RKsStzHcIuJat1

Na ilustracji plansza obrazująca zmiany zachodzące na naszej planecie od czasu jej powstania do dziś. Schemat w formie spirali. Na dole czasy najdawniejsze ponad cztery miliardy lat temu. Na górze spirali czasy około dwunastu tysięcy lat temu. Na spirali przedstawiono najważniejsze gatunki roślin i zwierząt, charakterystyczne w danym okresie oraz formy terenu, które wówczas powstały. Dookoła spiralnego schematu narysowano sześć małych kul ziemskich, na których przedstawiono etapy powstawania dzisiejszych kontynentów.

1. Budowa wnętrza Ziemi

Nie znamy dokładnej budowy wnętrza Ziemi. Najgłębsze wiercenia geologiczne sięgają tylko 12‑13 km głębokości i dostarczają informacji o budowie skorupy ziemskiej. Do zbadania głębiej leżących skał i warstw wykorzystuje się na przykład analizę przebiegu fal sejsmicznych. Wiedzę na temat struktury Ziemi można też czerpać z badań wieku względnego i bezwzględnego skał. W wyniku studiów geologicznych stwierdzono, że nasza planeta składa się z następujących warstw: skorupa ziemska, płaszcz ziemski i jądro Ziemi. Skorupa ziemska wraz ze skalną górną częścią płaszcza tworzy litosferę. Minerały to najmniejsze komponenty skorupy ziemskiej. Naturalne skupiska jednego lub wielu minerałów formują skały. Można je podzielić na trzy podstawowe grupy: skały magmowe, skały osadowe i skały metamorficzne.

RJzYkwHK4rk3o1

Na czarnym tle kula ziemska. Widoczne wody w kolorze granatowym, zarysy kontynentów i warstwa chmur. Wycięty duży fragment kuli. Wewnątrz widać 3 warstwy i świecący środek. Kolory warstw pomarańczowe. Najciemniejsza na zewnątrz. Bliżej środka jaśniejsze. Wewnątrz wycinka najjaśniejszym kolorem zaznaczono jądro Ziemi. Z prawej strony opisano nazwy warstw. Podano ich grubości w kilometrach. Podano temperaturę jaka panuje w każdej warstwie i jądrze.

2. Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze

Teoria tektoniki płyt litosfery wyjaśnia przyczyny istnienia gór, wybuchów wulkanów i występowania trzęsień ziemi. Litosfera dzieli się na ogromne płyty, które pokrywają całą planetę i unoszą się na plastycznym płaszczu ziemskim. Płyty mogą się rozsuwać (strefa spreadingu) lub ze sobą zderzać (strefa subdukcji). Ponadto przemieszczają się równolegle względem siebie wzdłuż linii uskoków. Masy skalne zgniatane i wypiętrzane w wyniku kolizji dwóch płyt litosfery plastycznie wyginają się i powstają góry fałdowe. Proces ten nazywamy orogenezą, inaczej ruchami górotwórczymi. Gdy masyw lądowy jest sztywny i odporny na fałdowanie, to na skutek wspomnianych ruchów górotwórczych i towarzyszących im naprężeń zostaje pocięty uskokami i obszar przekształca się w góry zrębowe.

R1b9hUizcQk1R1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Na mapie różnymi kolorami zaznaczono płyty litosfery. Nazwy płyt opisano kolorem czerwonym. Wywodzą się one w większości od nazw kontynentów i oceanów. Granice między płytami litosfery oznaczono różnymi rodzajami linii, które objaśnione są w legendzie. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Po obu stronach mapy na dole w legendzie umieszczono znaki użyte na mapie i ich opis. Różnymi rodzajami linii oznaczono granice płyt litosfery, strefę rozrostu dna oceanicznego, strefę kolizji płyt litosfery, uskok transformujący, młode rowy tektoniczne. Strzałkami oznaczono kierunek i prędkość ruchu płyt litosfery w milimetrach na rok, kierunek i prędkość ruchu płyt litosfery względem plamy gorąca w milimetrach na rok.

3. Dzieje Ziemi

Wiek Ziemi wynosi ok. 4,6 mld lat. W wyniku analizy ułożenia warstw skalnych można określić wiek skał (skała starsza, skała młodsza). Rodzaj skały to zarazem informacja na temat warunków, w jakich powstawała. W niektórych można znaleźć szczątki dawnych roślin lub zwierząt, tzw. skamieniałości. Te powstałe z organizmów, które żyły w dość krótkim czasie i występowały powszechnie na znacznych obszarach, to skamieniałości przewodnie. Na ich podstawie można ustalić wiek względny skał. Badając zawartość pierwiastków promieniotwórczych, wyznacza się wiek bezwzględny skał. Najczęściej używanymi do uzgodnienia czasu geologicznego jednostkami są ery. Wchodzą one w skład eonów. Istotne wydarzenia geologiczne widoczne w skałach umożliwiły podział er na okresy geologiczne. W archaiku kształtowała się skorupa ziemska, atmosfera oraz hydrosfera. Powstały także fundamenty wszystkich kontynentów.

W erze paleozoicznej wystąpiły dwie orogenezy. Orogeneza kaledońska – na terenie Polski nastąpiło wypiętrzenie części Gór Świętokrzyskich i Sudetów, w Europie uformowały się m.in. Góry Kaledońskie, Grampian i Góry Skandynawskie. W orogenezie hercyńskiej ukształtowały się m.in. Sudety, a także przeobrażone zostały Góry Świętokrzyskie na terenie Polski, w Europie m.in. Wogezy, Rudawy, Schwarzwald, Harz, Góry Kantabryjskie i Iberyjskie. W erze mezozoicznej intensywnie zachodził proces ruchu płyt litosfery i rozpadły się pierwotne masywy lądowe. Era kenozoiczna zdominowana jest przez ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej (powstały Karpaty i Alpy). Koniec kenozoiku przyniósł między innymi zlodowacenia.

R14Xit8LGVhGR1

Tabela przedstawiająca podział dziejów Ziemi. Pokazuje eony, ery i okresy, oraz daty rozpoczęcia poszczególnych jednostek.

4. Wulkanizm i trzęsienia ziemi

Wulkanizm i trzęsienia ziemi są zjawiskami dobrze znanymi wielu mieszkańcom naszej planety. Większość czynnych wulkanów kuli ziemskiej znajduje się w pacyficznym pierścieniu ognia. Wulkany występują również w Europie, w Afryce, na Hawajach i w górach Kaukazu.

Miejsce, w którym na powierzchnię kontynentów lub na dno morza punktowo wydobywa się lawa i inne produkty wulkaniczne, nazywamy wulkanem. Magma to gorące, znajdujące się pod powierzchnią ziemi, roztopione skały z domieszką dużej ilości wody i gazów. Lawa to wylewająca się na powierzchnię roztopiona masa skalna. Wyróżniamy wulkany stożkowe i tarczowe.

Największe i najsilniejsze trzęsienia ziemi (czyli drgania skorupy ziemskiej) powstają w strefach kontaktu płyt litosfery. Źródło rozchodzenia się fal sejsmicznych zostało nazwane hipocentrum. Miejsce położone bezpośrednio nad nim na powierzchni Ziemi to epicentrum.

R1G68TjPGge111

Ilustracja przedstawia mapę świata. Opisano kontynenty. Opisano oceany. Na mapie różowymi trójkątami zaznaczono czynne wulkany z nazwą i rokiem znaczącej erupcji od tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego roku. Największe skupiska czynnych wulkanów znajdują się wzdłuż zachodnich wybrzeży obu Ameryk, na Islandii i południu Europy, w środkowej Afryce oraz wzdłuż wschodnich wybrzeży Azji, na wyspach Oceanu Spokojnego i w rejonie Archipelagu Malajskiego. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Na dole mapy po lewej stronie wyjaśniono znak różowego trójkącika użytego na mapie – czynny wulkan z nazwą i rokiem znaczącej erupcji od tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego roku.

5. Wietrzenie skał

Wietrzenie skał to proces chemicznego lub fizycznego ich rozpadu. Wyróżniono wietrzenie fizyczne (mechaniczne), chemiczne (np. kras) i biologiczne. Każdy typ wietrzenia skał zachodzi w specyficznych warunkach klimatycznych. Zjawiska krasowe to wszystkie procesy i formy, zarówno powierzchniowe, jak i podziemne, występujące w obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych (wapieni, dolomitów, gipsu, kredy, soli).

Ruchy masowe pojawiają się na większości obszarów lądowych. Luźne masy skał oraz produkty wietrzenia (zwietrzelina) mogą przemieszczać się w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Ruchy masowe to m.in.: osypywanie, odpadanie, obryw, spełzywanie.

RoKkPqHvjbfWN1

Interaktywna aplikacja. Trójwymiarowy wycinek Ziemi z terenów objętych krasem powierzchniowym i podziemnym. Na schemacie przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Formy podpisane. Po kliknięciu na napis otwiera się zdjęcie formy z podpisem.

Interaktywna aplikacja. Trójwymiarowy wycinek Ziemi z terenów objętych krasem powierzchniowym i podziemnym. Na schemacie przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Formy podpisane. Po kliknięciu na napis otwiera się zdjęcie formy z podpisem.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D9COSDG5q

6. Rzeźbotwórcza działalność wiatru

Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą. Aby te procesy mogły zachodzić, muszą jednak wystąpić równocześnie następujące warunki:

• musi wiać wystarczająco silny wiatr;

• skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;

• podłoże nie może być mokre;

• podłoże nie może być pokryte obfitą roślinnością.

Warunki te spełnione są na pustyniach prawie przez cały rok i tam działalność rzeźbotwórcza wiatru jest najsilniejsza. Wyróżnia się trzy główne typy pustyń: erg (pustynia piaszczysta), serir (pustynia żwirowa), hamada (pustynia skalista). Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nazywane jest deflacją. Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. Usypane w ten sposób pagórki nazywane są wydmami (np. barchany czy wydmy paraboliczne). Niesionymi przez siebie ziarnami piasku wiatr może uderzać w skały, szlifować je, żłobić, wygładzać i zarysowywać – to korazja. Bliżej powierzchni Ziemi proces korazji jest najsilniejszy. Powstają rozmaite, bardzo fantazyjne formy skalne, np. grzyby skalne, jardangi czy graniaki.

R1HIrxBfnP2ED1

Zdjęcie wydm. Na pierwszym planie teren płaski. Na drugim planie olbrzymie wydmy – barchany.

R1Y2uDk6gsV5A1

Na zdjęciu teren zabudowany nad morzem. Morze z lewej strony. Z prawej strony miasta olbrzymia wydma paraboliczna.

7. Rzeźbotwórcza działalność rzek i mórz

Poruszająca się woda potrafi mechanicznie niszczyć skały. Zjawisko to nazywamy erozją. W górnym biegu rzeki dominuje erozja wgłębna i erozja wsteczna, w środkowym biegu – erozja boczna i mogą tworzyć się tam meandry. W dolnym biegu, a zwłaszcza u ujścia do morza lub jeziora, rzeka nie ma już siły erozyjnej, stopniowo traci zdolność transportu materiału i go osadza – to akumulacja. Wyróżniamy dwa typy ujść rzeki: ujścia lejkowate i delty.

Morze lub ocean mają silny wpływ na wąski pas lądu zwany wybrzeżem. Fale nieustannie poruszają mniejszymi fragmentami skał na brzegu, coraz silniej je rozdrabniają, tworząc plażę. Proces ten nazywamy abrazją. Niektóre wybrzeża w wyniku rozmaitych procesów narastają, a inne cofają się. W zależności od ukształtowania dna morza i brzegów lądu, procesów geologicznych, prądów morskich i niektórych organizmów wyróżniamy wiele typów wybrzeży. Najbardziej znane to: fiordowe, klifowe, dalmatyńskie, mierzejowe, lagunowe czy szkierowe.

R11bTFlgszAS61

Na zdjęciu rozległa równina. Łąki, pastwiska, zaorane pola. Środkiem płynie rzeka, która tworzy meandry czyli zakręty, pętle i nawroty. Z lewej strony koryta rzeki starorzecze w postaci łukowatego jeziora. Brzegi rzeki porośnięte krzewami i drzewami.

R1MfDZVeeTxtz1

Na zdjęciu satelitarnym delta Nilu. Morza granatowe. Lądy w kolorze piasku. Ujście rzeki i i jej dolny bieg w kolorze zielonym. W dolinie rzecznej bogata roślinność.

Rf5Ngmzdzenaw1

Na zdjęciu wybrzeże klifowe. Na pierwszym planie turkusowe morze. Na drugim planie strome białe skały porośnięte na górze trawą. W dole bardzo wąski pas plaży. Niebieskie niebo pokryte białymi chmurami.

8. Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów

Na Ziemi wiele obszarów jest pokrytych lodowcami górskimi i lądolodami, które tworzą się w odpowiednich warunkach klimatycznych i w miejscach o sprzyjającym ukształtowaniu powierzchni. Lądolody pokrywają niemal całą Antarktydę i większą część Grenlandii. Lodowce formują się powyżej granicy wiecznego śniegu w górach wszystkich kontynentów z wyjątkiem Australii. W wyniku niszczącej i budującej działalności lodowców powstaje wiele form polodowcowych, np. cyrk lodowcowy, moreny, sandry czy jeziora polodowcowe.

R1SftV5ylIceq1

Na zdjęciu góry. Ośnieżone szczyty, brak roślinności. Z prawej strony dolina. Spomiędzy pasm górskich wypływa lodowiec. Szeroki pas zmrożonego śniegu, jęzor lodowca płynie w dół, zataczając szeroki łuk w lewą stronę. W tle wąski pas niebieskiego nieba.

R1URlZFxMdOV51

Na ilustracji kula ziemska sfotografowana z przestrzeni kosmicznej od strony bieguna południowego. Widoczne wody w kolorze ciemnoniebieskim i żółto-zielony ląd na dole. Na górze kuli ziemskiej duża biała plama. Na środku jaśniejsza, brzegi ciemniejsze. To Antarktyda.

Zadania

Pamiętam i rozumiem

1. Wymień warstwy wnętrza Ziemi.

2. Wyjaśnij pojęcia: litosfera, minerał, tektonika płyt litosfery, skamieniałości przewodnie, wulkan, epicentrum, serir, kras, erozja, lądolód.

3. Od czego zależy występowanie lodowców i lądolodów na Ziemi?

4. Omów mechanizm powstawania klifu. Wymień przykłady znanych ci wybrzeży klifowych na świecie.

5. Wyjaśnij pojęcia: stalagmit, stalaktyt, stalagnat, mogot, polje. Wskaż odpowiadające im elementy na poniższym schemacie.

   R1DveOaGMWmbr1

   Wycinek Ziemi. Schemat zawierający różnorodne formy krasowe. Nie są opisane ich nazwy. Podano oznaczenia literowe poszczególnych form. Prowadzą do nich linie.

   

6. Wymień ery występujące w podziale dziejów Ziemi. Przyporządkuj podane okresy geologiczne do jednej z nich: trias, jura i kreda.

7. Wymień 3 formy powstałe w wyniku procesów eolicznych zachodzących na naszej planecie.

Czytam i interpretuję

1. Wśród przedstawionych na zdjęciach skamieniałości rozpoznaj skamieniałości przewodnie.

   RzC77TRaGgo5L1

   Na zdjęciu amonit o pastorałowato zwiniętej muszli. Kolor brązowy. Na górze podziałka. Amonit ma pół metra długości. Tło zdjęcia czarne.

   

   RZ4q5akpnU7AR1

   Animacja ukazująca Tiktaalik – skamieniałość ryby o cechach upodabniających ją do współczesnych czworonożnych płazów. Na brązowej podstawie skamieniały szkielet. Pysk wydłużony płaski, oczy blisko osadzone, zachowane łuki skrzelowe. Masywne żebra, przednie płetwy mocne i rozrośnięte. Na górze podziałka. Wielkość szkieletu około siedemdziesiąt centymetrów.

   Animacja ukazująca Tiktaalik – skamieniałość ryby o cechach upodabniających ją do współczesnych czworonożnych płazów. Na brązowej podstawie skamieniały szkielet. Pysk wydłużony płaski, oczy blisko osadzone, zachowane łuki skrzelowe. Masywne żebra, przednie płetwy mocne i rozrośnięte. Na górze podziałka. Wielkość szkieletu około siedemdziesiąt centymetrów.

   

   Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

   Animacja ukazująca Tiktaalik – skamieniałość ryby o cechach upodabniających ją do współczesnych czworonożnych płazów. Na brązowej podstawie skamieniały szkielet. Pysk wydłużony płaski, oczy blisko osadzone, zachowane łuki skrzelowe. Masywne żebra, przednie płetwy mocne i rozrośnięte. Na górze podziałka. Wielkość szkieletu około siedemdziesiąt centymetrów.

   RncYQ0evLmkzd1

   Na ilustracji trylobit o owalnym i spłaszczonym grzbietobrzusznie ciele, z wyraźnie wyróżnioną częścią głowową, tułowiową i ogonową. Od strony grzbietu pancerz. Dwie głębokie bruzdy wzdłuż dłuższej osi ciała. Kolor brązowy. Z lewej strony widok z góry. Z prawej strony widok z boku. Narysowano podziałkę 1 cm. Trylobit ma około ośmiu centymetrów długości. Tło zdjęcia czarne.

   

2. Nazwij typy gór przedstawione na schemacie i krótko scharakteryzuj sposób ich powstawania.

   R1SE4cwxLgGMG1

   Na ilustracji dwa schematy. Schemat pierwszy podpisany literą a – pofałdowany teren. Cztery warstwy w kolorach brązowych i beżowych. Pomiędzy warstwą drugą i trzecią czarnymi strzałkami zwróconymi do środka i nieco w górę zaznaczono kierunek wypiętrzania gór fałdowych. Schemat drugi podpisany literą be – cztery warstwy w kolorach brązowych i beżowych. Czarnymi strzałkami zaznaczono kierunki uskoków. Ciągłość warstw jest zerwana. Dwa fragmenty uległy wyniesieniu trzy fragmenty obniżeniu.

   

3. Wskaż obszary na Ziemi, na których dochodzi do wybuchów wulkanów i trzęsień ziemi.

   R1LHBqPeDar8j1

   Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną świata. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Cienką czerwoną linią zaznaczono kontur Polski. Czerwoną linią oznaczono granicę kontynentów. Na mapie opisano nazwy kontynentów, półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, pustyń, oceanów, mórz, basenów, głównych rzek i jezior . Oznaczono i opisano główne miasta. Obszar Antarktydy i Grenlandii oznaczono biało-szarym gradientem, obrazującym lądolód. Wzdłuż równoleżnika sześćdziesiąt stopni szerokości geograficznej południowej przebiega zasięg lodu pływającego oznaczony przerywaną linią kropkowaną. Podobna linia przebiega wzdłuż wybrzeży Grenlandii , Kurylów i Półwyspu Kamczatka na północy. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono prostokątny pionowy pasek. Pasek podzielono na dziewięć części. U góry – czerwony i ciemnopomarańczowy, dalej jasnopomarańczowy i żółty, kolejno cztery odcienie niebieskiego od jasnego do ciemnoniebieskiego. W legendzie opisano izobaty: dwieście metrów poniżej poziomu morza, dwa tysiące metrów poniżej poziomu morza, pięć tysięcy metrów poniżej poziomu morza . Opisano poziomice: zero metrów (poziom morza), dwieście metrów powyżej poziomu morza, pięćset metrów powyżej poziomu morza, dwa tysiące metrów powyżej poziomu morza, pięć tysięcy metrów powyżej poziomu morza. Po lewej stronie mapy u góry w legendzie umieszczono znaki występujące na mapie wraz z ich opisami: rzeka, rzeka okresowa, jezioro, jezioro słone, wodospad, kanał, lądolód, lodowiec szelfowy, zasięg stałej pokrywy lodowej na morzu, zasięg lodu pływającego, teren podmokły, pustynia piaszczysta, rafy koralowe, szczyt, wulkan czynny, miasto, granica kontynentów, granica oceanów.

   

4. Wybierz z listy prawidłowe nazwy elementów wulkanu: komin wulkaniczny, krater, potok lawy, komin boczny, ognisko magmy i przypisz je do odpowiedniej litery na schemacie. Wyjaśnij, czym się różni komin boczny od głównego komina wulkanicznego.

   R15DDeip6Tz761

   Na ilustracji przekrój wulkanu. Podstawa w kolorze szarym z czerwoną plamą wybijającą ku górze przez wąski długi przewód. Na podstawie przekrój stożka. Czerwona substancja wydostaje się przez otwór na szczycie i długi wąski przewód będący odnogą przewodu głównego. Nad stożkiem chmura i czerwone kropki. Poszczególne elementy budowy wulkanu oznaczone są literami a, be, ce, de i e.

   

5. Wskaż na schemacie epicentrum i hipocentrum, a następnie wyjaśnij te pojęcia.

   Rhlfns8QfsJ491

   Na ilustracji prostopadłościan – wycinek Ziemi. Kilka brązowych warstw Ziemi, na powierzchni trawa, zbiornik wodny. Z lewej strony pęknięcie, tędy przechodzi uskok. Prawa strona przesunięta nieco w dół. Pod ziemią czerwonym punktem zaznaczono pewne miejsce i opisano je literą be. Dookoła okręgami zaznaczone fale sejsmiczne. Na powierzchni nad punktem be, czerwonym punktem zaznaczono kolejne miejsce i opisano je literą a.

   

6. Nazwij widoczne na mapach typy wybrzeży.

   R54seOAUilRV01

   Na mapie oznaczonej literą A wybrzeże nad Zatoką Meksykańską. Fragment cienkiego pasa wody przylegającego do kontynentu oddzielają od pełnego morza cienkie długie wyspy. Wyspy biegną równolegle do wybrzeża. Na mapie be zachodnie wybrzeże Morza Adriatyckiego. Wzdłuż stałego lądu mnóstwo wysp. Wyspy są podłużne. Układają się równolegle do wybrzeża. Na mapie ce wybrzeże Morza Norweskiego. Ląd górzysty. W długie, wąskie górskie doliny wciska się morze. Na mapie de wybrzeże Finlandii na Morzu Bałtyckim. Tysiące malutkich wysepek kilka większych.

   

7. Do zaznaczonych na schemacie elementów lodowca dobierz prawidłowy opis: czoło lodowca, pole firnowe, jęzor lodowcowy.

   RNkjoY2jYlqda1

   Na ilustracji wycinek Ziemi. Schemat lodowca. Teren pochylony, w tle ośnieżone góry, w głębokiej dolinie śnieg. Nad doliną z zalegającym śniegiem podano opis - literę a. Niżej zwężający się ku dołowi wąski pas śniegu. Element podpisano literą be. Na pierwszym planie wyraźne zakończenie pasa śniegu podpisane literą ce, szary paseczek, a potem teren zielony.

   

8. Rozwiąż poniższe zadanie.

Rozwiązuję problemy

1. Przyporządkuj następujące określenia: spreading, subdukcja, rów oceaniczny, grzbiet oceaniczny, ognisko magmowe odpowiednim literom na rysunku. Odpowiedz, w której ze stref, spreadingu czy subdukcji, powstaje grzbiet oceaniczny, a w której rów oceaniczny. Objaśnij mechanizm ich powstawania.

   REOBjbR5JTDZY1

   Przekrój przez litosferę i płaszcz Ziemi. Prostopadłościan. Warstwa spodnia w kolorze czerwonym. Na środku zaznaczone kolorem żółtym owalne kształty. Nad warstwą czerwoną jest beżowa warstwa. Nie ma ona ciągłości. Na wysokości owalnych, żółtych kształtów jest wypiętrzona a jej dolne części wchodzą w warstwę czerwoną. Warstwa wierzchnia z lewej strony ma kolor niebieski, a z prawej kolor zielony. Zaznaczono zagłębienia i wyniesienia. Powyżej całego przekroju w niebieskich kółkach umieszczono przykłady możliwych ruchów na granicach płyt litosfery. Z lewej strony dwa bloki obok siebie, na nich strzałki zwrócone grotami na zewnątrz. Z prawej strony dwa bloki skalne obok siebie, na nich strzałki zwrócone grotami do wewnątrz.

   

2. W podanych zestawach (A, B, C) skał wybierz te, które do tego zestawu nie pasują ze względu na genezę. Swoją odpowiedź uzasadnij.

   Zadanie

   A	kwarcyt	łupek	gips
   B	torf	wapień	marmur
   C	bazalt	węgiel kamienny	granit

3. Wyjaśnij, dlaczego wietrzenie chemiczne najintensywniej zachodzi w klimacie gorącym i wilgotnym, a wietrzenie fizyczne zachodzi w tym klimacie najsłabiej.

4. Wykorzystując informacje zapisane na rysunku i własną wiedzę, odpowiedz na pytania:

   RdNZtN2fN1NZx1

   Na ilustracji wykres obrazujący na jakich wysokościach przebiega granica wiecznego śniegu w rożnych szerokościach geograficznych. Z lewej strony podziałka z wysokościami od zera do sześciu tysięcy metrów nad poziomem morza. Na osi poziomej wykresu opisane szerokości geograficzne co dziesięć stopni. Pionowymi liniami zaznaczony równik i zwrotniki. Wykres to niebieska linia. Granica wiecznego śniegu przebiega najwyżej na szerokościach zwrotników - Himalaje, Andy. Najniżej w rejonie kół podbiegunowych - Islandia, Arktyka.

   

   1. Dlaczego w okolicach zwrotnika Koziorożca na półkuli południowej granica wiecznego śniegu jest wyżej niż w okolicach zwrotnika Raka na półkuli północnej?

   2. W jakich szerokościach geograficznych granica wiecznego śniegu przebiega na poziomie morza?

   3. Dlaczego granica wiecznego śniegu w obszarach równikowych przebiega na ok. 5 tys. m n.p.m, w okolicach zwrotników na półkuli północnej na ok. 6 tys. m n.p.m., a na południowej na ok. 7 tys. m n.p.m.?

Projekt badawczy

Wyniki i wnioski z projektu badawczego

Test sprawdzający do działu IV. Czynniki i procesy rzeźbotwórcze Ziemi

Test sprawdzający

Klucz testu