Czynniki i procesy rzeźbotwórcze Ziemi. Podsumowanie
Ziemia zbudowana jest z koncentrycznych warstw – skorupy, płaszcza i jądra. Każda z nich ma inne charakterystyczne cechy fizyczne i chemiczne. Niejednorodność warstw tłumaczy wiele zjawisk, np. wybuchy wulkanów czy trzęsienia ziemi. Długa historia naszej planety zapisana została w skałach, na których podstawie możemy dowiedzieć się, gdzie kiedyś istniały pustynie, wulkany czy morza. Powierzchnia globu ulega ciągłym przemianom. Zachodzą one głównie w wyniku procesów naturalnych, które przekształcały oblicze Ziemi, jeszcze zanim pojawił się człowiek, i które będą to robić nawet po zniknięciu ludzi.
RAnpzUYMV6fig
Na ilustracji plansza obrazująca zmiany zachodzące na naszej planecie od czasu jej powstania do dziś. Schemat w formie spirali. Na dole czasy najdawniejsze ponad cztery miliardy lat temu. Na górze spirali czasy około dwunastu tysięcy lat temu. Na spirali przedstawiono najważniejsze gatunki roślin i zwierząt, charakterystyczne w danym okresie oraz formy terenu, które wówczas powstały. Dookoła spiralnego schematu narysowano sześć małych kul ziemskich, na których przedstawiono etapy powstawania dzisiejszych kontynentów.
Dzieje Ziemi
Źródło: Andrzej Bogusz, United States Geological Survey (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.
iCe6rH70VW_d5e531
1. Budowa wnętrza Ziemi
Nie znamy dokładnej budowy wnętrza Ziemi. Najgłębsze wiercenia geologiczne sięgają tylko 12‑13 km głębokości i dostarczają informacji o budowie skorupy ziemskiej. Do zbadania głębiej leżących skał i warstw wykorzystuje się na przykład analizę przebiegu fal sejsmicznych. Wiedzę na temat struktury Ziemi można też czerpać z badań wieku względnego i bezwzględnego skał. W wyniku studiów geologicznych stwierdzono, że nasza planeta składa się z następujących warstw: skorupa ziemska, płaszcz ziemski i jądro Ziemi. Skorupa ziemska wraz ze skalną górną częścią płaszcza tworzy litosferę. Minerały to najmniejsze komponenty skorupy ziemskiej. Naturalne skupiska jednego lub wielu minerałów formują skały. Można je podzielić na trzy podstawowe grupy: skały magmowe, skały osadowe i skały metamorficzne.
R1AVlmzWEqowy
Schemat przedstawia budowę wnętrza Ziemi przedstawioną na rysunku kuli ziemskiej. Z prawej strony opisano nazwy poszczególnych warstw i podano ich grubości w kilometrach. Podano również temperaturę, jaka panuje w każdej warstwie i jądrze, są to kolejno: litosfera (skorupa ziemska i wierzchnia, sztywna część płaszcza górnego), skorupa ziemska (od zera do trzydziestu pięciu kilometrów), płaszcz górny (od trzydziestu pięciu do czterystu kilometrów), płaszcz dolny (od czterystu do dwóch tysięcy dziewięciuset kilometrów i temperaturze od dwóch tysięcy do czterech i pół tysiąca stopni Celsjusza), jądro zewnętrzne płynne (od dwóch tysięcy dziewięciuset do pięciu tysięcy stu kilometrów i temperaturze od czterech tysięcy pięciuset do pięciu tysięcy ośmiuset stopni Celsjusza) oraz jądro wewnętrzne stałe (od pięciu tysięcy stu do sześciu tysięcy trzystu siedemdziesięciu kilometrów i temperaturze od pięciu tysięcy ośmiuset do sześciu tysięcy stopni Celsjusza).
Poszczególne warstwy Ziemi i temperatura w nich panująca
Źródło: Kelvinsong (http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.
iCe6rH70VW_d5e564
2. Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze
Teoria tektoniki płyt litosfery wyjaśnia przyczyny istnienia gór, wybuchów wulkanów i występowania trzęsień ziemi. Litosfera dzieli się na ogromne płyty, które pokrywają całą planetę i unoszą się na plastycznym płaszczu ziemskim. Płyty mogą się rozsuwać (strefa spreadingu) lub ze sobą zderzać (strefa subdukcji). Ponadto przemieszczają się równolegle względem siebie wzdłuż linii uskoków. Masy skalne zgniatane i wypiętrzane w wyniku kolizji dwóch płyt litosfery plastycznie wyginają się i w ten sposób powstają góry fałdowe. Proces ten nazywamy orogenezą, inaczej ruchami górotwórczymi. Gdy masyw lądowy jest sztywny i odporny na fałdowanie, to na skutek wspomnianych ruchów górotwórczych i towarzyszących im naprężeń zostaje pocięty uskokami i obszar przekształca się w góry zrębowe.
RZ0MAnerd1RwH
Mapa przedstawiająca płyty litosfery na świecie. Na ilustracji znajdują się granice kontynentów. Osobnym szrafem zaznaczono granice subdukcji i spreadingu oraz uskok transformacyjny. Od północy znajduje się Płyta Północnoamerykańska, obejmująca zasięgiem całą Amerykę Północną, wraz z północno‑zachodnią częścią Atlantyku. Od strony wschodniej płyta ta graniczy z Płytą Euroazjatycką, na której granicy znajduje się strefa spreadingu. Na południowym zachodzie graniczy z Płytą Afrykańską. Na granicy znajduje się strefa spreadingu. Na południu znajduje się Płyta Południowoamerykańska oraz Karaibska. Pomiędzy Płytą Południowoamerykańską a Płytą Północnoamerykańską znajduje się strefa spreadingu. Na granicy z Płytą Karaibską znajduje się od wschodu strefa subdukcji oraz od zachodu uskok transformacyjny. Na południowym zachodzie od omawianej płyty znajduje się Płyta Kokosowa, której granicę wyznacza strefa subdukcji. Na zachodzie znajduje się Płyta Pacyficzna, której granica w większości leży w strefie subdukcji, jednak w okolicy Zatoki Kalifornijskiej znajduje się uskok transformacyjny, na północ od uskoku znajduje się niewielka Płyta Gorda oraz powyżej jej Płyta Juan de Fuca, których granicami są strefy subdukcji. Powyżej tych płyt – w okolicy Zatoki Alaskiej – znajduje się uskok transformacyjny. A od Półwyspu Alaskiego – strefa subdukcji. Kolejną płytą, znajdującą się na północy, jest Płyta Euroazjatycka, która obejmuje Eurazję z wyłączeniem Półwyspu Dekańskiego oraz Półwyspu Arabskiego i Iranu. Płyta graniczy od północnego wschodu i zachodu z Płytą Północnoamerykańską, której granicą jest strefa spreadingu. Od wschodu z Płytą Pacyficzną i Płytą Filipińską, których granicą jest strefa spreadingu. Na południu Płyta Euroazjatycka sąsiaduje (od wschodu) z Płytą Indoaustralijską, Płytą Irańską, Arabską oraz Afrykańską. Na granicy z płytami: Indoaustralijską i Arabską występuje strefa subdukcji, na granicy z Płytą Irańską i Afrykańską - uskok transformacyjny. W centralnej części świata znajduje się Płyta Afrykańska, która od północy graniczy z Płytą Euroazjatycką, na południu z Płytą Antarktyczną. Po wschodniej stronie od Płyty Afrykańskiej znajduje się Płyta Somalijska, na której granicy znajduje się strefa ryftowa. Na południu znajduje się Płyta Antarktyczna a na zachodzie Płyta Południowoamerykańska. Na północnym zachodzie od tej płyty znajduje się Płyta Północnoamerykańska. Na granicach tych płyt występują strefy spreadingu. Na północnym wschodzie, powyżej Płyty Antarktycznej położona jest Płyta Indoaustralijska, która obejmuje Australię i Półwysep Indyjski. Na północy graniczy z Płytą Euroazjatycką oraz Pytą Pacyficzną oraz dwiema mniejszymi płytami: Bismarcka oraz Salomona, na których granicach występuje strefa subdukcji. Na wschodzie znajduje się Płyta Pacyficzna a na zachodzie Płyta Somalijska oraz Arabska i Irańska. Na południowym zachodzie, powyżej Płyty Antarktycznej, znajduje się Płyta Południowoamerykańska. Na wschodzie graniczy ona z Płytą Afrykańską, gdzie na granicy tych płyt znajduje się strefa spreadingu. Na południu występuje Płyta Scotia , gdzie na granicy występują uskoki transformacyjne oraz na zachodzie Płyta Nazca i na północy Płyta Karaibska, na których granicach występuje strefa subdukcji.
Płyty litosfery
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
iCe6rH70VW_d5e598
3. Dzieje Ziemi
Wiek Ziemi wynosi ok. 4,6 mld lat. W wyniku analizy ułożenia warstw skalnych można określić wiek skał (skała starsza, skała młodsza). Rodzaj skały to zarazem informacja na temat warunków, w jakich powstawała. W niektórych można znaleźć szczątki dawnych roślin lub zwierząt, tzw. skamieniałości. Te powstałe z organizmów, które żyły w dość krótkim czasie i występowały powszechnie na znacznych obszarach, to skamieniałości przewodnie. Na ich podstawie można ustalić wiek względny skał. Badając zawartość pierwiastków promieniotwórczych, wyznacza się wiek bezwzględny skał. Najczęściej używanymi do uzgodnienia czasu geologicznego jednostkami są ery. Wchodzą one w skład eonów. Istotne wydarzenia geologiczne widoczne w skałach umożliwiły podział er na okresy geologiczne. W archaiku kształtowała się skorupa ziemska, atmosfera oraz hydrosfera. Powstały także fundamenty wszystkich kontynentów.
W erze paleozoicznej wystąpiły dwie orogenezy. Orogeneza kaledońska – na terenie Polski nastąpiło wypiętrzenie części Gór Świętokrzyskich i Sudetów, w Europie uformowały się m.in. Góry Kaledońskie, Grampian i Góry Skandynawskie. W orogenezie hercyńskiej ukształtowały się m.in. Sudety, a także przeobrażone zostały Góry Świętokrzyskie na terenie Polski, w Europie m.in. Wogezy, Rudawy, Schwarzwald, Harz, Góry Kantabryjskie i Iberyjskie. W erze mezozoicznej intensywnie zachodził proces ruchu płyt litosfery i rozpadły się pierwotne masywy lądowe. Era kenozoiczna zdominowana jest przez ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej (powstały Karpaty i Alpy). Koniec kenozoiku przyniósł między innymi zlodowacenia.
RfiZWVSvN6Tid
Tabela stratygraficzna przedstawiająca podział dziejów Ziemi. Pokazuje eony, ery i okresy, oraz daty rozpoczęcia poszczególnych jednostek. Na dole tabeli występują najstarsze ery, na górze - najmłodsze. Po prawej przy każdej erze opisane są okresy, które występowały w danej erze, po lewej eon, do którego era należała. Dalej wymienione są epoki, tylko dla okresu czwartorzędu w erze kenozoicznej. Najdalej na prawo wymienione jest datowanie bezwzględne okresu. Zaczynając od dołu, znajduje się prostokąt 4,6 miliardów oznaczający rozpoczęcie prekambru (eony: protezoik i archaik) - nieformalnej jednostki geochronologicznej. Powyżej jest tabliczka - 541 milionów - data rozpoczęcia ery paleozoiku (od tej daty zaczyna się eon fanerozoiku i trwa aż do samej góry tabeli), który dzieli się na kambr (początek 541 mln lat temu), ordowik (485 lat temu), sylur (443 lat temu), dewon (419 lat temu), karbon (359 lat temu) , perm (299 lat temu). Powyżej ery paleozoicznej jest tabliczka 252 mln lat, oznaczająca czas rozpoczęcia ery mezozoicznej, która dzieli się na trias (początek 252 mln lat temu), jurę (201 mln lat temu) i kredę (145 mln lat temu). Powyżej ery mezozoicznej jest tabliczka - 66 milionów lat, czyli czas rozpoczęcia ery kenozoicznej, która dzieli się na paleogen (początek 66 mln lat temu), neogen (23 mln lat temu) oraz czwartorzęd (2,6 mn lat temu). Czwartorzęd dzieli się na plejstocen (początek 2,6 mln lat temu) i holocen (11,7 tys. lat temu).
Uproszczona tabela stratygraficzna
Źródło: Roman Nowacki, Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.
iCe6rH70VW_d5e636
4. Wulkanizm i trzęsienia ziemi
Wulkanizm i trzęsienia ziemi są zjawiskami dobrze znanymi wielu mieszkańcom naszej planety. Większość czynnych wulkanów kuli ziemskiej znajduje się w pacyficznym pierścieniu ognia. Wulkany występują również w Europie, w Afryce, na Hawajach i w górach Kaukazu.
Miejsce, w którym na powierzchnię kontynentów lub na dno morza punktowo wydobywa się lawa i inne produkty wulkaniczne, nazywamy wulkanem. Magma to gorące, znajdujące się pod powierzchnią Ziemi, roztopione skały z domieszką dużej ilości wody i gazów. Lawa to wylewająca się na powierzchnię roztopiona masa skalna. Wyróżniamy wulkany stożkowe i tarczowe.
Największe i najsilniejsze trzęsienia ziemi (czyli drgania skorupy ziemskiej) powstają w strefach kontaktu płyt litosfery. Źródło rozchodzenia się fal sejsmicznych zostało nazwane hipocentrum. Miejsce położone bezpośrednio nad nim na powierzchni Ziemi to epicentrum.
RH6bTvxxCzLXQ
Ilustracja przedstawia mapę świata z rozmieszczeniem istotniejszych wulkanów. Kontynenty mają ciemno‑piaskową barwę, każdy z nich ma swoją nazwę. Białymi liniami zaznaczono granice państw. Niebieskimi liniami są zaznaczone rzeki, a także linia wybrzeża. Wyszczególnione są również poszczególne oceany z nazwami w ciemnoniebieskim kolorze, a ich obszar w kolorze jasnoszarym. Naniesiona została siatka południków i równoleżników, a także linia koła podbiegunowego północnego, zwrotnika Raka, zwrotnika Koziorożca i koła podbiegunowego południowego. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co dwadzieścia stopni. Czynne wulkany oznaczone są ciemnoróżowymi trójkątami, przy istotniejszych z nich są również ich nazwy. Przy niektórych z nich jest również data ich znaczącej erupcji, licząc od tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego roku. Podążając od zachodu, widać łańcuch wulkanów na półwyspie Alaska. Pięć wulkanów znajduje się na zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej, na północ od Półwyspu Kalifornijskiego. W tym obszarze wyszczególniony jest Mt St Helens z rokiem erupcji mającej miejsce w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym roku. W okolicach dwudziestego stopnia szerokości geograficznej północnej, nieopodal zwrotnika Raka, znajdują się kolejno dwa wulkany na Hawajach (w tym Kilauea, rok erupcji tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty), następnie El Chichón (erupcja w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym drugim roku) wraz z kilkoma innymi wulkanami w rejonie Wyżyny Meksykańskiej, a potem grupa czterech w rejonie Małych Antyli z Soufrière Hills (eksplozja miała miejsce w tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym siódmym roku). W rejonie wysp Galapagos zaznaczone trzy, a wzdłuż północnozachodniego wybrzeża Ameryki Północnej oznaczone jest kolejne skupisko, na czele z Nevado del Ruiz (erupcja w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym piątym), Galeras (erupcja w tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym trzecim), i Reventador z informacją o erupcji w dwa tysiące drugim roku. W dalszej części kontynentu, wzdłuż linii Andów grupa kilkunastu wulkanów, z których w południowej części kontynentu wyróżniono Chaitén, Puyehue‑Cordón Caulle i El Llaima z erupcjami odpowiednio w dwa tysiące ósmym, dwa tysiące jedenastym, i tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym czwartym roku. Jeden wulkan jest w rejonie Szetlandów Południowych, a nieco dalej na północny wschód następne trzy na Oceanie Atlantyckim. Na Antarktydzie umiejscowiony został jeszcze jeden, na wschodnim wybrzeżu w okolicach stu sześćdziesięciu stopniu długości geograficznej wschodniej. Na terytorium Islandii zostało oznaczonych pięć wulkanów, w tym Grimsvötn i Eyjafjallajökull, z których pierwszy wybuchł w dwa tysiące jedenastym roku, a drugi w dwa tysiące dziesiątym. Nieopodal na północny wschód znajduje się oznaczenie wulkanu Hekla, którego erupcja miała miejsce w roku tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym pierwszym. W Europie wyszczególniono Etnę na Sycylii, Stromboli na terytorium Morza Tyrreńskiego oraz Santoryn na Morzu Egejskim. W pobliskim regionie zaznaczono także po dwa wulkany na w rejonie Azorów i Wysp Kanaryjskich. W Afryce na wschodnim wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej znajduje się Lake Nyos (erupcja w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym szóstym) i dodatkowo jeden obok niego. Na omawianym kontynencie wyróżniono jeszcze dwa - Nabro na północy Wyżyny Abisyńskiej niedaleko Morza Czerwonego (wybuch miał miejsce w dwa tysiące jedenastym roku) i Nyiragongo, położony niedaleko na zachód od Jeziora Wiktorii. Pozostałych osiem wulkanów ciągnie się w pasie od wschodnich okolic Jeziora Wiktorii dalej na północ, aż do wspomnianego wulkanu Nabro. Na wschód od Madagaskaru, w rejonie Archipelagu Maskarenów, oznaczono jeden stożek. Największe skupisko wulkanów można zaobserwować na bardzo rozległym obszarze rozciągającym się od Kamczatki aż po Archipelag Malajski na wschodzie Azji i części Oceanii. Wspomniane terytorium Kamczatki, a także pobliskie Kuryle i Aleuty mają oznaczonych łącznie siedemnaście wulkanów, z których wyróżniono: Szywiełucz na Półwyspie Kamczatka, Saryczew w archipelagu Kuryli oraz Kasatochi. Dwa powyższe wulkany wybuchały odpowiednio w latach: dwa tysiące pierwszym, dwa tysiące dziewiątym. Mount Okmok wraz z Kasatochi Island na terenie pobliskiego łańcucha Aleutów miały natomiast swoje erupcje w dwa tysiące ósmym roku. W pobliskim rejonie Wysp Japońskich zaznaczono dziewięć wulkanów, są wśród nich między innymi Oyama (rok wybuchu: tysiąc dziewięćset osiemdziesiąty trzeci), Ontake (dwa tysiące czternasty) i Unzen (tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty pierwszy). Na południe od nich, w rejonie Rowu Mariańskiego kolejne siedem wulkanów. Następnie, na obszarze począwszy od północnych części Filipin, Sumatry na zachodzie, aż po południową część Archipelagu Malajskiego i rejon Nowej Gwinei na wschodzie, została oznaczona grupa około trzydziestu gęsto rozmieszczonych wulkanów. Wśród nich wulkan Pinatubo (rok erupcji tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty pierwszy), Mayon (tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty trzeci), Ruang (dwa tysiące drugi rok), które znajdują się w rejonie Filipin. Na południe od nich, w pasie ciągnącym się od Sumatry, po rejon położony na wschód od Nowej Gwinei wyróżniono kolejno: Mt Sinabung mający erupcję w dwa tysiące czternastym roku, Galunggung (wybuch w tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym drugim roku), Krakatau (rok dwutysięczny), Kelud (rok dwa tysiące czternasty), Mt Merapi (dwa tysiące dziesiąty), Manam (którego eksplozja miała miejsce w dwa tysiące czwartym roku) i Rabaul z wybuchami w tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym czwartym i dwa tysiące szóstym roku. Ostatnimi oznaczonymi wulkanami na mapie jest pięć stożków położonych na południowy wschód od ostatniego z wymienionych, w rejonie Nowych Hebrydów, kolejne siedem w okolicach wysp Fidżi i Tonga oraz trzy w północnej części Nowej Zelandii.
Mapa z rozmieszczeniem na Ziemi większych czynnych wulkanów
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
iCe6rH70VW_d5e678
5. Wietrzenie skał
Wietrzenie skał to proces chemicznego lub fizycznego ich rozpadu. Wyróżniono wietrzenie fizyczne (mechaniczne), chemiczne (np. kras) i biologiczne. Każdy typ wietrzenia skał zachodzi w specyficznych warunkach klimatycznych. Zjawiska krasowe to wszystkie procesy i formy, zarówno powierzchniowe, jak i podziemne, występujące w obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych (wapieni, dolomitów, gipsu, kredy, soli).
Ruchy masowe pojawiają się na większości obszarów lądowych. Luźne masy skał oraz produkty wietrzenia (zwietrzelina) mogą przemieszczać się w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Ruchy masowe to m.in.: osypywanie, odpadanie, obryw, spełzywanie.
R1DEtI7QAlPP6
Interaktywna aplikacja. Trójwymiarowy wycinek Ziemi z terenów objętych krasem powierzchniowym i podziemnym. Na schemacie przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Formy podpisane. Po kliknięciu na napis otwiera się zdjęcie formy z podpisem.
Interaktywna aplikacja. Trójwymiarowy wycinek Ziemi z terenów objętych krasem powierzchniowym i podziemnym. Na schemacie przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Formy podpisane. Po kliknięciu na napis otwiera się zdjęcie formy z podpisem.
Źródło: dostępny w internecie: Man-u (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), Peter Forster, Piano Grande (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), Tcie (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), David Benbennick (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), Mircea Ardelean (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), Tieum512 (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), Prazak (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), Юкатан (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), Paweł Kuźniar (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), The bellman (http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0), Tomorrow sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
iCe6rH70VW_d5e717
6. Rzeźbotwórcza działalność wiatru
Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą. Aby te procesy mogły zachodzić, muszą jednak wystąpić równocześnie następujące warunki:
musi wiać wystarczająco silny wiatr;
skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;
podłoże nie może być mokre;
podłoże nie może być pokryte obfitą roślinnością.
Warunki te spełnione są na pustyniach prawie przez cały rok i tam działalność rzeźbotwórcza wiatru jest najsilniejsza. Wyróżnia się trzy główne typy pustyń: erg (pustynia piaszczysta), serir (pustynia żwirowa), hamada (pustynia kamienista). Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nazywane jest deflacją. Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. Usypane w ten sposób pagórki nazywane są wydmami (np. barchany czy wydmy paraboliczne). Niesionymi przez siebie ziarnami piasku wiatr może uderzać w skały, szlifować je, żłobić, wygładzać i zarysowywać – to korazja. Bliżej powierzchni Ziemi proces korazji jest najsilniejszy. Powstają rozmaite, bardzo fantazyjne formy skalne, np. grzyby skalne, jardangi czy graniaki.
Przykłady form powstałych w wyniku rzeźbotwórczej działalności wiatru
RXxWmXyrrsqM8
Na zdjęciu pustynia piaszczysta. Na pierwszym planie płaski teren. Na drugim planie duże piaszczyste wydmy o falowanych grzbietach. Piasek w kolorze ceglastym. Na horyzoncie niebo.
Olbrzymie barchany na pustyni Namib
Źródło: Joachim Huber (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 2.0.
RCqvRRdnnTHvc
Zdjęcie przedstawia widok z lotu ptaka na znacznym obszarze nadmorskie miasto. Na górze i w lewym górnym rogu znajduje się morze, następnie mniej więcej od lewego dolnego rogu do prawego górnego rogu rozpościera się miasto. Pozostałą część zdjęcia wypełnia bardzo duża wydma paraboliczna. Jej piasek ma ciemnopomarańczowy kolor. Stok dowietrzny jest dużo łagodniejszy niż zawietrzny. Wydma jest wielkości porównywalnej z leżącym u jej podnóża miastem.
Olbrzymia wydma paraboliczna w pobliżu miasta Iquique w północnym Chile utworzona przez wiatry wiejące od Oceanu Spokojnego
Źródło: dostępny w internecie: Paodurang (http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY-SA 3.0.
iCe6rH70VW_d5e764
7. Rzeźbotwórcza działalność rzek i mórz
Poruszająca się woda potrafi mechanicznie niszczyć skały. Zjawisko to nazywamy erozją. W górnym biegu rzeki dominuje erozja wgłębna i erozja wsteczna, w środkowym biegu – erozja boczna i mogą tworzyć się tam meandry. W dolnym biegu, a zwłaszcza u ujścia do morza lub jeziora, rzeka nie ma już siły erozyjnej, stopniowo traci zdolność transportu materiału i go osadza – to akumulacja. Wyróżniamy dwa typy ujść rzeki: ujścia lejkowate i delty.
Morze lub ocean mają silny wpływ na wąski pas lądu zwany wybrzeżem. Fale nieustannie poruszają mniejszymi fragmentami skał na brzegu, coraz silniej je rozdrabniają, tworząc plażę. Proces ten nazywamy abrazją. Niektóre wybrzeża w wyniku rozmaitych procesów narastają, a inne cofają się. W zależności od ukształtowania dna morza i brzegów lądu, procesów geologicznych, prądów morskich i niektórych organizmów wyróżniamy wiele typów wybrzeży. Najbardziej znane to: fiordowe, klifowe, dalmatyńskie, mierzejowe, lagunowe czy szkierowe.
Przykłady form powstałych w wyniku rzeźbotwórczej działalności rzek i mórz
RscKl5IdberXk
Na zdjęciu rozległa równina. Łąki, pastwiska, zaorane pola. Środkiem płynie rzeka, która tworzy meandry czyli zakręty, pętle i nawroty. Z lewej strony koryta rzeki starorzecze w postaci łukowatego jeziora. Brzegi rzeki porośnięte krzewami i drzewami.
Meandrująca rzeka Wda na Pojezierzu Pomorskim. Widoczne starorzecze
Źródło: Ryszardgol1 (https://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY-SA 4.0.
RTpB7Zg0tYUDk
Na zdjęciu satelitarnym delta Nilu. Ujście rzeki i jej dolny bieg w kolorze ciemnozielonym. W dolinie rzecznej bogata roślinność, widoczne liczne osady naniesione przez rzekę, która na końcu bardzo się rozszerza, rozlewając się na dużej powierzchni. Morza granatowe. Lądy w kolorze piasku.
Delta Nilu – zdjęcie satelitarne
Źródło: NASA (http://visibleearth.nasa.gov), licencja: CC BY 3.0.
R1Wd2FFYiKswc
Na zdjęciu wybrzeże klifowe. Na pierwszym planie turkusowe morze. Na drugim planie strome białe skały porośnięte na górze trawą. W dole bardzo wąski pas plaży. Niebieskie niebo pokryte białymi chmurami.
Wybrzeże klifowe
Źródło: Immanuel Giel (http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY-SA 2.0.
iCe6rH70VW_d5e802
8. Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów
Na Ziemi wiele obszarów jest pokrytych lodowcami górskimi i lądolodami, które tworzą się w odpowiednich warunkach klimatycznych i w miejscach o sprzyjającym ukształtowaniu powierzchni. Lądolody pokrywają niemal całą Antarktydę i większą część Grenlandii. Lodowce formują się powyżej granicy wiecznego śniegu w górach wszystkich kontynentów z wyjątkiem Australii. W wyniku niszczącej i budującej działalności lodowców powstaje wiele form polodowcowych, np. cyrk lodowcowy, moreny, sandry czy jeziora polodowcowe.
Przykłady form powstałych w wyniku rzeźbotwórczej działalności lodowców i lądolodów
RGn1JZkf8Qi7X
Na zdjęciu góry. Ośnieżone szczyty, brak roślinności. Z prawej strony dolina. Spomiędzy pasm górskich wypływa lodowiec. Szeroki pas zmrożonego śniegu, jęzor lodowca płynie w dół, zataczając szeroki łuk w lewą stronę. W tle wąski pas niebieskiego nieba.
Najdłuższy górski lodowiec Alp – Aletsch (Szwajcaria) o długości 23,6 km i miejscami grubości 700 m
Źródło: Armin Kübelbeck (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
R1O1XsvsLo29s
Na ilustracji kula ziemska sfotografowana z przestrzeni kosmicznej od strony bieguna południowego. Widoczne wody w kolorze ciemnoniebieskim i żółto‑zielony ląd na dole. Na górze kuli ziemskiej duża biała plama. Na środku jaśniejsza, brzegi ciemniejsze. To Antarktyda.
Największe lądolody i lodowce na Ziemi
Źródło: NASA (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.
Od czego zależy występowanie lodowców i lądolodów na Ziemi?
Omów mechanizm powstawania klifu. Wymień przykłady znanych ci wybrzeży klifowych na świecie.
Wyjaśnij pojęcia: stalagmit, stalaktyt, stalagnat, mogot, polje. Wskaż odpowiadające im elementy na poniższym schemacie.
RFACqn0KJmk9g
Wycinek Ziemi. Schemat zawierający różnorodne formy krasowe. Nie są opisane ich nazwy. Podano oznaczenia literowe poszczególnych form. Prowadzą do nich linie.
Formy krasowe
Źródło: Tomorrow sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Wymień ery występujące w podziale dziejów Ziemi. Przyporządkuj podane okresy geologiczne do jednej z nich: trias, jura i kreda.
Wymień 3 formy powstałe w wyniku procesów eolicznych zachodzących na naszej planecie.
6. Wymień ery występujące w podziale dziejów Ziemi. Przyporządkuj podane okresy geologiczne do jednej z nich: trias, jura i kreda.
7. Wymień 3 formy powstałe w wyniku procesów eolicznych zachodzących na naszej planecie.
Czytam i interpretuję
Wśród przedstawionych na zdjęciach skamieniałości rozpoznaj skamieniałości przewodnie.
Wybrane skamieniałości
RnSeswAykO48v
Na zdjęciu amonit o pastorałowato zwiniętej muszli. Kolor brązowy. Na górze białoczerwona podziałka podpisana wartością pięćdziesiąt centymetrów. Amonit ma pół metra długości. Wiek: wczesna kreda - barrem (sto dwadzieścia dziewięć i dwie dziesiąte do sto dwadzieścia pięć milionów lat temu) Po prawej stronie na dole tekst: "Typowe amonity miały regularnie, spiralnie zwinięte muszle. Istniała też grupa o niejednorodnych (aberanatnych) muszlach. Tło zdjęcia czarne.
Amonit Ancyloceras
Źródło: Andrzej Boczarowski, edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.
R1eOhi9GHDMnT
Animacja ukazująca Tiktaalik – skamieniałość ryby o cechach upodabniających ją do współczesnych czworonożnych płazów. To Tetrapod, czyli prymitywny czworonóg. Na brązowej podstawie skamieniały szkielet. Pysk wydłużony płaski, oczy blisko osadzone, zachowane łuki skrzelowe. Masywne żebra, przednie płetwy mocne i rozrośnięte. Na górze podziałka. Wielkość szkieletu około siedemdziesiąt centymetrów.
Animacja ukazująca Tiktaalik – skamieniałość ryby o cechach upodabniających ją do współczesnych czworonożnych płazów. To Tetrapod, czyli prymitywny czworonóg. Na brązowej podstawie skamieniały szkielet. Pysk wydłużony płaski, oczy blisko osadzone, zachowane łuki skrzelowe. Masywne żebra, przednie płetwy mocne i rozrośnięte. Na górze podziałka. Wielkość szkieletu około siedemdziesiąt centymetrów.
Tiktaalik
Źródło: Andrzej Boczarowski, edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.
Źródło: Andrzej Boczarowski, edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.
Animacja ukazująca Tiktaalik – skamieniałość ryby o cechach upodabniających ją do współczesnych czworonożnych płazów. To Tetrapod, czyli prymitywny czworonóg. Na brązowej podstawie skamieniały szkielet. Pysk wydłużony płaski, oczy blisko osadzone, zachowane łuki skrzelowe. Masywne żebra, przednie płetwy mocne i rozrośnięte. Na górze podziałka. Wielkość szkieletu około siedemdziesiąt centymetrów.
R1PMCwp2CRf4V
Na ilustracji trylobit o owalnym i spłaszczonym grzbietobrzusznie ciele, z wyraźnie wyróżnioną częścią głowową, tułowiową i ogonową. Od strony grzbietu pancerz. Dwie głębokie bruzdy wzdłuż dłuższej osi ciała. Kolor brązowy. Z lewej strony widok z góry. Z prawej strony widok z boku. Narysowano podziałkę 1 cm. Trylobit ma około ośmiu centymetrów długości. Występował we wczesnym dewonie - prag (czterysta dziesięć i osiem dziesiątych do czterysta siedem i sześć dziesiątych miliona lat temu). Występowanie: Lamrakeb, blisko Alnif, Maroko. Tło zdjęcia czarne.
Trylobit Cheirurus
Źródło: Andrzej Boczarowski, edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.
Nazwij typy gór przedstawione na schemacie i krótko scharakteryzuj sposób ich powstawania.
Rt2HWqY08kmuz
Na ilustracji dwa schematy. Schemat pierwszy podpisany literą a – pofałdowany teren. Cztery warstwy w kolorach brązowych i beżowych. Pomiędzy warstwą drugą i trzecią czarnymi strzałkami zwróconymi do środka i nieco w górę zaznaczono kierunek wypiętrzania gór fałdowych. Schemat drugi podpisany literą be – cztery warstwy w kolorach brązowych i beżowych. Czarnymi strzałkami zaznaczono kierunki uskoków. Ciągłość warstw jest zerwana. Dwa fragmenty uległy wyniesieniu trzy fragmenty obniżeniu.
Rodzaje gór
Źródło: Olga Mikos, licencja: CC BY 3.0.
Wskaż obszary na Ziemi, na których dochodzi do wybuchów wulkanów i trzęsień ziemi.
R1JJQkFp8J6zP
Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną świata. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Cienką czerwoną linią zaznaczono kontur Polski. Czerwoną linią oznaczono granice kontynentów. Na mapie opisano nazwy kontynentów, półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, pustyń, oceanów, mórz, basenów, głównych rzek i jezior. Oznaczono i opisano główne miasta. Obszar Antarktydy i Grenlandii oznaczono biało‑szarym gradientem, obrazującym lądolód. Wzdłuż równoleżnika sześćdziesiąt stopni szerokości geograficznej południowej przebiega zasięg lodu pływającego oznaczony przerywaną linią kropkowaną. Podobna linia przebiega wzdłuż wybrzeży Grenlandii , Kurylów i Półwyspu Kamczatka na północy. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono prostokątny pionowy pasek. Pasek podzielono na dziewięć części. U góry – czerwony i ciemnopomarańczowy, dalej jasnopomarańczowy i żółty, kolejno cztery odcienie niebieskiego od jasnego do ciemnoniebieskiego. W legendzie opisano izobaty: dwieście metrów poniżej poziomu morza, dwa tysiące metrów poniżej poziomu morza, pięć tysięcy metrów poniżej poziomu morza. Opisano poziomice: zero metrów (poziom morza), dwieście metrów powyżej poziomu morza, pięćset metrów powyżej poziomu morza, dwa tysiące metrów powyżej poziomu morza, pięć tysięcy metrów powyżej poziomu morza. Po lewej stronie mapy u góry w legendzie umieszczono znaki występujące na mapie wraz z ich opisami: rzeka, rzeka okresowa, jezioro, jezioro słone, wodospad, kanał, lądolód, lodowiec szelfowy, zasięg stałej pokrywy lodowej na morzu, zasięg lodu pływającego, teren podmokły, pustynia piaszczysta, rafy koralowe, szczyt, wulkan czynny, miasto, granica kontynentów, granica oceanów.
Mapa świata
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Wybierz z listy prawidłowe nazwy elementów wulkanu: komin wulkaniczny, krater, potok lawy, komin boczny, ognisko magmy i przypisz je do odpowiedniej litery na schemacie. Wyjaśnij, czym się różni komin boczny od głównego komina wulkanicznego.
R18kouBbZ1mgd
Na ilustracji przekrój wulkanu. Podstawa w kolorze szarym z czerwoną plamą wybijającą ku górze przez wąski długi przewód. Na podstawie przekrój stożka. Czerwona substancja wydostaje się przez otwór na szczycie i długi wąski przewód będący odnogą przewodu głównego. Nad stożkiem chmura i czerwone kropki. Poszczególne elementy budowy wulkanu oznaczone są literami a, be, ce, de i e.
Budowa wulkanu
Źródło: Olga Mikos, licencja: CC BY 3.0.
Wskaż na schemacie epicentrum i hipocentrum, a następnie wyjaśnij te pojęcia.
R1I6YSvZipimX
Na ilustracji prostopadłościan – wycinek Ziemi. Kilka brązowych warstw Ziemi, na powierzchni trawa, zbiornik wodny. Z lewej strony pęknięcie, tędy przechodzi uskok. Prawa strona przesunięta nieco w dół. Pod ziemią czerwonym punktem zaznaczono pewne miejsce i opisano je literą be. Dookoła okręgami zaznaczone fale sejsmiczne. Na powierzchni nad punktem be, czerwonym punktem zaznaczono kolejne miejsce i opisano je literą a.
Epicentrum i hipocentrum
Źródło: Olga Mikos, licencja: CC BY 3.0.
Nazwij widoczne na mapach typy wybrzeży.
RMIw5xahWnD7n
Na mapie oznaczonej literą A wybrzeże nad Zatoką Meksykańską. Fragment cienkiego pasa wody przylegającego do kontynentu oddzielają od pełnego morza cienkie długie wyspy. Wyspy biegną równolegle do wybrzeża. Na mapie be zachodnie wybrzeże Morza Adriatyckiego. Wzdłuż stałego lądu mnóstwo wysp. Wyspy są podłużne. Układają się równolegle do wybrzeża. Na mapie ce wybrzeże Morza Norweskiego. Ląd górzysty. W długie, wąskie górskie doliny wciska się morze. Na mapie de wybrzeże Finlandii na Morzu Bałtyckim. Tysiące malutkich wysepek i kilka większych.
Typy wybrzeży
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Do zaznaczonych na schemacie elementów lodowca dobierz właściwą nazwę: czoło lodowca, pole firnowe, jęzor lodowcowy.
RIUUhQ2Lml6IK
Na ilustracji wycinek Ziemi. Schemat lodowca. Teren pochylony, w tle ośnieżone góry, w głębokiej dolinie śnieg. Nad doliną z zalegającym śniegiem podano opis - literę a. Niżej zwężający się ku dołowi wąski pas śniegu. Element podpisano literą be. Na pierwszym planie wyraźne zakończenie pasa śniegu podpisane literą ce, szary paseczek, a potem teren zielony.
Elementy lodowca
Źródło: Olga Mikos, licencja: CC BY 3.0.
1. Wymień znane ci rodzaje skamieniałości przewodnich. Odpowiedzi zapisz w zeszycie.
2. Wymień znane ci typy gór oraz krótko scharakteryzuj proces ich powstawania.
3. Wymień obszary na Ziemi, na których dochodzi do wybuchów wulkanów i trzęsień ziemi.
4. Krótko scharakteryzuj poniższe nazwy elementów wulkanu: komin wulkaniczny, krater, potok lawy, komin boczny, ognisko magmy. Wyjaśnij, czym się różni komin boczny od głównego komina wulkanicznego.
5. Wyjaśnij pojęcia epicentrum i hipocentrum. Odpowiedzi zapisz w zeszycie.
6. Wymień znane ci typy wybrzeży i krótko je scharakteryzuj.
7. Powiedz, w których częściach lodowca znajdują się jego następujące elementy: czoło lodowca, pole firnowe, jęzor lodowcowy.
Ćwiczenie 1
RoFMM4fOa3xsu
Zadanie interaktywne
Zadanie interaktywne
Przyporządkuj nazwy form do typu wietrzenia, w wyniku którego formy te powstały.
Przyporządkuj następujące określenia: spreading, subdukcja, rów oceaniczny, grzbiet oceaniczny, ognisko magmowe odpowiednim literom na rysunku. Odpowiedz, w której ze stref, spreadingu czy subdukcji, powstaje grzbiet oceaniczny, a w której rów oceaniczny. Objaśnij mechanizm ich powstawania.
R1GdzT0bLopis
Przekrój przez litosferę i płaszcz Ziemi. Prostopadłościan. Warstwa spodnia w kolorze czerwonym. Na środku zaznaczone kolorem żółtym owalne kształty. Nad warstwą czerwoną jest beżowa warstwa. Nie ma ona ciągłości. Na wysokości owalnych, żółtych kształtów jest wypiętrzona a jej dolne części wchodzą w warstwę czerwoną. Warstwa wierzchnia z lewej strony ma kolor niebieski, a z prawej kolor zielony. Zaznaczono zagłębienia i wyniesienia. Powyżej całego przekroju w niebieskich kółkach umieszczono przykłady możliwych ruchów na granicach płyt litosfery. Z lewej strony dwa bloki obok siebie, na nich strzałki zwrócone grotami na zewnątrz. Z prawej strony dwa bloki skalne obok siebie, na nich strzałki zwrócone grotami do wewnątrz.
Spreading i subdukcja
Źródło: Olga Mikos, licencja: CC BY 3.0.
W podanych zestawach (A, B, C) skał wybierz te, które do tego zestawu nie pasują ze względu na genezę. Swoją odpowiedź uzasadnij.
Wyjaśnij, dlaczego wietrzenie chemiczne najintensywniej zachodzi w klimacie gorącym i wilgotnym, a wietrzenie fizyczne zachodzi w tym klimacie najsłabiej.
Wykorzystując informacje zapisane na rysunku i własną wiedzę, odpowiedz na pytania:
RnJq5sJNh171D
Na ilustracji wykres obrazujący na jakich wysokościach przebiega granica wieloletniego śniegu w rożnych szerokościach geograficznych. Z lewej strony podziałka z wysokościami od zera do sześciu tysięcy metrów nad poziomem morza. Na osi poziomej wykresu opisane szerokości geograficzne co dziesięć stopni. Pionowymi liniami zaznaczony równik i zwrotniki. Wykres to niebieska linia. Granica wiecznego śniegu od bieguna północnego przebiega na poziomie 0 metrów nad poziomem morza. Jej wysokość wzrasta na 75 stopniu szerokości geograficznej północnej. W Islandii, położonej na około 70 stopni szerokości północnej granica wieloletniego śniegu znajduje się na wysokości 1000 metrów nad poziomem morza, gdzie zwiększa się do 4000 metrów nad poziomem morza w Alpach na 40 stopniu szerokości geograficznej północnej. Następnie występuje spadek do 45 stopni szerokości geograficznej północnej, gdzie granica wieloletniego śniegu wynosi 3500 metrów nad poziomem morza. Następnie granica ta wzrasta aż do Himalajów, leżących na 35 stopniu szerokości geograficznej północnej, gdzie jej wysokość szacuje się na około 6000 metrów nad poziomem morza. Następnie spada i w okolicy zwrotnika Raka osiąga 4200 metrów nad poziomem morza. Wysokość granicy wzrasta do 5100 metrów nad poziomem morza w okolicy równika na Kilimandżaro, następnie spada do 4600 metrów nad poziomem morza na 3 stopniu szerokości geograficznej południowej. Potem wzrasta do około 7000 metrów nad poziomem morza w Andach na zwrotniku koziorożca, następnie spada do 0 metrów nad poziomem morza na Półwyspie Antarktycznym na 62 stopniu szerokości geograficznej południowej.
Granica wiecznego śniegu
Źródło: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.
Dlaczego w okolicach zwrotnika Koziorożca na półkuli południowej granica wiecznego śniegu jest wyżej niż w okolicach zwrotnika Raka na półkuli północnej?
W jakich szerokościach geograficznych granica wiecznego śniegu przebiega na poziomie morza?
Dlaczego granica wiecznego śniegu w obszarach równikowych przebiega na ok. 5 tys. m n.p.m., w okolicach zwrotników na półkuli północnej na ok. 6 tys. m n.p.m., a na południowej na ok. 7 tys. m n.p.m.?
1. Krótko scharakteryzuj następujące określenia: spreading, subdukcja, rów oceaniczny, grzbiet oceaniczny, ognisko magmowe. Odpowiedz, w której ze stref, spreadingu czy subdukcji, powstaje grzbiet oceaniczny, a w której rów oceaniczny. Objaśnij mechanizm ich powstawania.
2. Wymień znane ci typy genezy poszczególnych rodzajów skał.
3. Wyjaśnij, dlaczego wietrzenie chemiczne najintensywniej zachodzi w klimacie gorącym i wilgotnym, a wietrzenie fizyczne zachodzi w tym klimacie najsłabiej.
4. Korzystając z dostępnych ci źródeł informacji geograficznej oraz z własnej wiedzy wyjaśnij, dlaczego w okolicach zwrotnika Koziorożca na półkuli południowej granica wiecznego śniegu jest wyżej niż w okolicach zwrotnika Raka na półkuli północnej. W jakich szerokościach geograficznych granica wiecznego śniegu przebiega na poziomie morza? Dlaczego granica wiecznego śniegu w obszarach równikowych przebiega na ok. 5 tys. m n.p.m., w okolicach zwrotników na półkuli północnej na ok. 6 tys. m n.p.m., a na południowej na ok. 7 tys. m n.p.m.?
iCe6rH70VW_d5e977
Projekt badawczy
Projekt badawczy – poznajemy skały
Autor: Beata Sienkiewicz
Tytuł projektu
Poznajemy skały
Temat projektu
Skały wokół nas
Badana hipoteza
Czy w moim najbliższym otoczeniu znajdę przykłady zastosowania skał? Próba wskazania skały najpowszechniej wykorzystywanej
Materiały źródłowe
Dział: IV. Czynniki i procesy rzeźbotwórcze Lekcja: Budowa wnętrza ZiemiisEA1ZsWMcBudowa wnętrza Ziemi Pomocne książki: Kieszonkowy atlas skał i minerałów, Monica Price, Kevin Walsh, Solis, Warszawa 2010 Strona internetowa z mapą geologiczną, która może posłużyć do ewentualnego ustalenia, gdzie w najbliższej okolicy dana skała występuje w formie naturalnej: http://m.bazagis.pgi.gov.pl/cbdg/#/main
Uczeń
Co dokładnie mam zamiar zrobić, by sprawdzić, czy hipoteza jest prawdziwa?
Obserwacja najbliższego otoczenia – okolicy szkoły, miejsca zamieszkania, miasta pod kątem zastosowania skał
Co trzeba przygotować, by zweryfikować hipotezę?
Wskazać 10 miejsc, w których w różny sposób zastosowano skały. Wybrane miejsca należy sfotografować
Co będę obserwować (mierzyć)?
Skały w wybranych 10 miejscach
Czas trwania (ile czasu potrzeba, by wykonać projekt)
Test sprawdzający do materiału Czynniki i procesy rzeźbotwórcze Ziemi
Polecenie 1
Wskaż poprawne zakończenie zdania.
RYXFiXW1naC16
Możliwe odpowiedzi: 1. litosfera., 2. pedosfera., 3. hydrosfera., 4. atmosfera.
Polecenie 2
Do odpowiedniej grupy przenieś opisy procesów kształtujących powierzchnię Ziemi.
REAP9aZEsunJG
Procesy wewnętrzne Możliwe odpowiedzi: 1. wietrzenie, 2. powstawanie gór, 3. wulkanizm, 4. erozja eoliczna, 5. erozja wodna, 6. działalność lodowców i lądolodów, 7. trzęsienia ziemi Procesy zewnętrzne Możliwe odpowiedzi: 1. wietrzenie, 2. powstawanie gór, 3. wulkanizm, 4. erozja eoliczna, 5. erozja wodna, 6. działalność lodowców i lądolodów, 7. trzęsienia ziemi
Procesy wewnętrzne Możliwe odpowiedzi: 1. wietrzenie, 2. powstawanie gór, 3. wulkanizm, 4. erozja eoliczna, 5. erozja wodna, 6. działalność lodowców i lądolodów, 7. trzęsienia ziemi Procesy zewnętrzne Możliwe odpowiedzi: 1. wietrzenie, 2. powstawanie gór, 3. wulkanizm, 4. erozja eoliczna, 5. erozja wodna, 6. działalność lodowców i lądolodów, 7. trzęsienia ziemi
Polecenie 3
Uzupełnij tekst wskazując poprawne stwierdzenia.
RzKH48eCD1sbn
W budowie Ziemi wyróżniamy 4/3 główne warstwy o zróżnicowanych cechach. Najbardziej zewnętrzna warstwa to litosfera/skorupa ziemska. Wraz ze wzrostem głębokości w kolejnych warstwach Ziemi ciśnienie wzrasta/obniża się. W samym środku Ziemi znajduje się płaszcz ziemski/jądro Ziemi.
W budowie Ziemi wyróżniamy 4/3 główne warstwy o zróżnicowanych cechach. Najbardziej zewnętrzna warstwa to litosfera/skorupa ziemska. Wraz ze wzrostem głębokości w kolejnych warstwach Ziemi ciśnienie wzrasta/obniża się. W samym środku Ziemi znajduje się płaszcz ziemski/jądro Ziemi.
Polecenie 4
Wskaż poprawne uzupełnienie zdań przenosząc z podanych poniżej odpowiednie stwierdzenie.
RtTE3OOjtushG
1. Obszar Polski zaliczany jest do obszarów A sejsmicznych.
2. W górnych warstwach skorupy ziemskiej wraz ze wzrostem głębokości o 33 m temperatura wzrasta średnio o około ….., co określa się mianem stopnia geotermicznego.
3. Sejsmiczne obszary Ziemi znajdują się A w Górach Harz.
1. Obszar Polski zaliczany jest do obszarów A sejsmicznych.
2. W górnych warstwach skorupy ziemskiej wraz ze wzrostem głębokości o 33 m temperatura wzrasta średnio o około ….., co określa się mianem stopnia geotermicznego.
3. Sejsmiczne obszary Ziemi znajdują się A w Górach Harz.
Polecenie 5
Mapa przedstawia płyty litosfery. Oceń prawidłowość podanych stwierdzeń.
R1eEPjWb17q9C
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RJ0A4lbhODJxp
Łączenie par. . Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3
Łączenie par. . Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3
Polecenie 6
Wskaż, poprawne zakończenie zdania.
Rk233HYxWYSr3
Wietrzenie biologiczne to Możliwe odpowiedzi: 1. mechaniczne lub chemiczne oddziaływania organizmów na skały., 2. rozpadanie się skał na drobniejsze fragmenty pod wpływem m.in. powtarzających się zmian temperatury czy zmian objętości zamarzającej wody., 3. zmiany składu chemicznego, mineralogicznego, spoistości albo stanu skupienia skał.
Polecenie 7
Wskaż czynniki sprzyjające występowaniu ruchów masowych na określonym terenie.
R1HNVJL72XfG1
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RRVhgTjaScm9l
Możliwe odpowiedzi: 1. A, 2. Nieprawidłowa odpowiedź B, 3. C, 4. Nieprawidłowa odpowiedź B, 5. D, 6. Nieprawidłowa odpowiedź B, 7. E, 8. Nieprawidłowa odpowiedź B
Polecenie 8
Przyporządkuj do fotografii odpowiedni typ ruchu masowego.
RHnRtcKeZWT89
Źródło: dostępny w internecie: Zdjęcie 1. Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1810936 Zdjęcie 2. By D. Sikes - Flickr: 2007-08-11-3770a.jpg, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=52049357 Zdjęcie 3. By Sven Dirks, Wien - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5143165.
Polecenie 9
Uzupełnij tekst wskazując odpowiednie stwierdzenie w tekście.
Rydgr7kwGtgRb
ACFGJ
Miejsce we wnętrzu Ziemi, z którego rozchodzą się fale sejsmiczne to A/B. Siłę trzęsień ziemi określa skala C/D. Płyty litosfery znajdują się w ciągłym ruchu, co prowadzi do powstawania procesów E/F kształtujących powierzchnię Ziemi. Do procesów wewnętrznych zaliczamy między innymi G/H i I/J.
ACFGJ
Miejsce we wnętrzu Ziemi, z którego rozchodzą się fale sejsmiczne to A/B. Siłę trzęsień ziemi określa skala C/D. Płyty litosfery znajdują się w ciągłym ruchu, co prowadzi do powstawania procesów E/F kształtujących powierzchnię Ziemi. Do procesów wewnętrznych zaliczamy między innymi G/H i I/J.
Polecenie 10
Uzupełnij tabelę tak, aby do odpowiedniego odcinka biegu rzeki przyporządkować właściwe procesy i formy.
RLOrmfy6sX2CB
1
Polecenie 11
Rozpoznaj przedstawione na fotografiach elementy krajobrazu, dopasuj nazwę formy do procesu, który przyczynił się do jej powstania
1
RlHQs3nkB70qU
1
Źródło: dostępny w internecie: Autorstwa Expedition 35 CrewImage courtesy of the NASA Johnson Space Center, Image Science & Analysis LaboratoryDerivative work including grading, noise reduction, lens distortion and vignetting correction and dust spot removal: Julian Herzog - ISS035-E-007148, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=25779957, licencja: CC BY 3.0.
RzRtGhqUz225K
2
Źródło: Autorstwa Drozdp 13:49, 7 May 2006 (UTC) - Fotografia własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=765080.
R1BEAPqWkL1if
3
Źródło: Autorstwa Simon Ledingham, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1310736.
R1JhBb4Oe2HC5
4
Źródło: dostępny w internecie: https://pixabay.com/pl/users/tommil-8847113/?utm_source=link-attribution&utm_medium=referral&utm_campaign=image&utm_content=3372703, licencja: CC BY 3.0.
Rlem4gYGEvlTo
Polecenie 12
Oceń poprawność podanych stwierdzeń.
R9YPQkoU4Hpfb
Łączenie par. . Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3
Łączenie par. . Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3. Niepoprawna odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: Nagłówek 2, Nagłówek 3
Polecenie 13
Z podanych zestawów wybierz skały które nie pasują do wybranego zestawu ze względu na swoją genezę. Następnie uzasadnij swój wybór.
w zestawie 1 podana skała nie pasuje ponieważ 1. to skała magmowa a pozostałe to skały osadowe, 2. to skała osadowa organiczna, a pozostałe to skały metamorficzne, 3. to skała osadowa, pochodzenia chemicznego, a pozostałe skały w zestawie to skały magmowe
w zestawie 2 podana skała nie pasuje ponieważ 1. to skała magmowa a pozostałe to skały osadowe, 2. to skała osadowa organiczna, a pozostałe to skały metamorficzne, 3. to skała osadowa, pochodzenia chemicznego, a pozostałe skały w zestawie to skały magmowe
w zestawie 3 podana skała nie pasuje ponieważ 1. to skała magmowa a pozostałe to skały osadowe, 2. to skała osadowa organiczna, a pozostałe to skały metamorficzne, 3. to skała osadowa, pochodzenia chemicznego, a pozostałe skały w zestawie to skały magmowe
w zestawie 1 podana skała nie pasuje ponieważ 1. to skała magmowa a pozostałe to skały osadowe, 2. to skała osadowa organiczna, a pozostałe to skały metamorficzne, 3. to skała osadowa, pochodzenia chemicznego, a pozostałe skały w zestawie to skały magmowe
w zestawie 2 podana skała nie pasuje ponieważ 1. to skała magmowa a pozostałe to skały osadowe, 2. to skała osadowa organiczna, a pozostałe to skały metamorficzne, 3. to skała osadowa, pochodzenia chemicznego, a pozostałe skały w zestawie to skały magmowe
w zestawie 3 podana skała nie pasuje ponieważ 1. to skała magmowa a pozostałe to skały osadowe, 2. to skała osadowa organiczna, a pozostałe to skały metamorficzne, 3. to skała osadowa, pochodzenia chemicznego, a pozostałe skały w zestawie to skały magmowe
Polecenie 14
Podanym nazwom orogenez przyporządkuj właściwe nazwy łańcuchów górskich.
RZO0Qls0NVMIl
orogeneza hercyńska Możliwe odpowiedzi: 1. Wogezy, 2. Karpaty, 3. Góry Skandynawskie orogeneza alpejska Możliwe odpowiedzi: 1. Wogezy, 2. Karpaty, 3. Góry Skandynawskie orogeneza kaledońska Możliwe odpowiedzi: 1. Wogezy, 2. Karpaty, 3. Góry Skandynawskie
orogeneza hercyńska Możliwe odpowiedzi: 1. Wogezy, 2. Karpaty, 3. Góry Skandynawskie orogeneza alpejska Możliwe odpowiedzi: 1. Wogezy, 2. Karpaty, 3. Góry Skandynawskie orogeneza kaledońska Możliwe odpowiedzi: 1. Wogezy, 2. Karpaty, 3. Góry Skandynawskie
Przyporządkuj właściwe nazwy widocznym na schematach typom wydm.
R1SjO4KwaaGJ3
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 17
Rozpoznaj widoczny na zdjęciu typ wybrzeża. Wybierz prawidłowy model (czynnik rzeźbotwórczy – proces rzeźbotwórczy – forma terenu), który przyczynił się do powstania tego wybrzeża. Wybierz spośród podanych odpowiedzi.
RKGy5quTkS9YJ
Źródło: dostępny w internecie: Autorstwa Immanuel Giel - Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=25365041.