RAnpzUYMV6fig

Na ilustracji plansza obrazująca zmiany zachodzące na naszej planecie od czasu jej powstania do dziś. Schemat w formie spirali. Na dole czasy najdawniejsze ponad cztery miliardy lat temu. Na górze spirali czasy około dwunastu tysięcy lat temu. Na spirali przedstawiono najważniejsze gatunki roślin i zwierząt, charakterystyczne w danym okresie oraz formy terenu, które wówczas powstały. Dookoła spiralnego schematu narysowano sześć małych kul ziemskich, na których przedstawiono etapy powstawania dzisiejszych kontynentów.

1. Budowa wnętrza Ziemi

Nie znamy dokładnej budowy wnętrza Ziemi. Najgłębsze wiercenia geologiczne sięgają tylko 12‑13 km głębokości i dostarczają informacji o budowie skorupy ziemskiej. Do zbadania głębiej leżących skał i warstw wykorzystuje się na przykład analizę przebiegu fal sejsmicznych. Wiedzę na temat struktury Ziemi można też czerpać z badań wieku względnego i bezwzględnego skał. W wyniku studiów geologicznych stwierdzono, że nasza planeta składa się z następujących warstw: skorupa ziemska, płaszcz ziemski i jądro Ziemi. Skorupa ziemska wraz ze skalną górną częścią płaszcza tworzy litosferę. Minerały to najmniejsze komponenty skorupy ziemskiej. Naturalne skupiska jednego lub wielu minerałów formują skały. Można je podzielić na trzy podstawowe grupy: skały magmowe, skały osadowe i skały metamorficzne.

R1AVlmzWEqowy

Schemat przedstawia budowę wnętrza Ziemi przedstawioną na rysunku kuli ziemskiej. Z prawej strony opisano nazwy poszczególnych warstw i podano ich grubości w kilometrach. Podano również temperaturę, jaka panuje w każdej warstwie i jądrze, są to kolejno: litosfera (skorupa ziemska i wierzchnia, sztywna część płaszcza górnego), skorupa ziemska (od zera do trzydziestu pięciu kilometrów), płaszcz górny (od trzydziestu pięciu do czterystu kilometrów), płaszcz dolny (od czterystu do dwóch tysięcy dziewięciuset kilometrów i temperaturze od dwóch tysięcy do czterech i pół tysiąca stopni Celsjusza), jądro zewnętrzne płynne (od dwóch tysięcy dziewięciuset do pięciu tysięcy stu kilometrów i temperaturze od czterech tysięcy pięciuset do pięciu tysięcy ośmiuset stopni Celsjusza) oraz jądro wewnętrzne stałe (od pięciu tysięcy stu do sześciu tysięcy trzystu siedemdziesięciu kilometrów i temperaturze od pięciu tysięcy ośmiuset do sześciu tysięcy stopni Celsjusza).

2. Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze

Teoria tektoniki płyt litosfery wyjaśnia przyczyny istnienia gór, wybuchów wulkanów i występowania trzęsień ziemi. Litosfera dzieli się na ogromne płyty, które pokrywają całą planetę i unoszą się na plastycznym płaszczu ziemskim. Płyty mogą się rozsuwać (strefa spreadingu) lub ze sobą zderzać (strefa subdukcji). Ponadto przemieszczają się równolegle względem siebie wzdłuż linii uskoków. Masy skalne zgniatane i wypiętrzane w wyniku kolizji dwóch płyt litosfery plastycznie wyginają się i w ten sposób powstają góry fałdowe. Proces ten nazywamy orogenezą, inaczej ruchami górotwórczymi. Gdy masyw lądowy jest sztywny i odporny na fałdowanie, to na skutek wspomnianych ruchów górotwórczych i towarzyszących im naprężeń zostaje pocięty uskokami i obszar przekształca się w góry zrębowe.

RZ0MAnerd1RwH

Mapa przedstawiająca płyty litosfery na świecie. Na ilustracji znajdują się granice kontynentów. Osobnym szrafem zaznaczono granice subdukcji i spreadingu oraz uskok transformacyjny. Od północy znajduje się Płyta Północnoamerykańska, obejmująca zasięgiem całą Amerykę Północną, wraz z północno‑zachodnią częścią Atlantyku. Od strony wschodniej płyta ta graniczy z Płytą Euroazjatycką, na której granicy znajduje się strefa spreadingu. Na południowym zachodzie graniczy z Płytą Afrykańską. Na granicy znajduje się strefa spreadingu. Na południu znajduje się Płyta Południowoamerykańska oraz Karaibska. Pomiędzy Płytą Południowoamerykańską a Płytą Północnoamerykańską znajduje się strefa spreadingu. Na granicy z Płytą Karaibską znajduje się od wschodu strefa subdukcji oraz od zachodu uskok transformacyjny. Na południowym zachodzie od omawianej płyty znajduje się Płyta Kokosowa, której granicę wyznacza strefa subdukcji. Na zachodzie znajduje się Płyta Pacyficzna, której granica w większości leży w strefie subdukcji, jednak w okolicy Zatoki Kalifornijskiej znajduje się uskok transformacyjny, na północ od uskoku znajduje się niewielka Płyta Gorda oraz powyżej jej Płyta Juan de Fuca, których granicami są strefy subdukcji. Powyżej tych płyt – w okolicy Zatoki Alaskiej – znajduje się uskok transformacyjny. A od Półwyspu Alaskiego – strefa subdukcji. Kolejną płytą, znajdującą się na północy, jest Płyta Euroazjatycka, która obejmuje Eurazję z wyłączeniem Półwyspu Dekańskiego oraz Półwyspu Arabskiego i Iranu. Płyta graniczy od północnego wschodu i zachodu z Płytą Północnoamerykańską, której granicą jest strefa spreadingu. Od wschodu z Płytą Pacyficzną i Płytą Filipińską, których granicą jest strefa spreadingu. Na południu Płyta Euroazjatycka sąsiaduje (od wschodu) z Płytą Indoaustralijską, Płytą Irańską, Arabską oraz Afrykańską. Na granicy z płytami: Indoaustralijską i Arabską występuje strefa subdukcji, na granicy z Płytą Irańską i Afrykańską - uskok transformacyjny. W centralnej części świata znajduje się Płyta Afrykańska, która od północy graniczy z Płytą Euroazjatycką, na południu z Płytą Antarktyczną. Po wschodniej stronie od Płyty Afrykańskiej znajduje się Płyta Somalijska, na której granicy znajduje się strefa ryftowa. Na południu znajduje się Płyta Antarktyczna a na zachodzie Płyta Południowoamerykańska. Na północnym zachodzie od tej płyty znajduje się Płyta Północnoamerykańska. Na granicach tych płyt występują strefy spreadingu. Na północnym wschodzie, powyżej Płyty Antarktycznej położona jest Płyta Indoaustralijska, która obejmuje Australię i Półwysep Indyjski. Na północy graniczy z Płytą Euroazjatycką oraz Pytą Pacyficzną oraz dwiema mniejszymi płytami: Bismarcka oraz Salomona, na których granicach występuje strefa subdukcji. Na wschodzie znajduje się Płyta Pacyficzna a na zachodzie Płyta Somalijska oraz Arabska i Irańska. Na południowym zachodzie, powyżej Płyty Antarktycznej, znajduje się Płyta Południowoamerykańska. Na wschodzie graniczy ona z Płytą Afrykańską, gdzie na granicy tych płyt znajduje się strefa spreadingu. Na południu występuje Płyta Scotia , gdzie na granicy występują uskoki transformacyjne oraz na zachodzie Płyta Nazca i na północy Płyta Karaibska, na których granicach występuje strefa subdukcji.

3. Dzieje Ziemi

Wiek Ziemi wynosi ok. 4,6 mld lat. W wyniku analizy ułożenia warstw skalnych można określić wiek skał (skała starsza, skała młodsza). Rodzaj skały to zarazem informacja na temat warunków, w jakich powstawała. W niektórych można znaleźć szczątki dawnych roślin lub zwierząt, tzw. skamieniałości. Te powstałe z organizmów, które żyły w dość krótkim czasie i występowały powszechnie na znacznych obszarach, to skamieniałości przewodnie. Na ich podstawie można ustalić wiek względny skał. Badając zawartość pierwiastków promieniotwórczych, wyznacza się wiek bezwzględny skał. Najczęściej używanymi do uzgodnienia czasu geologicznego jednostkami są ery. Wchodzą one w skład eonów. Istotne wydarzenia geologiczne widoczne w skałach umożliwiły podział er na okresy geologiczne. W archaiku kształtowała się skorupa ziemska, atmosfera oraz hydrosfera. Powstały także fundamenty wszystkich kontynentów.

W erze paleozoicznej wystąpiły dwie orogenezy. Orogeneza kaledońska – na terenie Polski nastąpiło wypiętrzenie części Gór Świętokrzyskich i Sudetów, w Europie uformowały się m.in. Góry Kaledońskie, Grampian i Góry Skandynawskie. W orogenezie hercyńskiej ukształtowały się m.in. Sudety, a także przeobrażone zostały Góry Świętokrzyskie na terenie Polski, w Europie m.in. Wogezy, Rudawy, Schwarzwald, Harz, Góry Kantabryjskie i Iberyjskie. W erze mezozoicznej intensywnie zachodził proces ruchu płyt litosfery i rozpadły się pierwotne masywy lądowe. Era kenozoiczna zdominowana jest przez ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej (powstały Karpaty i Alpy). Koniec kenozoiku przyniósł między innymi zlodowacenia.

RfiZWVSvN6Tid

Tabela stratygraficzna przedstawiająca podział dziejów Ziemi. Pokazuje eony, ery i okresy, oraz daty rozpoczęcia poszczególnych jednostek. Na dole tabeli występują najstarsze ery, na górze - najmłodsze. Po prawej przy każdej erze opisane są okresy, które występowały w danej erze, po lewej eon, do którego era należała. Dalej wymienione są epoki, tylko dla okresu czwartorzędu w erze kenozoicznej. Najdalej na prawo wymienione jest datowanie bezwzględne okresu. Zaczynając od dołu, znajduje się prostokąt 4,6 miliardów oznaczający rozpoczęcie prekambru (eony: protezoik i archaik) - nieformalnej jednostki geochronologicznej. Powyżej jest tabliczka - 541 milionów - data rozpoczęcia ery paleozoiku (od tej daty zaczyna się eon fanerozoiku i trwa aż do samej góry tabeli), który dzieli się na kambr (początek 541 mln lat temu), ordowik (485 lat temu), sylur (443 lat temu), dewon (419 lat temu), karbon (359 lat temu) , perm (299 lat temu). Powyżej ery paleozoicznej jest tabliczka 252 mln lat, oznaczająca czas rozpoczęcia ery mezozoicznej, która dzieli się na trias (początek 252 mln lat temu), jurę (201 mln lat temu) i kredę (145 mln lat temu). Powyżej ery mezozoicznej jest tabliczka - 66 milionów lat, czyli czas rozpoczęcia ery kenozoicznej, która dzieli się na paleogen (początek 66 mln lat temu), neogen (23 mln lat temu) oraz czwartorzęd (2,6 mn lat temu). Czwartorzęd dzieli się na plejstocen (początek 2,6 mln lat temu) i holocen (11,7 tys. lat temu).

4. Wulkanizm i trzęsienia ziemi

Wulkanizm i trzęsienia ziemi są zjawiskami dobrze znanymi wielu mieszkańcom naszej planety. Większość czynnych wulkanów kuli ziemskiej znajduje się w pacyficznym pierścieniu ognia. Wulkany występują również w Europie, w Afryce, na Hawajach i w górach Kaukazu.

Miejsce, w którym na powierzchnię kontynentów lub na dno morza punktowo wydobywa się lawa i inne produkty wulkaniczne, nazywamy wulkanem. Magma to gorące, znajdujące się pod powierzchnią Ziemi, roztopione skały z domieszką dużej ilości wody i gazów. Lawa to wylewająca się na powierzchnię roztopiona masa skalna. Wyróżniamy wulkany stożkowe i tarczowe.

Największe i najsilniejsze trzęsienia ziemi (czyli drgania skorupy ziemskiej) powstają w strefach kontaktu płyt litosfery. Źródło rozchodzenia się fal sejsmicznych zostało nazwane hipocentrum. Miejsce położone bezpośrednio nad nim na powierzchni Ziemi to epicentrum.

RH6bTvxxCzLXQ

Ilustracja przedstawia mapę świata z rozmieszczeniem istotniejszych wulkanów. Kontynenty mają ciemno‑piaskową barwę, każdy z nich ma swoją nazwę. Białymi liniami zaznaczono granice państw. Niebieskimi liniami są zaznaczone rzeki, a także linia wybrzeża. Wyszczególnione są również poszczególne oceany z nazwami w ciemnoniebieskim kolorze, a ich obszar w kolorze jasnoszarym. Naniesiona została siatka południków i równoleżników, a także linia koła podbiegunowego północnego, zwrotnika Raka, zwrotnika Koziorożca i koła podbiegunowego południowego. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i  równoleżniki co dwadzieścia stopni. Czynne wulkany oznaczone są ciemnoróżowymi trójkątami, przy istotniejszych z nich są również ich nazwy. Przy niektórych z nich jest również data ich znaczącej erupcji, licząc od tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego roku. Podążając od zachodu, widać łańcuch wulkanów na półwyspie Alaska. Pięć wulkanów znajduje się na zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej, na północ od Półwyspu Kalifornijskiego. W tym obszarze wyszczególniony jest Mt St Helens z rokiem erupcji mającej miejsce w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym roku. W okolicach dwudziestego stopnia szerokości geograficznej północnej, nieopodal zwrotnika Raka, znajdują się kolejno dwa wulkany na Hawajach (w tym Kilauea, rok erupcji tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty), następnie El Chichón (erupcja w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym drugim roku) wraz z kilkoma innymi wulkanami w rejonie Wyżyny Meksykańskiej, a potem grupa czterech w rejonie Małych Antyli z Soufrière Hills (eksplozja miała miejsce w tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym siódmym roku). W rejonie wysp Galapagos zaznaczone trzy, a wzdłuż północnozachodniego wybrzeża Ameryki Północnej oznaczone jest kolejne skupisko, na czele z Nevado del Ruiz (erupcja w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym piątym), Galeras (erupcja w tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym trzecim), i Reventador z informacją o erupcji w dwa tysiące drugim roku. W dalszej części kontynentu, wzdłuż linii Andów grupa kilkunastu wulkanów, z których w południowej części kontynentu wyróżniono Chaitén, Puyehue‑Cordón Caulle i El Llaima z erupcjami odpowiednio w dwa tysiące ósmym, dwa tysiące jedenastym, i tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym czwartym roku. Jeden wulkan jest w rejonie Szetlandów Południowych, a nieco dalej na północny wschód następne trzy na Oceanie Atlantyckim. Na Antarktydzie umiejscowiony został jeszcze jeden, na wschodnim wybrzeżu w okolicach stu sześćdziesięciu stopniu długości geograficznej wschodniej. Na terytorium Islandii zostało oznaczonych pięć wulkanów, w tym Grimsvötn i Eyjafjallajökull, z których pierwszy wybuchł w dwa tysiące jedenastym roku, a drugi w dwa tysiące dziesiątym. Nieopodal na północny wschód znajduje się oznaczenie wulkanu Hekla, którego erupcja miała miejsce w roku tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym pierwszym. W Europie wyszczególniono Etnę na Sycylii, Stromboli na terytorium Morza Tyrreńskiego oraz Santoryn na Morzu Egejskim. W pobliskim regionie zaznaczono także po dwa wulkany na w rejonie Azorów i Wysp Kanaryjskich. W Afryce na wschodnim wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej znajduje się Lake Nyos (erupcja w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym szóstym) i dodatkowo jeden obok niego. Na omawianym kontynencie wyróżniono jeszcze dwa - Nabro na północy Wyżyny Abisyńskiej niedaleko Morza Czerwonego (wybuch miał miejsce w dwa tysiące jedenastym roku) i Nyiragongo, położony niedaleko na zachód od Jeziora Wiktorii. Pozostałych osiem wulkanów ciągnie się w pasie od wschodnich okolic Jeziora Wiktorii dalej na północ, aż do wspomnianego wulkanu Nabro. Na wschód od Madagaskaru, w rejonie Archipelagu Maskarenów, oznaczono jeden stożek. Największe skupisko wulkanów można zaobserwować na bardzo rozległym obszarze rozciągającym się od Kamczatki aż po Archipelag Malajski na wschodzie Azji i części Oceanii. Wspomniane terytorium Kamczatki, a także pobliskie Kuryle i Aleuty mają oznaczonych łącznie siedemnaście wulkanów, z których wyróżniono: Szywiełucz na Półwyspie Kamczatka, Saryczew w archipelagu Kuryli oraz Kasatochi. Dwa powyższe wulkany wybuchały odpowiednio w latach: dwa tysiące pierwszym, dwa tysiące dziewiątym. Mount Okmok wraz z Kasatochi Island na terenie pobliskiego łańcucha Aleutów miały natomiast swoje erupcje w dwa tysiące ósmym roku. W pobliskim rejonie Wysp Japońskich zaznaczono dziewięć wulkanów, są wśród nich między innymi Oyama (rok wybuchu: tysiąc dziewięćset osiemdziesiąty trzeci), Ontake (dwa tysiące czternasty) i Unzen (tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty pierwszy). Na południe od nich, w rejonie Rowu Mariańskiego kolejne siedem wulkanów. Następnie, na obszarze począwszy od północnych części Filipin, Sumatry na zachodzie, aż po południową część Archipelagu Malajskiego i rejon Nowej Gwinei na wschodzie, została oznaczona grupa około trzydziestu gęsto rozmieszczonych wulkanów. Wśród nich wulkan Pinatubo (rok erupcji tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty pierwszy), Mayon (tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty trzeci), Ruang (dwa tysiące drugi rok), które znajdują się w rejonie Filipin. Na południe od nich, w pasie ciągnącym się od Sumatry, po rejon położony na wschód od Nowej Gwinei wyróżniono kolejno: Mt Sinabung mający erupcję w dwa tysiące czternastym roku, Galunggung (wybuch w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym drugim roku), Krakatau (rok dwutysięczny), Kelud (rok dwa tysiące czternasty), Mt Merapi (dwa tysiące dziesiąty), Manam (którego eksplozja miała miejsce w dwa tysiące czwartym roku) i Rabaul z wybuchami w tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym czwartym i dwa tysiące szóstym roku. Ostatnimi oznaczonymi wulkanami na mapie jest pięć stożków położonych na południowy wschód od ostatniego z wymienionych, w rejonie Nowych Hebrydów, kolejne siedem w okolicach wysp Fidżi i Tonga oraz trzy w północnej części Nowej Zelandii.

5. Wietrzenie skał

Wietrzenie skał to proces chemicznego lub fizycznego ich rozpadu. Wyróżniono wietrzenie fizyczne (mechaniczne), chemiczne (np. kras) i biologiczne. Każdy typ wietrzenia skał zachodzi w specyficznych warunkach klimatycznych. Zjawiska krasowe to wszystkie procesy i formy, zarówno powierzchniowe, jak i podziemne, występujące w obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych (wapieni, dolomitów, gipsu, kredy, soli).

Ruchy masowe pojawiają się na większości obszarów lądowych. Luźne masy skał oraz produkty wietrzenia (zwietrzelina) mogą przemieszczać się w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Ruchy masowe to m.in.: osypywanie, odpadanie, obryw, spełzywanie.

R1DEtI7QAlPP6

Interaktywna aplikacja. Trójwymiarowy wycinek Ziemi z terenów objętych krasem powierzchniowym i podziemnym. Na schemacie przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Formy podpisane. Po kliknięciu na napis otwiera się zdjęcie formy z podpisem.

Interaktywna aplikacja. Trójwymiarowy wycinek Ziemi z terenów objętych krasem powierzchniowym i podziemnym. Na schemacie przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Formy podpisane. Po kliknięciu na napis otwiera się zdjęcie formy z podpisem.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P160Soelw

6. Rzeźbotwórcza działalność wiatru

Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą. Aby te procesy mogły zachodzić, muszą jednak wystąpić równocześnie następujące warunki:

• musi wiać wystarczająco silny wiatr;

• skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;

• podłoże nie może być mokre;

• podłoże nie może być pokryte obfitą roślinnością.

Warunki te spełnione są na pustyniach prawie przez cały rok i tam działalność rzeźbotwórcza wiatru jest najsilniejsza. Wyróżnia się trzy główne typy pustyń: erg (pustynia piaszczysta), serir (pustynia żwirowa), hamada (pustynia kamienista). Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nazywane jest deflacją. Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. Usypane w ten sposób pagórki nazywane są wydmami (np. barchany czy wydmy paraboliczne). Niesionymi przez siebie ziarnami piasku wiatr może uderzać w skały, szlifować je, żłobić, wygładzać i zarysowywać – to korazja. Bliżej powierzchni Ziemi proces korazji jest najsilniejszy. Powstają rozmaite, bardzo fantazyjne formy skalne, np. grzyby skalne, jardangi czy graniaki.

Przykłady form powstałych w wyniku rzeźbotwórczej działalności wiatru

RXxWmXyrrsqM8

Na zdjęciu pustynia piaszczysta. Na pierwszym planie płaski teren. Na drugim planie duże piaszczyste wydmy o falowanych grzbietach. Piasek w kolorze ceglastym. Na horyzoncie niebo.

RCqvRRdnnTHvc

Zdjęcie przedstawia widok z lotu ptaka na znacznym obszarze nadmorskie miasto. Na górze i w lewym górnym rogu znajduje się morze, następnie mniej więcej od lewego dolnego rogu do prawego górnego rogu rozpościera się miasto. Pozostałą część zdjęcia wypełnia bardzo duża wydma paraboliczna. Jej piasek ma ciemnopomarańczowy kolor. Stok dowietrzny jest dużo łagodniejszy niż zawietrzny. Wydma jest wielkości porównywalnej z leżącym u jej podnóża miastem.

7. Rzeźbotwórcza działalność rzek i mórz

Poruszająca się woda potrafi mechanicznie niszczyć skały. Zjawisko to nazywamy erozją. W górnym biegu rzeki dominuje erozja wgłębna i erozja wsteczna, w środkowym biegu – erozja boczna i mogą tworzyć się tam meandry. W dolnym biegu, a zwłaszcza u ujścia do morza lub jeziora, rzeka nie ma już siły erozyjnej, stopniowo traci zdolność transportu materiału i go osadza – to akumulacja. Wyróżniamy dwa typy ujść rzeki: ujścia lejkowate i delty.

Morze lub ocean mają silny wpływ na wąski pas lądu zwany wybrzeżem. Fale nieustannie poruszają mniejszymi fragmentami skał na brzegu, coraz silniej je rozdrabniają, tworząc plażę. Proces ten nazywamy abrazją. Niektóre wybrzeża w wyniku rozmaitych procesów narastają, a inne cofają się. W zależności od ukształtowania dna morza i brzegów lądu, procesów geologicznych, prądów morskich i niektórych organizmów wyróżniamy wiele typów wybrzeży. Najbardziej znane to: fiordowe, klifowe, dalmatyńskie, mierzejowe, lagunowe czy szkierowe.

Przykłady form powstałych w wyniku rzeźbotwórczej działalności rzek i mórz

RscKl5IdberXk

Na zdjęciu rozległa równina. Łąki, pastwiska, zaorane pola. Środkiem płynie rzeka, która tworzy meandry czyli zakręty, pętle i nawroty. Z lewej strony koryta rzeki starorzecze w postaci łukowatego jeziora. Brzegi rzeki porośnięte krzewami i drzewami.

RTpB7Zg0tYUDk

Na zdjęciu satelitarnym delta Nilu. Ujście rzeki i jej dolny bieg w kolorze ciemnozielonym. W dolinie rzecznej bogata roślinność, widoczne liczne osady naniesione przez rzekę, która na końcu bardzo się rozszerza, rozlewając się na dużej powierzchni. Morza granatowe. Lądy w kolorze piasku.

R1Wd2FFYiKswc

Na zdjęciu wybrzeże klifowe. Na pierwszym planie turkusowe morze. Na drugim planie strome białe skały porośnięte na górze trawą. W dole bardzo wąski pas plaży. Niebieskie niebo pokryte białymi chmurami.

8. Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów

Na Ziemi wiele obszarów jest pokrytych lodowcami górskimi i lądolodami, które tworzą się w odpowiednich warunkach klimatycznych i w miejscach o sprzyjającym ukształtowaniu powierzchni. Lądolody pokrywają niemal całą Antarktydę i większą część Grenlandii. Lodowce formują się powyżej granicy wiecznego śniegu w górach wszystkich kontynentów z wyjątkiem Australii. W wyniku niszczącej i budującej działalności lodowców powstaje wiele form polodowcowych, np. cyrk lodowcowy, moreny, sandry czy jeziora polodowcowe.

Przykłady form powstałych w wyniku rzeźbotwórczej działalności lodowców i lądolodów

RGn1JZkf8Qi7X

Na zdjęciu góry. Ośnieżone szczyty, brak roślinności. Z prawej strony dolina. Spomiędzy pasm górskich wypływa lodowiec. Szeroki pas zmrożonego śniegu, jęzor lodowca płynie w dół, zataczając szeroki łuk w lewą stronę. W tle wąski pas niebieskiego nieba.

R1O1XsvsLo29s

Na ilustracji kula ziemska sfotografowana z przestrzeni kosmicznej od strony bieguna południowego. Widoczne wody w kolorze ciemnoniebieskim i żółto‑zielony ląd na dole. Na górze kuli ziemskiej duża biała plama. Na środku jaśniejsza, brzegi ciemniejsze. To Antarktyda.

Zadania

Pamiętam i rozumiem

Czytam i interpretuję

Rozwiązuję problemy

Projekt badawczy

Wyniki i wnioski z projektu badawczego

Test sprawdzający do materiału Czynniki i procesy rzeźbotwórcze Ziemi

Polecenie 5

Mapa przedstawia płyty litosfery. Oceń prawidłowość podanych stwierdzeń.

R1eEPjWb17q9C

RJ0A4lbhODJxp

Łączenie par. . Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3

Łączenie par. . Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3

Polecenie 7

Wskaż czynniki sprzyjające występowaniu ruchów masowych na określonym terenie.

R1HNVJL72XfG1

RRVhgTjaScm9l

Możliwe odpowiedzi: 1. A, 2. Nieprawidłowa odpowiedź B, 3. C, 4. Nieprawidłowa odpowiedź B, 5. D, 6. Nieprawidłowa odpowiedź B, 7. E, 8. Nieprawidłowa odpowiedź B