również czerwoną szarfę przepasaną przez pierś, a w jego stroju zwracają uwagę czerwone mankiety i podszewka płaszcza oraz białe i złote elementy. Mężczyzna ma na sobie białe rajtuzy i czarne buty z obcasem. Na głowie ma białą, gładko zaczesaną perukę. Na drugim planie, po lewej stronie stół z rozłożonym na nim zielonym suknem i czerwono‑złotą poduszką. Na poduszce leżą dwie złote korony. W tle szara ściana z płaskorzeźbą przedstawiającą herb oraz czerwone i złote kotary.

August II Mocny sądził zaś, że dzięki umiejętnemu wzmocnieniu swojej pozycji w Polsce i wykorzystaniu potencjału saskiego stanie się arbitrem w całej Środkowej Europie, zastąpi słabnącą Szwecję, a w przyszłości – być może – nawet sięgnie po koronę cesarską.

Owe marzenia o potędze usiłował zrealizować poprzez pozyskanie dla swojego rodu dziedzicznego władztwa ziem, którymi żywotnie zainteresowana była Polska, np. Mołdawii czy Inflant. W Saksonii trudno było wyznaczyć intratne stanowiska i nadania ziemskie dla znacznej grupy polskiej szlachty, a na nowo zdobytych terytoriach byłoby to możliwe. W przyszłości chęć podtrzymania związków z Rzecząpospolitą skłaniałaby tę szlachtę do elekcji kolejnego Wettyna i wprowadzenia dziedziczności tronu.

Początek wielkiej wojny północnej
– Rzeczpospolita wciągnięta w wojnę

Kontynuacja walk przeciwko Turcji okazała się jednak nierealna wobec gotowości większości państw do zakończenia konfliktu. W traktacie pokojowym kończącym wojnę z Turcją, zawartym w 1699 roku w Karłowicach, Polska formalnie odzyskała jedynie Podole i ziemie ukraińskie, o Mołdawii zaś trzeba było zapomnieć.

W tej sytuacji August II Mocny wykorzystał spotkanie w 1698 roku w Rawie Ruskiej, z powracającym do Rosji ze swojej europejskiej podróży carem Piotrem I. Saksonia, Dania i Rosja zawiązały sojusz i zobowiązały się do ataku na ziemie Szwecji. Spodziewano się łatwego sukcesu, gdyż rządy w Sztokholmie objął Karol XII (zasiadł na tronie w 1697 roku, w wieku 15 lat, w chwili wybuchu wojny miał lat 18).

August II nie docenił jednak przeciwnika. Karol XII najpierw w błyskawicznym ataku i dzięki pomocy floty brytyjskiej wylądował pod Kopenhagą, eliminując pierwszego z koalicjantów. Wojska saskie, z terenów nominalnie neutralnej Rzeczypospolitej, bez powodzenia usiłowały zdobyć Rygę (luty 1700). Jesienią 1700 roku wojska szwedzkie przetransportowano do Inflant, a ponieważ Sasi tkwili bezczynnie pod Rygą, przerzucono je pod obleganą przez Piotra I Narwę. W pierwszym starciu armia rosyjska została kompletnie rozbita. Pokonany car wycofał się do Rosji.

Klęska Augusta i szwedzki anty‑król Stanisław Leszczyński

Zwycięski Karol XII stanął przed wyborem, czy kontynuować walkę z Rosją,czy wkroczyć na tereny Rzeczypospolitej. Zdecydował się na ten drugi krok. Pokazuje to z jednej strony, że nie doceniał potencjału rosyjskiego, a drugiej ciągle jeszcze uważał Polskę za ważny czynnik militarny w Europie.

RzkukykVQHWVU1

Ilustracja przedstawia rysunek - scenę powitania trzech mężczyzn. Pierwszy z nich, ubrany w czarny strój, jasny pas i wysokie buty, stoi tyłem do widza. Przy lewym boku ma miecz. Rozkłada szeroko ręce w stronę przybyłych. Drugi mężczyzna, ukazany z przodu, ma na sobie jasną szatę z jasnym pasem i jasnymi butami. W lewej ręce trzyma czapkę. Nad lekkim uśmiechem widoczne są jego wąsy. Również rozkłada ręce w stronę mężczyzny ubranego w ciemne szaty. Trzeci mężczyzna, stojący za drugim, jest przez niego częściowo przysłonięty. Ubrany jest trójwarstwowy strój: kolorystyka warstw jest kolejno ciemna, jasna i ciemna. Za trzecim mężczyzną widać wysokie drzwi do pomieszczenia, w którym scena się rozgrywa. W tle krzesło i stolik nakryty obrusem.

W tym czasie w kraju dochodziło do walk wewnętrznych, które na Litwie wręcz przybierały formę wojny domowej. Bitwa pod Olkienikami (1700) i pokonanie dominującego rodu magnackiego Sapiehów pokazują stopień anarchizacji życia w kraju. Przeciwnicy króla Augusta II Mocnego, wsparci przez wojska szwedzkie, posuwające się bez większych przeszkód na południe w 1704 roku, zawiązali w Wielkopolsce konfederacjękonfederacjakonfederację i zdetronizowali króla. Jednocześnie pod bacznym okiem Karola XII wybrano nowego władcę, wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego, który podpisał traktat sojuszniczy ze Szwecją, oddając jej nie tylko lenno kurlandzkie, ale też praktycznie podporządkowując całe państwo.

Jednocześnie August II zaczął odzyskiwać poparcie szlachty, zniechęconej grabieżami Szwedów. Popierająca go konfederacja sandomierska zaczęła tworzyć znaczącą siłę militarną, utrudniającą walkami podjazdowymi sytuację Karolowi XII. Aby przerwać rozbicie wewnętrzne w Polsce
– słynny rozłam 'od Sasa do Lasa' – król Szwecji wkroczył do Saksonii, zmuszając elektora do zawarcia pokoju w Altranstädt [czyt.: altranszted]. August II Mocny musiał abdykować w Polsce.

Połtawa

RKxIuAqaHOPGy1

Obraz przedstawia pole bitwy. Na pierwszym planie widoczne są dwie grupy ludzi na wzgórzu. Siedzą oni na koniach, niektórzy wraz z końmi leżą na ziemi. Ścierają się między sobą, unosząc szable w górę. W centrum widać jeźdźca na brązowym koniu, który unosi w górę przednie kopyta. Jeździec ubrany jest w czarną szatę i czarne nakrycie głowy, w prawej ręce trzyma szable. Na dalszym planie ukazane jest pole bitewne. Po lewej stronie zasieki, dalej na prawo kilkanaście kolumn wojska ustawionych w rzędach. Pomiędzy ostatnim rzędem jednej strony konfliktu a pierwszym rzędem drugiej strony biegnie pas siwego dymu, który dociera aż do wzgórza (z prawej strony obrazu). Na dalszym planie widać łąki, z lewej strony biegnie rzeka. W oddali widoczne są zabudowania.

Decyzja Karola XII o uderzeniu na Polskę i pozostawieniu pokonanego Piotra samego sobie okazała się największym błędem młodego władcy. Rosjanie w błyskawicznym tempie, korzystając z pomocy zachodnich doradców, odbudowali armię, wyposażyli
ją w nowocześniejszą broń, ze skonfiskowanych dzwonów cerkiewnych odlali nowe armaty, wybudowali flotę i przystąpili do kontrofensywy. W 1703 roku zaczęto budować Petersburg, pojawiły się nowe twierdze, opanowano też większą część Inflant.

Po ostatecznym – jak się wydawało – pokonaniu Augusta II Mocnego, król Szwecji postanowił naprawić swój błąd i zaatakować bezpośrednio Rosję. Ruszyła wyprawa na Moskwę. Do decydującego starcia doszło pod Połtawą w 1709 roku. Armia szwedzka została rozbita, a ranny Karol XII ratował się ucieczką do Turcji.

R1c30A0FLjREE

Obraz przedstawia scenę bitewną. Na pierwszym planie widoczna jest grupa ludzi na koniach, znajdujących się na wzgórzu. Uwagę zwraca jeden z mężczyzn na jasnobrązowym koniu, który wysuwa się przed pozostałych i spogląda w ich stronę, unosząc w górę miecz. Ma na sobie niebieski płaszcz z czerwonymi mankietami, wysokie czarne buty i czarne nakrycie głowy. Na drugim planie, za wzgórzem, w cieniu znajdują się kolejne osoby i zwierzęta. Niektórzy walczą, część leży pokonana na ziemi. Na dalszym planie widać kłębowisko walczących. Ze środka bitwy wydobywa się gęsty ciemnoszary dym. W tle widać pola oraz drzewa.

Rv4jRjtfqwU5A

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn na tle bitwy. Na pierwszym planie widoczny jest zwrócony bokiem do widza mężczyzna, ubrany w granatowy kaftan i beżowe spodnie. Ma na sobie tylko jeden but - brązowy, sięgający za kolano. Na lewej stopie ma zawiązany bandaż, który jest nieco przesiąknięty krwią. Mężczyzna siedzi na ziemi, na rozłożonym kawałku niebieskiego materiału, i spogląda przed siebie, w stronę, którą wskazuje mu inny mężczyzna, stojący nieco z tyłu i pochylający się nad nim. Stojący mężczyzna ubrany jest w jasną szatę i czerwony płaszcz podszyty brązowym futrem. Na głowie ma futrzaną czapkę z piórem i broszką, a na twarzy sumiaste wąsy. W tle widać grupkę innych mężczyzn.

August II Mocny uroczyście oświadczył, że abdykacja została na nim wymuszona siłą i powraca na tron. Stronnictwo szwedzkie w Polsce bez potężnego protektora praktycznie przestało istnieć. Stanisław Leszczyński opuścił kraj.

R1MYnwMCY5YzI

Rycina przedstawiająca czterech mężczyzn w łodzi. Wszyscy mają nakrycia głowy. Mężczyzna najbliżej prawej krawędzi ilustracji stoi i trzyma wiosło, pozostali siedzą. Dwóch mężczyzn znajdujących się po lewej stronie również trzyma w rękach wiosła, środkowy mężczyzna składa dłonie jak do modlitwy. Patrzy przy tym w dal, na zarys miasta znajdującego się po drugiej stronie rzeki. Nad miastem unosi się dym, widać też kule spadające na zabudowania. Rzeka gdzieniegdzie ma płycizny, na których rosną wysokie trawy.

Królewskie próby reform i sejm niemy

RKDnU1EexFC7M

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Polskie kariery w Saksonii i saskie kariery w Polsce”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Polskie kariery w Saksonii i saskie kariery w Polsce”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RKDnU1EexFC7M

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Polskie kariery w Saksonii i saskie kariery w Polsce”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Mimo klęski Szwedów walki w Polsce trwały nadal. Kraj niszczony był ciągłymi przemarszami wojsk szwedzkich, rosyjskich, polskich, saskich. Zmęczenie społeczeństwa dawało Augustowi II nadzieję, że uda mu się wzmocnić władzę.
Dla zrealizowania swoich planów gotów był nawet do ustępstw terytorialnych
(czyli praktycznie rozbiorów) kosztem Rzeczypospolitej.

R11MlV3eNtZ6T1

Portret mężczyzny w srebrno‑złotej zbroi, z czerwoną peleryną podszytą brązowym futrem. Peleryna jest zapięta pod szyją na złotą broszkę. Mężczyzna jest przepasany czerwonym pasem, w lewej ręce trzyma rękojeść szabli, zaś w prawej buławę. Patrzy wprost na widza. Ma ciemne, krótko przystrzyżone włosy i ciemne sumiaste wąsy. W tle widać zawieszone za postacią czerwone płótno. U dołu malowidła znajduje się napis: Stanisław Ledóchowski Marszałek Konfederacyi Tarnogrodzkiej i Wojewoda Wołyński, umarł 1725 r.

Przebywająca w Polsce armia saska była dużym obciążeniem podatkowym dla Polski. Król usiłował zapewnić sobie stałe podatki na potrzeby utrzymania tych sił, co mogłoby w przyszłości uruchomić mechanizmy analogiczne do tych, które pozwoliły wprowadzić absolutyzm we Francji czy Prusach. Przy cichym poparciu Piotra I 
- przeciwnego wzmocnieniu Wettyna - od 1713 roku zawiązywały się antykrólewskie konfederacje, w 1715 roku skupione w 'generalność' w Tarnogrodzie.

Konfederacja tarnogrodzka wystąpiła nie tylko przeciwko królowi, ale też przeciwko nadmiernym uprawnieniom hetmanów i w ogóle przeciwko rosnącej w siłę magnaterii. Anarchia zaczęła przypominać stan wojny domowej. Obie strony
– z różnymi wprawdzie intencjami – poprosiły o mediację cara Piotra I. Wojska rosyjskie wkroczyły na Litwę, a warunki ugody między królem a szlachtą zatwierdził w 1717 roku jednodniowy 'sejm niemy'. Nie dopuszczono na nim do debaty w obawie, że sejm zostanie zerwany. Gwarantem ugody stał się car. Rozpoczęła się epoka 'protektoratu rosyjskiego'.

Apetyty sąsiadów – polityka obcych interwencji

Wojsko rosyjskie, skoro już raz znalazło się w granicach polsko‑litewskich, trudno było usunąć. Piotr I zaczął planować zagarnięcie terenów nadmorskich. Zmusił do małżeństwa młodziutkiego księcia kurlandzkiego ze swoją bratanicą Anną (później carycą). Wprawdzie małżonek zmarł, ale rządy sprawowała wdowa przy pomocy rosyjskich doradców. Zagrożony był nawet Gdańsk. W traktatach pokojowych kończących wielką wojnę północną (Nystad 1721 rok) na upadku mocarstwa szwedzkiego skorzystali wszyscy poza Augustem II Mocnym. Rosja zagarnęła Ingrię i tak pożądane przez Sasa Inflanty, Prusy- Szczecin, a Hanower - księstwo Bremy.

Złą wróżbą było porozumienie między Petersburgiem a Berlinem w 1720 roku, w którym gwarantowano utrzymanie zasad ustroju polskiego, takich jak wolna elekcja czy swobody szlacheckie. Była to jednak odpowiedź na wysiłki Wettyna, który usiłował wyzwolić się spod kurateli rosyjskiej poprzez zbliżenie z Wiedniem i małżeństwo następcy saskiego tronu z córką byłego cesarza Józefa I.

Dyplomacja sasko‑polska dała się wciągnąć w rozgrywki prowadzone między mocarstwami europejskimi. Zabiegi o sukcesję wettyńską starły się z zabiegami o koronę dla przebywającego na emigracji Stanisława Leszczyńskiego (od 1725 roku teścia Ludwika XV), jak również rosyjskimi, pruskimi i austriackimi usiłującymi nie dopuścić do utrwalenia się dynastii saskiej w Polsce. Efektem stało się w 1732 roku zawarcie traktatu wynegocjowanego przez rosyjskiego dyplomatę Löwenwolda, zwanego też 'traktatem trzech czarnych orłówtLpEC5TGiY_000tp001traktatem trzech czarnych orłów'. Była to smutna zapowiedź przyszłej współpracy państw rozbiorowych – Rosji, Austrii i Prus.

R1JFFp7Zrag8d

Ilustracja przedstawiająca herb. Na żółtym polu czarny orzeł z dwiema głowami zwróconymi w przeciwnych kierunkach. Orzeł ma wystawione na boki szpony - w prawym trzyma złote berło, a w lewym złote jabłko. Na obu głowach ma srebrno‑czerwone korony, od których odchodzą błękitne wstęgi łączące się u góry w jedną dużą srebrną koronę z czerwonymi elementami i krzyżem na szczycie. Orzeł ma na piersi mniejszy herb: na czerwonym tle rycerz na białym koniu, zabijający piką smoka.

R17T2Pxygq8o8

Ilustracja przedstawiająca herb. Na białym polu szary orzeł z dwiema głowami zwróconymi w przeciwnych kierunkach. Orzeł ma wystawione na boki szpony - w prawym trzyma złote berło i miecz ze złotą rękojeścią, a w lewym złote jabłko. Na obu głowach ma złote korony, od których odchodzą błękitno‑złote wstęgi łączące się u góry w jedną dużą złotą koronę z czerwonymi i białymi elementami oraz krzyżem z błękitnym kamieniem szlachetnym na szczycie. Orzeł ma na piersi bogato zdobiony, złoty łańcuch, który otacza mniejszy herb: na złotym tle po lewej stronie czerwony gryf w błękitnej koronie, pośrodku czerwono‑biało‑czerwony pas, zaś po prawej tronie biegnący na skos czerwony pas z powtórzonym trzykrotnie wizerunkiem orła białego.

R5W25TJGxgsC4

Ilustracja przedstawiająca herb. Na białym polu czarny orzeł z głową zwróconą w prawo. Orzeł ma wystawione na boki szpony - w prawym trzyma złote berło zakończone wizerunkiem orła białego w koronie, a w lewym niebieskie jabłko ze złoto‑biało‑czerwonymi zdobieniami. Na głowie ma złoto‑czerwoną koronę ze złotym krzyżem na szczycie. Orzeł ma na piersi dużą złotą literę R.

Herby trzech przyszłych państw zaborczych – Rosji, Austrii, Prus. Zrozumiałe staje się określenie 'traktat trzech czarnych orłów'.