Czynniki kształtujące klimat Polski

Polska leży w klimacie umiarkowanym ciepłym przejściowym. Otaczają nas inne typy klimatu ze strefy umiarkowanej – morski na zachodzie i kontynentalny na wschodzie. Od północy sąsiadujemy z chłodną odmianą klimatu umiarkowanego. Z kolei na południu Europy dominuje ciepły klimat śródziemnomorski. Czy takie otoczenie może mieć wpływ na klimat Polski?

ReV6xWuAJjAmE

Fotografia prezentuje wygląd wybrzeża morskiego podczas huraganu. Widoczne wzburzone, ciemne morze oraz fale rozbryzgujące się o betonowy falochron.

1. Czynniki klimatotwórcze

Panujący u nas klimatklimatklimat umiarkowany ciepły przejściowy cechuje dosyć duża zmienność pogodypogodapogody w ciągu roku. Zimy mogą być zarówno mroźne, jak i łagodne, a lata – upalne bądź deszczowe. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest położenie Polski pomiędzy strefami wpływów różnych czynników klimatotwórczych. Dla naszego klimatu największe znaczenie mają następujące czynniki:

• położenie w średnich szerokościach geograficznych (54°50'–49°00') – strefa umiarkowana, do której dociera określona ilość energii słonecznej;

• względnie mała odległość od Oceanu Atlantyckiego, co łagodzi klimat, tzn. ociepla zimą, chłodzi latem; zwiększa też ilość opadów; dodatkowo ciepły Prąd Północnoatlantycki łagodzi zimy, zwłaszcza na zachodzie Polski;

• względna bliskość zwartego lądu Eurazji, co czyni nasz klimat ostrzejszym, tzn. zimą jest mroźno, latem upalnie; zmniejsza też ilość opadów;

• równoleżnikowy układ krain geograficznych ułatwiający przemieszczanie się mas powietrza wzdłuż kierunku zachód‑wschód (brak przeszkód terenowych w postaci gór).

  RebWx0rRkvuSd

  Ilustracja przedstawia mapę typów klimatu w Europie. Kolorami oznaczono typy klimatu, układają się one pasami o przebiegu równoleżnikowym. Na północy kontynentu klimat polarny (ciemnoniebieski) i subpolarny (niebieski), dalej na południe umiarkowany chłodny o odmianach: kontynentalnej (kolor jasnoturkusowy), przejściowej (kolor turkusowy) i morskiej (kolor ciemnoturkusowy). Od szerokości geograficznej północnej sześćdziesiąt stopni klimat umiarkowany ciepły w trzech odmianach w zależności od odległości od wybrzeży. Najbardziej na zachód klimat umiarkowany morski oznaczony kolorem jaskrawozielonym, następnie w kierunku na wschód klimat umiarkowany przejściowy oznaczony kolorem zielonym. Na tym tle kontur Polski z zaznaczoną Warszawą. Bardziej na wschód klimat umiarkowany kontynentalny oznaczony kolorem jasnozielonym. Na południu Europy (Półwyspy Iberyjski, Apeniński i Bałkański) klimat podzwrotnikowy wilgotny (śródziemnomorski) oznaczony kolorem różowym. Ciepłe prądy morskie – Prąd Północnoatlantycki i Prąd Norweski, oznaczone różowymi strzałkami – opływają zachodnie wybrzeże w kierunku północnym, a zimny Prąd Wschodniogrenlandzki oznaczony niebieską strzałką płynie z północy na południe, opływa wschodnie wybrzeże Grenlandii. Na mapie południki i równoleżniki. Dookoła mapy w białej ramce opisano długość i szerokość geograficzną co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie. Z prawej strony mapy i na dole pięć diagramów klimatycznych dla charakterystycznych stacji z każdej strefy klimatycznej. Połączone liniami z miejscowościami na mapie. Różnią się wysokością słupków obrazujących wielkość opadów i przebiegiem wykresów temperatur. Po prawej stronie mapy, na górze znajduje się klimatogram opisujący przebieg temperatury powietrza i opadów atmosferycznych dla stacji Archangielsk. Występuje tam klimat umiarkowany chłodny przejściowy. Przybliżone wartości temperatur: W styczniu temperatura wynosiła minus dwadzieścia stopni Celsjusza, w lutym minus szesnaście stopni Celsjusza, w marcu minus dwanaście stopni Celsjusza, w kwietniu minus pięć stopni Celsjusza, w maju cztery stopnie Celsjusza, w czerwcu dziewięć stopni Celsjusza, w lipcu dwanaście stopni Celsjusza, w sierpniu osiem stopni Celsjusza, we wrześniu zero stopni Celsjusza, w październiku minus pięć stopni Celsjusza, w listopadzie minus trzynaście stopni Celsjusza, w grudniu minus dziewiętnaście stopni Celsjusza. Średnie wartości opadów: w styczniu dziesięć milimetrów, w lutym osiem milimetrów, w marcu dwanaście milimetrów, w kwietniu dziesięć milimetrów, w maju piętnaście milimetrów, w czerwcu dwadzieścia milimetrów, w lipcu trzydzieści milimetrów, w sierpniu dwadzieścia pięć milimetrów, we wrześniu pięć milimetrów, w październiku piętnaście milimetrów, w listopadzie trzynaście milimetrów, w grudniu dziesięć milimetrów. Poniżej znajduje się klimatogram opisujący przebieg temperatury powietrza i opadów atmosferycznych dla stacji Moskwa. Znajduje się ona w klimacie umiarkowanym ciepłym kontynentalnym. Średnie wartości temperatury: w styczniu wynosiły minus dziesięć stopni Celsjusza, w lutym minus siedem stopni Celsjusza, w marcu cztery stopnie Celsjusza, w kwietniu dwanaście stopni Celsjusza, w maju szesnaście stopni Celsjusza, dla czerwca i lipca dziewiętnaście stopni Celsjusza, w sierpniu osiemnaście stopni Celsjusza, we wrześniu czternaście stopni Celsjusza, w październiku siedem stopni Celsjusza, w listopadzie minus jeden, a w grudniu minus dziesięć stopni Celsjusza. Średnie wielkości opadów: dla stycznia i lutego czterdzieści milimetrów, dla marca trzydzieści milimetrów, dla kwietnia czterdzieści milimetrów, dla maja pięćdziesiąt pięć milimetrów, dla czerwca sześćdziesiąt milimetrów, dla lipca osiemdziesiąt milimetrów, dla sierpnia sześćdziesiąt pięć milimetrów, dla września sześćdziesiąt milimetrów, dla października czterdzieści milimetrów, dla listopada czterdzieści pięć i dla grudnia pięćdziesiąt pięć milimetrów. Poniżej znajduje się klimatogram opisujący przebieg temperatury powietrza i opadów atmosferycznych dla stacji Warszawa, leżącej w klimacie umiarkowanym ciepłym przejściowym. Średnie wartości temperatury dla Warszawy: w styczniu i w lutym to minus jeden stopień Celsjusza, w marcu trzy stopnie Celsjusza, w kwietniu dziewięć stopni Celsjusza, w maju czternaście stopni Celsjusza, w czerwcu szesnaście stopni Celsjusza, w lipcu osiemnaście stopni Celsjusza, w sierpniu dziewiętnaście stopni Celsjusza, we wrześniu czternaście stopni Celsjusza, w październiku dziewięć stopni Celsjusza, w listopadzie trzy stopnie Celsjusza, w grudniu minus dwa stopnie Celsjusza. Średnia wielkość opadów dla Warszawy: w styczniu wynosiła dwadzieścia pięć milimetrów, w lutym dwadzieścia milimetrów, w marcu trzydzieści milimetrów, w kwietniu czterdzieści milimetrów, w maju sześćdziesiąt milimetrów, w czerwcu sześćdziesiąt pięć milimetrów, w lipcu siedemdziesiąt milimetrów, w sierpniu i we wrześniu sześćdziesiąt pięć milimetrów, w październiku trzydzieści pięć milimetrów, w listopadzie czterdzieści milimetrów, a w grudniu trzydzieści pięć milimetrów. Pod mapą po prawej stronie znajduje się diagram klimatyczny dla Aten leżących w klimacie podzwrotnikowym wilgotnym. Średnie wartości temperatury wskazywane przez klimatogram Aten wyglądały następująco: dla stycznia dziesięć stopni Celsjusza, dla lutego jedenaście stopni Celsjusza, dla marca trzynaście stopni Celsjusza, dla kwietnia osiemnaście stopni Celsjusza, dla maja dwadzieścia cztery stopnie Celsjusza, dla czerwca dwadzieścia osiem stopni Celsjusza, dla lipca dwadzieścia dziewięć stopni Celsjusza, w sierpniu dwadzieścia sześć stopni Celsjusza, we wrześniu dwadzieścia trzy stopnie Celsjusza, w październiku siedemnaście stopni Celsjusza, w listopadzie dwanaście stopni Celsjusza, w grudniu dziewięć stopni Celsjusza. Średnia wielkość opadów dla Aten: w styczniu wynosiła sześćdziesiąt milimetrów, w lutym dwadzieścia pięć milimetrów, w marcu trzydzieści pięć milimetrów, w kwietniu dziesięć milimetrów, w maju piętnaście milimetrów, w czerwcu dziesięć milimetrów, w lipcu i sierpniu opady nie wystąpiły, we wrześniu osiągnęły dwadzieścia pięć milimetrów, w październiku prawie pięćdziesiąt milimetrów, w listopadzie pięćdziesiąt, a w grudniu sześćdziesiąt pięć milimetrów. Poniżej mapy po lewej stronie znajduje się klimatogram opisujący przebieg temperatury powietrza i opadów atmosferycznych dla stacji Londyn. Średnie wartości temperatur: styczeń dwa stopnie Celsjusza, luty pięć stopni Celsjusza, marzec osiem stopni Celsjusza, kwiecień dziesięć stopni Celsjusza, maj dwanaście stopni Celsjusza, czerwiec czternaście stopni Celsjusza, lipiec piętnaście stopni Celsjusza, sierpień siedemnaście stopni Celsjusza, we wrześniu piętnaście stopni Celsjusza, w październiku dziewięć stopni Celsjusza, w listopadzie siedem stopni Celsjusza, w grudniu trzy stopnie Celsjusza. Średnie wartości wielkości opadów kształtowały się następująco: styczeń pięćdziesiąt pięć milimetrów, luty czterdzieści milimetrów, marzec trzydzieści pięć milimetrów, kwiecień czterdzieści milimetrów, maj czterdzieści pięć milimetrów, czerwiec pięćdziesiąt pięć milimetrów, lipiec sześćdziesiąt pięć milimetrów, sierpień pięćdziesiąt milimetrów, wrzesień czterdzieści pięć milimetrów, październik pięćdziesiąt pięć milimetrów, listopad sześćdziesiąt milimetrów oraz grudzień czterdzieści pięć milimetrów.

  

2. Ruch mas powietrza i jego skutki

Pogoda w danym miejscu kształtowana jest głównie przez napływające masy powietrzamasa powietrzamasy powietrza. Do Polski powietrze dociera z różnych stron i z różną częstotliwością. O kierunku ruchu jego mas decyduje rozkład ciśnienia atmosferycznego i rozmieszczenie głównych ośrodków barycznychośrodek barycznyośrodków barycznych – wyżów i niżów. Powietrze generalnie płynie od wyżów do niżów. Nie jest to jednak ruch prostoliniowy. Różne czynniki, m.in. ruch obrotowy Ziemi, sprawiają, że powietrze przemieszcza się prawie równolegle do izobarizobaraizobar, wirując wokół ośrodków barycznych.

RZFdGvtfmdtdH

Na ilustracji z lewej strony ośrodek niżowy, w centrum wielka, niebieska litera N, dookoła okręgi – izobary, wartości rosną na zewnątrz (985 na wewnętrznym okręgu, 990 na środkowym okręgu i 995 na zewnętrznym okręgu). Strzałki – ruch powietrza – zwrócone do wnętrza ośrodka niżowego, odchylone przeciwnie do ruchu wskazówek zegara. Na ilustracji z prawej strony ośrodek wyżowy, w centrum wielka czerwona litera W, dookoła okręgi - izobary, wartości maleją na zewnątrz (1010 na wewnętrznym okręgu, 1005 na środkowym okręgu, 1000 na zewnętrznym okręgu. Strzałki – ruch powietrza – zwrócone na zewnątrz ośrodka wyżowego, odchylone zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara.

O napływie określonych mas powietrza do Polski decydują przede wszystkim dwa duże, stałe ośrodki baryczne – Wyż Azorski (nazwa pochodzi od archipelagu Azorów na Atlantyku) i Niż Islandzki. Ich położenie oraz wielkość zmieniają się w ciągu roku, co ma istotny wpływ na ruchy mas powietrza.

RQqNVx0mIFWrY

Ilustracja przedstawia dwie mapy Europy i obrazuje typowe rozmieszczenie ośrodków barycznych w tym rejonie oraz masy powietrza napływające do Polski w styczniu i lipcu. Na mapach kolorami zaznaczono wartości ciśnienia atmosferycznego zredukowane do poziomu morza. Odcienie koloru pomarańczowego oznaczają obszary o wysokim ciśnieniu, odcienie koloru niebieskiego oznaczają obszary o niskim ciśnieniu. Czerwonymi literami W opisano ośrodki wysokiego ciśnienia, niebieskimi literami N opisano ośrodki niskiego ciśnienia. Podano również nazwy ośrodków wysokiego i niskiego ciśnienia. Zielonymi strzałkami oznaczono główne kierunki napływu mas powietrza nad obszar Polski. W styczniu niż jest w okolicach Islandii (Islandzki), a wyże na Azorach (Azorski), nad Grenlandią (Wyż Grenlandzki) i we wschodniej Azji (Wschodnioazjatycki). Zielonymi strzałkami oznaczono główny kierunek napływu mas powietrza nad obszar Polski (szerokość strzałki jest proporcjonalna do średniej częstotliwości jego występowania). Największa strzałka oznacza powietrze polarne morskie ciepłe z zachodu oraz powietrze polarne morskie ciepłe z północnego zachodu. Trzecia pod względem wielkości jest strzałka oznaczająca powietrze polarne kontynentalne chłodne z południowego wschodu oraz kolejna oznaczająca taki sam rodzaj powietrza płynącego ze wschodu. Cieńszymi strzałkami oznaczono również powietrze napływające z południowego zachodu, jest to powietrze zwrotnikowe morskie oznaczone dodatkowo literą s, która oznacza, że powietrze to utraciło pierwotne cechy. Z północy i północnego wschodu trzema cienkimi strzałkami oznaczono powietrze arktyczne. W lipcu niże obejmują większą część mapy (nad Islandią Islandzki, Południowoazjatycki z centrum na południowy wschód od morza Kaspijskiego), a wyż jest jedynie na Azorach (Azorski) i na Grenlandii (Grenlandzki). W lipcu z Islandii dociera do Polski powietrze morskie chłodne, a z południowej Azji – ciepłe powietrze kontynentalne. Zielonymi strzałkami oznaczono główny kierunek napływu mas powietrza nad obszar Polski (szerokość strzałki jest proporcjonalna do średniej częstotliwości jego występowania). Największa strzałka oznacza powietrze polarne morskie chłodne płynące z zachodu i północnego zachodu. Ze wschodu nieco mniejszymi strzałkami oznaczono powietrze polarne kontynentalne ciepłe. Najcieńszymi strzałkami oznaczono powietrze z południa (powietrze zwrotnikowe kontynentalne), południowego wschodu (powietrze zwrotnikowe kontynentalne) i południowego zachodu (powietrzne zwrotnikowe morskie, które utraciło pierwotne cechy). Na mapie opisano izobary co cztery hektopaskale. Najniższa wartość wynosi dziewięćset dziewięćdziesiąt osiem hektopaskali, najwyższa wartość wynosi tysiąc trzydzieści cztery hektopaskale. Mapy pokryte są równoleżnikami i południkami. Dookoła map w białych ramkach opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Na dole mapy w legendzie opisano kolory i znaki użyte na mapie.

Jeśli Wyż Azorski jest bardziej rozbudowany i znajduje się bliżej Europy, to kieruje do nas cieplejsze powietrze z kierunków południowo‑zachodnich. Często panuje wówczas bezchmurna, tzw. wyżowa, pogoda.

RRsPaVT3UChTF

Ilustracja przedstawia mapę Europy i obrazuje typową cyrkulację powietrza w lipcu. Na mapie kolorami zaznaczono wartości ciśnienia atmosferycznego zredukowane do poziomu morza. Odcienie koloru pomarańczowego oznaczają obszary o wysokim ciśnieniu, odcienie koloru niebieskiego oznaczają obszary o niskim ciśnieniu. Czerwonymi literami W opisano ośrodki wysokiego ciśnienia (Wyż Grenlandzki, Wyż Azorski), niebieskimi literami N opisano ośrodki niskiego ciśnienia (Niż Islandzki, Niż Południowoazjatycki). Zielonymi strzałkami oznaczono kierunki wiatru (od wyżu do niżu). Na mapie opisano izobary co cztery hektopaskale. Najniższa wartość wynosi dziewięćset dziewięćdziesiąt osiem hektopaskali, najwyższa wartość wynosi tysiąc dwadzieścia sześć hektopaskali. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Na dole mapy w legendzie opisano kolory i znaki użyte na mapie.

Z kolei jeśli Niż Islandzki jest głęboki i znajduje się nad Europą Północną, to ściąga do nas chłodne i wilgotne powietrze atlantyckie, czemu na ogół towarzyszą silne wiatry.

RgTATcmxED6AI

Ilustracja przedstawia mapę Europy i obrazuje typową cyrkulację powietrza styczniu. Na mapie kolorami zaznaczono wartości ciśnienia atmosferycznego zredukowane do poziomu morza. Odcienie koloru pomarańczowego oznaczają obszary o wysokim ciśnieniu (przeważają na mapie), odcienie koloru niebieskiego oznaczają obszary o niskim ciśnieniu. Czerwonymi literami W opisano ośrodki wysokiego ciśnienia (Wyż Grenlandzki, Wyż Azorski, Wyż Wschodnioazjatycki), niebieską literą N opisano jedyny ośrodek niskiego ciśnienia (Niż Islandzki, którego centrum o najniższym ciśnieniu mieści się obok zachodnich granic Islandii, obejmuje swym zasięgiem tereny położone od bieguna północnego, przez Skandynawię i północną część Wielkiej Brytanii, biegnąc dalej w kierunku północno wschodnich granic Ameryki Północnej przyjmując tym samym okrągły kształt z wyłączeniem niewielkiej części centralnej, w której położony jest Wyż Grenlandzki nad Grenlandią). Zielonymi strzałkami oznaczono kierunki wiatru (od wyżów do niżu). Na mapie opisano izobary co cztery hektopaskale. Najniższa wartość wynosi dziewięćset dziewięćdziesiąt osiem hektopaskali, najwyższa wartość wynosi tysiąc trzydzieści cztery hektopaskale. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Na dole mapy w legendzie opisano kolory i znaki użyte na mapie.

Wzajemne położenie Wyżu Azorskiego i Niżu Islandzkiego sprawia, że do Polski najczęściej płyną wilgotne masy powietrza polarno‑morskiego znad Oceanu Atlantyckiego. W zimie przynoszą one ocieplenie i opady śniegu lub deszczu, a latem – ochłodzenie i opady deszczu.
Dochodzące do nas ze wschodu suche masy powietrza kontynentalnego przynoszą mróz w zimie oraz upały i susze w lecie.
Północne zimne masy powietrza arktycznego są szczególnie dokuczliwe zimą, kiedy przynoszą siarczysty mróz.
Rzadkie u nas ciepłe masy powietrza zwrotnikowego z południa dają latem męczące upały, a zimą odwilż.

Podsumowanie

• Polska znajduje się w strefie klimatów umiarkowanych, w typie ciepłym przejściowym. Decyduje o tym nasze położenie w średnich szerokościach geograficznych oraz pomiędzy Oceanem Atlantyckim a zwartym lądem Eurazji.

• Na pogodę w Polsce największy wpływ mają docierające do nas masy powietrza.

• Ruch mas powietrza wynika z rozmieszczenia ośrodków barycznych; dla Polski największe znaczenie mają Wyż Azorski i Niż Islandzki.

• Przemieszczające się masy powietrza wpływają na temperatury, opady, wiatry, burze, mgły i inne zjawiska pogodowe.

Dowiedz się więcej

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (http://www.imgw.pl/).

Słownik

Ćwiczenia