Czynniki ryzyka chorób cywilizacyjnych we współczesnym świecie
Jeszcze u progu XX wieku ludzkość nie potrafiła poradzić sobie z wieloma uleczalnymi dzisiaj chorobami. Wynikało to między innymi z tego, że antybiotyki nie były jeszcze znane. Szybki rozwój nauk medycznych na przestrzeni ostatnich 120 lat spowodował jednak, że wraz ze stopniowym eliminowaniem różnych chorób, np. zakaźnych, pojawiły się nowe, paradoksalnie związane właśnie z rozwojem cywilizacyjnym.
W celu zrozumienia treści tego materiału spróbuj odszukać, jak zmieniała się przewidywana długość życia człowieka pomiędzy 1900 a 2000 rokiem oraz jakie były tego przyczyny. Poszukaj również informacji o najdłużej żyjących osobach na świecie i cechach wspólnych ich diet.
wskazywać czynniki ryzyka chorób cywilizacyjnych, np. nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, zaburzeń gospodarki lipidowej, otyłości;
wyjaśniać pojęcie zespołu metabolicznego;
dokonywać prawidłowego pomiaru ciśnienia tętniczego krwi;
oceniać korzyści kontroli czynników ryzyka miażdżycy w populacji.
1. Choroby cywilizacyjne – wiadomości ogólne
Krótkie wprowadzenie do historii zmian przemysłowych, które doprowadziły nas do współczesnej, wysokorozwiniętej gospodarki, opartej na systemach informatycznych, przedstawia poniższa prezentacja multimedialna.
Historia rozwoju przemysłu a choroby cywilizacyjne.
Droga do powstania współczesnych, nasyconych wysoką technologią gospodarek, wiodła przez kilka zwrotnych momentów, określanych także mianem rewolucji przemysłowych. Okres przejścia od społeczeństw zdominowanych przez rzemiosło, rolnictwo czy niewielkie manufaktury, do współczesnych, ściśle ze sobą powiązanych mechanizmów gospodarczych, miał 4 zasadnicze punkty zwrotne.
Pierwsza rewolucja przemysłowa z XVIII wieku była związana z wynalezieniem silnika parowego. Stworzone zostały wówczas fundamenty nowoczesnego przemysłu, m.in. odejście od wykorzystania pracy ludzkich mięśni na rzecz silników maszyn. W konsekwencji wydarzenia te przyczyniły się do znacznych zmian w transporcie, np. poprzez wynalezienie parowozów.
Druga rewolucja przemysłowa, zapoczątkowana w drugiej połowie XIX wieku, miała jeszcze większe znaczenie dla rozwoju cywilizacji. To wówczas zaczęły powstawać gałęzie przemysłu chemicznego związane z higieną i przetwórstwem żywności. Rozpoczęła się produkcja sody, mydła, barwników, leków, kosmetyków. W przemyśle farmaceutycznym zaczęto tworzyć środki bakteriobójcze i znieczulające, a także szczepionki. Wtedy powstała popularna do dzisiaj aspiryna. Jednocześnie w innych obszarach przemysłu zaczęto wykorzystywać nawozy sztuczne.
Szczególną rolę w czasie drugiej rewolucji przemysłowej odegrał Ludwik Pasteur, francuski chemik i prekursor mikrobiologii, prowadzący badania nad konserwacją żywności. Opracował między innymi metodę konserwacji pożywienia poprzez obróbkę termiczną. Proces ten nazwany został od nazwiska uczonego pasteryzacją. Jego praca pozwoliła na rozpoczęcie międzynarodowego handlu produktami spożywczymi. Rozpoczęła się konserwacja mleka, piwa, wina, produkcja drożdży, ekstraktów, konserw, skondensowanych przypraw czy margaryny.
Trzecia rewolucja przemysłowa, którą datujemy w przybliżeniu na lata 70. XX wieku, związana była z wprowadzeniem do przemysłu komputerów. Automatyzacja produkcji pozwoliła na zwiększenie skali działania. Rozwój elektroniki, automatyki i informatyki przyczynił się do dynamicznych zmian w obrębie życia społeczeństw i ich potrzeb. Rozwój transportu i procesów logistycznych ułatwił zaś ludziom dostęp do towarów produkowanych w różnych częściach świata. Zwiększono presję na podnoszenie wydajności i wyprzedzanie konkurencji na rynku. Rezultatem tych zmian było pojawienie się chorób cywilizacyjnych wynikających między innymi z życia w stresie.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1AyP2vkVK6lJ
Film. Wnętrze fabryki. Najpierw rysunki samochodów są tworzone przez rysunkowe maszyny. Następnie wnętrze magazynu. Kobieta w żółtej kamizelce i białym kasku przechadza się między wysokimi regałami z kartonami.
Obecnie postępujące zmiany technologiczne, techniczne i informatyczne wiążą się z wprowadzeniem internetu i sztucznej inteligencji do procesów gospodarowania. Zmiany te nazywane są czwartą rewolucją przemysłową. Dzięki internetowi możliwe jest zdalne dokonywanie zakupów lub wykonywanie pracy na odległość. Inteligentne systemy logistyczne i produkcyjne pozwalają maszynom komunikować się w celu zapewnienia ciągłości działania. Systemy elektroniczne dbają o bezpieczeństwo ruchu drogowego, a urządzenia personalne mogą monitorować zdrowie poszczególnych ludzi.
Rozwój przemysłu i zwiększenie skali działania wiążą się ze zmianami w środowisku naturalnym i w sposobie życia ludzi. Z jednej strony ludzie mogą korzystać z dostępu do towarów, techniki i technologii, która ułatwia życie, ale z drugiej strony działają pod presją czasu, wymagań związanych z przetwarzaniem dużej ilości informacji. Powoduje to między innymi narastanie stresu, sięganie po łatwo dostępne, szybkie w przygotowaniu produkty żywnościowe, które często ze względu na sposób przetworzenia i użyte surowce mają niewielkie wartości odżywcze lub nie mają ich wcale.
Jednocześnie nie można przyjmować skrajnego punktu widzenia, że wszystko, co wysoko rozwinięte, jest dla nas złe. Bez dorobku wynikającego z dotychczasowych rewolucji przemysłowych, nie znalibyśmy antybiotyków, a nasze zdrowie i życie byłoby zagrożone przez wiele niegroźnych z dzisiejszego punktu widzenia chorób. Moglibyśmy mieć też mniejszy dostęp do żywności, gdyby nie istniały nawozy. Wracając natomiast do samego źródła, nie tylko nie moglibyśmy się przemieszczać na duże odległości, ale również wiele z naszych ulubionych produktów byłoby zarezerwowanych tylko dla osób żyjących na innych kontynentach.
Każdy z omawianych etapów rozwoju cywilizacji miał swoje plusy i minusy. Do dziś postęp gospodarczy budzi spory wśród licznych środowisk społecznych i politycznych, np. na tle ochrony przyrody, dopuszczalności wybranych leków, przebiegu szlaków komunikacyjnych.
Bardzo wiele zależy od tego, w jaki sposób wykorzystamy owoce postępu cywilizacyjnego ostatnich 200 lat. Możemy czerpać z tego dorobku korzyści, np. dbając o własne zdrowie, bezpieczny rozwój. Z drugiej strony możemy korzystać z tych zdobyczy niewłaściwie, a przez to narażać się na występowanie różnorodnych chorób cywilizacyjnych. Przykładami takich zachowań są korzystanie z niezdrowej żywności, niehigieniczny tryb życia oraz niedobór aktywności fizycznej.
Podaj imię i nazwisko naukowca prowadzącego badania nad konserwacją żywności oraz wskaż korzyści wynikające z tych badań.
Jakie czynniki związane z postępem przemysłowym i zmianami w stylu życia ludzi przyczyniają się do występowania chorób cywilizacyjnych?
W jaki sposób rewolucje przemysłowe wpłynęły na nasze nawyki żywieniowe i jakie konsekwencje zdrowotne z tego wynikają?
Obejrzyj poniższy film, aby zapoznać się z ogólnym wprowadzeniem do problematyki chorób cywilizacyjnychchorób cywilizacyjnych. Następnie rozwiąż znajdujące się pod nim polecenia.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1ZJrWtHWkMRq
Film dotyczy charakterystyki współczesnych chorób cywilizacyjnych.
Podaj kiedy nastąpił przełom w przemyśle, prowadzący m.in. do opanowania metod konserwowania i wydłużania terminów przydatności produktów spożywczych.
Wymień i zapisz poniżej trzy przykłady chorób cywilizacyjnych.
Wyjaśnij w kilku zdaniach, w jaki sposób codzienne zachowania, nawyki i styl życia mogą przyczynić się do rozwoju chorób cywilizacyjnych.
W tym miejscu uporządkujmy czynniki ryzyka chorób cywilizacyjnych – co zostało szerzej omówione na filmie – w kilku łatwych do zapamiętania punktach:
styl życia, np. ekspozycja na stres, ilość snu;
sposób odżywiania, np. czy jest to zdrowa żywność, czy żywność przetworzona, pełna konserwantów;
poziom aktywności fizycznej i jej regularność;
stosowanie używek;
proporcja czasu spędzanego np. przy biurku lub przed monitorem, do czasu o zwiększonej aktywności;
czynniki środowiskowe zależne od nas w mniejszym stopniu, np. zanieczyszczenia przemysłowe w naszym miejscu zamieszkania.
Jak wynika z powyższego, czynniki te możemy przyporządkować do wielu różnych kategorii, np. do społecznych, kulturowych, gospodarczych, czy też związanych tylko z rozwojem i nawykami danej osoby.
2. Zespół metaboliczny
Zespół metaboliczny jest jednostką chorobową, która w istocie składa się z kilku innych. W literaturze funkcjonują jego różne definicjeIndeks górny 11 Indeks górny koniec11. Na przykład: „wiele wzajemnie powiązanych czynników o charakterze metabolicznym, których współwystępowanie zwiększa ryzyko rozwoju chorób układu sercowo‑naczyniowego o podłożu miażdżycowym oraz cukrzycy typu 2. Jednostka chorobowa, jaką jest zespół metaboliczny, w swoim znaczeniu obejmuje między innymi otyłość, upośledzoną tolerancję glukozy, insulinooporność i/lub hiperinsulinemięhiperinsulinemię, dyslipidemiędyslipidemię, nadciśnienie tętnicze czy stan prozapalny i prozakrzepowy.Indeks górny 22 Indeks górny koniec22.
Opisywane powyżej czynniki, np. otyłość, mogą stanowić przyczynę rozwoju zespołu metabolicznego. Niemniej, na rozwój choroby wpływają również predyspozycje o charakterze genetycznym oraz czynniki cywilizacyjne (np. rosnące wraz z rozwojem przemysłu zanieczyszczenie środowiska).
W związku z powyższym, leczenie zespołu metabolicznego polega nie tylko na terapii jednej choroby, ale na terapii wszystkich składających się na niego, takich jak nadciśnienie i otyłość. Czasami wymaga to nie tylko farmakologicznego podejścia, ale również wprowadzenia zmian w nawykach, na przykład dotyczących aktywności fizycznej.
3. Sposób prawidłowego pomiaru ciśnienia tętniczego krwi
Pomiar ciśnienia tętniczego w warunkach domowych wykonujemy współcześnie głównie za pomocą aparatów elektronicznych. Najprostszy w obsłudze jest ciśnieniomierz nadgarstkowy. Składa się on z mankietu zakładanego na nadgarstek, do którego przymocowany jest wyświetlacz oraz elektroniczny manometr i system wtłaczający powietrze. Jest to urządzenie w pełni automatyczne, które poza pomiarem ciśnienia ma często także funkcję pomiaru tętna i wykrywania arytmii. Czasami, np. będąc u lekarza, możemy spotkać się z klasycznymi, zegarowymi ciśnieniomierzami. Ich obsługa wymaga jednak użycia słuchawek lekarskich.
Kolejność czynność wymaganych do przeprowadzenia prawidłowego pomiaru jest następująca:
Musimy znaleźć się w spokojnym otoczeniu, najlepiej z temperaturą nie niższą niż 18 °C.
Bezpośrednio przed pomiarem nie należy spożywać obfitego posiłku, nie korzystać z używek.
Przed dokonaniem pomiaru należy odpocząć kilka minut – około 5.
Pomiaru dokonujemy zwykle na lewej ręce, możemy jednak zmierzyć również na prawej. Jeżeli różnica wyniesie więcej niż 10 mm Hgmm Hg, mierzymy na tej ręce, na której wyszło wyższe.
Mankiet umieszczamy ok. 2 cm powyżej zgięcia w łokciu.
W czasie pomiaru zachowujemy spokój – spokojnie oddychamy.
Wynik pomiaru możemy zapisać w dzienniczku (otrzymamy go u lekarza, w aptece, możemy też przygotować sami).
Optymalne ciśnienie krwi dorosłego człowieka powinno wynosić <120/80 mmHg. Oznacza to, że wartości ciśnienia generowana w trakcie skurczu serca nie powinna przekraczać 120 mmHg, a podczas jej rozkurczu 80 mmHg.
Poza jednorazowym pomiarem, lekarz może zlecić założenie tzw. holtera ciśnieniowego. Działa on podobnie do elektronicznego urządzenia dokonującego pomiaru ciśnienia tętniczego krwi, jest jednak zakładany na dłuższy okres czasu, np. na 24 godziny. Osoba badana zachowuje się w tym czasie normalnie, tak jak na co dzień. Pozwala to lekarzowi na ocenę zmian wartości ciśnienia w czasie codziennych czynności, jak i w czasie snu.
Jeżeli masz zdiagnozowane problemy z ciśnieniem lub masz po prostu potrzebę dokonania pomiaru, nie będąc akurat w domu czy gabinecie lekarskim, w wielu aptekach znajdziesz elektroniczną aparaturę pomiarową dostępną przy jednorazowym badaniu za darmo.
4. Miażdżyca – korzyści kontroli czynników ryzyka
Zacznijmy od wyjaśnienia, czym jest miażdżyca. Jest to długotrwały proces chorobowy, który powoduje stopniowe gromadzenie się blaszek miażdżycowych na wewnętrznych ścianach tętnic. Blaszki miażdżycowe składają się głównie z lipidów (w wyniku m.in. wysokiego poziomu cholesterolu), kolagenu i wapnia. Na początku miażdżyca nie wywołuje większości objawów - pojawiają się one dopiero w późniejszym wieku. Jednak może prowadzić do poważnych problemów, takich jak zawały serca, udary mózgu i inne niedokrwienne schorzenia narządów. Jest to spowodowane zmniejszeniem przekroju tętnic przez zgromadzone blaszki, a w skrajnych przypadkach prowadzi do ich całkowitego zablokowania.
Ważną przyczyną tworzenia się blaszek miażdżycowych jest wysokie stężenie cholesterolu LDL (lipoproteiny o niskiej gęstości), czyli „złego cholesterolu”, we krwi. Wynika to często z nieodpowiedniej diety, bogatej w tłuszcze, która była stosowana przez wiele lat. Warto jednak zaznaczyć, że całkowite wyeliminowanie tłuszczów z diety również nie jest właściwym podejściem.
Podczas badania lipidogramem otrzymujemy wyniki dotyczące stężenia cholesterolu LDL, cholesterolu HDL (lipoproteiny o wysokiej gęstości) i trójglicerydów, oraz ich odpowiednie relacje. Normy dla tych parametrów wynoszą zwykle: cholesterol HDL nie powinien przekraczać 40 mg/dl (miligramów na decylitr), cholesterol LDL powinien być poniżej 100 mg/dl, a stężenie trójglicerydów powinno być niższe niż 150 mg/dl.
Powyższe informacje pokazują, dlaczego regularne kontrole i badania krwi mają duże znaczenie w profilaktyce miażdżycy. Dzięki nim można znacznie zmniejszyć ryzyko zgonów związanych z tą chorobą, takich jak zawały serca i udary mózgu.
Oto kilka praktycznych informacji dotyczących zapobiegania chorobie miażdżycowej:
Zdrowa dieta: Ważne jest spożywanie zrównoważonych posiłków, bogatych w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, chude źródła białka (np. drób, ryby, rośliny strączkowe) i zdrowe tłuszcze (np. awokado, orzechy, oliwa z oliwek). Unikaj tłustych potraw, przetworzonej żywności i nadmiernej ilości soli.
Kontrola poziomu cholesterolu: Regularnie sprawdzaj swoje wyniki lipidogramu, aby monitorować stężenie cholesterolu LDL, cholesterolu HDL i trójglicerydów we krwi. Jeśli stwierdzisz nieprawidłowości, skonsultuj się z lekarzem w celu ustalenia odpowiednich działań.
Aktywność fizyczna: Regularna, umiarkowana aktywność fizyczna ma ogromne znaczenie dla zdrowia serca i zapobiegania miażdżycy.
Kontrola ciśnienia krwi: Wysokie ciśnienie krwi jest czynnikiem ryzyka miażdżycy. Regularnie mierz swoje ciśnienie krwi i jeśli jest ono podwyższone, podejmij działania w celu jego obniżenia.
Utrzymywanie prawidłowej masy ciała: Otyłość i nadwaga zwiększają ryzyko miażdżycy. Pracuj nad osiągnięciem i utrzymaniem zdrowej masy ciała poprzez zrównoważoną dietę i regularną aktywność fizyczną.
Regularne badania kontrolne: Regularnie odwiedzaj lekarza i przeprowadzaj badania kontrolne, które pozwolą ocenić stan zdrowia, w tym ryzyko miażdżycy. Lekarz może zalecić dodatkowe badania diagnostyczne w przypadku podejrzenia miażdżycy lub innych czynników ryzyka.
Pamiętaj, że każda osoba jest inna, dlatego zawsze warto skonsultować się z lekarzem lub specjalistą od zdrowia w celu uzyskania indywidualnych wskazówek dotyczących zapobiegania miażdżycy i dbania o swoje serce.
5. Podsumowanie
Choroby cywilizacyjne to takie choroby, którymi nie można się zarazić - wynikają one z szeroko rozumianego rozwoju cywilizacyjnego, a co za tym idzie naszego – stylu życia.
Przykładami chorób cywilizacyjnych są cukrzyca, otyłość, nadciśnienie tętnicze.
Zespół metaboliczny nie jest jedną chorobą – składa się na niego kilka innych, np. upośledzenie tolerancji glukozy, dyslipidemia, otyłość.
Zmiany miażdżycowe prowadzą do zmniejszenia przekroju tętnic, a w konsekwencji mogą się stać przyczyną m.in. zawałów serca i udarów mózgu.
6. Słownik
choroba nie mająca charakteru zakaźnego; jest wywoływana przez czynniki związane z rozwojem cywilizacji
choroba, w której organizm nie może prawidłowo regulować poziomu cukru we krwi. Istnieją dwa główne rodzaje cukrzycy: typu 1 i typu 2. Cukrzyca wymaga regularnej kontroli poziomu cukru we krwi oraz stosowania odpowiedniej diety i ewentualnie leków, aby utrzymać go pod kontrolą. Jest to ważne, ponieważ wysoki poziom cukru we krwi może prowadzić do różnych powikłań zdrowotnych.
termin medyczny oznaczający nieprawidłowe poziomy lipidów (takich jak cholesterol i trójglicerydy) we krwi. Oznacza to, że poziomy tych substancji mogą być zbyt wysokie lub zbyt niskie, co może zwiększać ryzyko wystąpienia chorób serca.
badanie krwi, które pomaga ocenić poziom różnych rodzajów cholesterolu i trójglicerydów.
przewlekły proces chorobowy, polegający na stopniowym tworzeniu „blaszki miażdżycowej” na wewnętrznych ścianach tętnic; prowadzi do zwężenia ich średnicy, w konsekwencji powodując ryzyko zawałów serca, udarów mózgu, niedokrwienia innych narządów
znane również jako wysokie ciśnienie krwi, oznacza, że ciśnienie krwi w naczyniach krwionośnych jest wyższe niż normalnie (u osób dorosłych 120/80 mmHg). Jest to stan, który może być szkodliwy dla serca i naczyń krwionośnych, dlatego ważne jest monitorowanie ciśnienia krwi i podejmowanie działań w celu jego obniżenia.
7. Zadania
Na podstawie informacji zawartych w materiale, wykaż zależność rozwoju chorób cywilizacyjnych od rozwoju przemysłu. Sformułuj minimum 3 argumenty.
Jakie zmiany możesz wprowadzić w swoim codziennym życiu, aby zminimalizować czynniki ryzyka wystąpienia chorób cywilizacyjnych?
8. Notatnik
9. Bibliografia
Czyżewska K., Kramkowska M., Zespół metaboliczny - historia, definicje, kontrowersje, [w:] „Forum Zaburzeń Metabolicznych” nr Tom 5, Nr 1 (2014), dostępny w internecie: https://journals.viamedica.pl/forum_zaburzen_metabolicznych/article/view/38762/27155 [dostęp dn. 7.04.2022 r.].
Kaliński J., (2004), Historia gospodarcza XIX i XX wieku, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Miażdżyca - przyczyny, zapobieganie, pod red. MEDONET, dostępny w internecie: https://www.medonet.pl/zdrowie/zdrowie-dla-kazdego,miazdzyca–przyczyny--zapobieganie,artykul,1626703.html [dostęp dn. 6.04.2022 r.].
Mielczarek M., (2015), Nadciśnienie, Warszawa: Ringier Axel Springer Polska.
Słownik języka polskiego PWN, Patogeneza, dostępny w internecie: https://sjp.pwn.pl/slowniki/patogeneza.html [dostęp dn. 07.04.2022].