Ważne daty
1875‑1964 – lata życia Xawerego Dunikowskiego
1904 – objęcie stanowiska profesora rzeźby w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych
1925–1926 – powstanie Głów wawelskich
1930 – objęcie stanowiska profesora na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych
1940‑1945 – pobyt w obozie koncentracyjnym Auschwitz
1948 – udział w Międzynarodowym Kongresie Intelektualistów we Wrocławiu
1957 – objęcie funkcji prezesa Rady Artystycznej Związku Polskich Artystów Plastyków
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
3) umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej, datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
9) identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
13) dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych;
b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,
14) wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
15) rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
18) formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
2) zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;
3) sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym.
4) łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
5) na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Wit Stwosz, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, przedstawicieli grupy Die Brücke, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright) oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marcello Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy a.r., Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałko, Magdalena Abakanowicz);
6) porównuje dzieła różnych artystów tworzących w podobnym czasie;
8) formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2) zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6) właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3) łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
4) łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
charakteryzować drogę twórczą Xawerego Dunikowskiego;
określać znaczenie Dunikowskiego dla rozwoju rzeźby;
omawiać cechy formalne prac rzeźbiarza;
określać wpływy w rzeźbach artysty;
wskazywać miejsca, w których znajdują się rzeźby artysty.
Początki twórczości Xawerego Dunikowskiego
Xawery Dunikowski (1875‑1964) należy do jednego z najciekawszych rzeźbiarzy polskich XX wieku. Zainteresował się rzeźbą przypadkowo, jeszcze jako chłopiec, szybko wykazując ogromne zdolności. W ciągu dwóch lat ukończył studia i otrzymał złoty medal na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Artysta zaskakiwał różnorodnością formy, dążąc do jej syntezy i uproszczeń, ale jednocześnie nie rezygnując z ekspresji i silnego ładunku emocjonalnego. Do 1913 roku poszukiwał własnego stylu. W rzeźbie z okresu studenckiego widoczny jest impresjonistycznyimpresjonistyczny wpływ Konstantego Laszczki, a także elementy dekadenckiedekadenckie (Portret Henryka Szczyglińskiego). Inspirował się Augustem Rodinem i symbolizmem. Pozostawał także pod wpływem ówczesnej literatury i filozofii. Utrzymywał bliski kontakt ze Stanisławem Przybyszewskim. Około 1900 roku jego prace charakteryzowały się pesymizmem, refleksją nad ludzką egzystencją. Powstały wtedy prace charakteryzujące się skrótami formalnymi przypominającymi kubizmkubizm (Tchnienie). Jednak stylistycznie cechują się one różnorodnością. W niektórych rzeźbach pojawiają się cechy właściwe dla ekspresjonizmuekspresjonizmu (Kobiety brzemienne). W 1904 roku ówczesny krytyk sztuki Cezary Jellenta Wśród wilkołaków nowoczesnej rzeźby: Rodina, Meuniera, Vigelanda, Biegasa, Flauma – ten jest najmłodszy i najdzikszy.
Tchnienie Xawergo Dunikowskiego
Dojrzały okres twórczości artysty – międzywojnie
Dojrzałość artystyczną Dunikowski osiągnął po roku 1917. Jego prace stały się zdecydowane, często oparte na przecinających się płaszczyznach, zgeometryzowane. W rzeźbach niekiedy widoczne było zainteresowanie sztuką prymitywną i archaiczną. Jedną z najwybitniejszych prac z tego okresu jest pierwszy projekt pomnika w twórczości Dunikowskiego, uznawany za arcydzieło, Grobowiec Bolesława Śmiałego, inspirowany dramatem Stanisława Wyspiańskiego Bolesław Śmiały. Monument składa się ze spiętrzonych brył z rozbitą formą postaci króla w stylu kubistycznym.
Z okresu międzywojennego pochodzą Głowy wawelskie, powstałe na zlecenie architekta Adolfa Szyszko‑Bohusza, kierującego po I wojnie światowej pracami konserwatorskimi na Wawelu. Rzeźby miały uzupełniać XVI‑wieczne Głowy Sebastiana Tauerbacha i Hansa Snycerza, będące dekoracją stropu sali Poselskiej, a zniszczone w XIX wieku podczas zaborców austriackich, którzy zajęli pomieszczenie na koszary.
(…) Po I wojnie światowej ze zbioru 194 głów ocalało jedynie 30 rzeźb. Przed Dunikowskim stanęło więc trudne wyzwanie. Rzeźbiarz od początku traktował je szalenie poważnie – świadomie dążył do konfrontacji swojej twórczości z dawnymi mistrzami. Próbował też jednak wczuć się w nowożytne metody pracy, typy ówczesnych wizerunków i ich ekspresję. Twierdził, że przygotowuje się do pracy jak „producenci falsyfikatów”.
Sportretowane postaci należą do różnych grup. Pomiędzy wizerunkami historycznych władców (na przykład Bolesław Śmiały, Anna Jagiellonka) i artystów (Adam Mickiewicz, Fryderyk Chopin) znajdziemy postaci wymyślone, sławne twarze krakowskiej socjety (między innymi Józef Mehoffer, Feliks Jasieński, autoportret Xawerego Dunikowskiego), a także twarze uczennic rzeźbiarza i jego przyjaciół. Wyróżniającą się grupę tworzą portrety kobiet. Jak wspominał Jan Marcin Szancer, Dunikowski „stroił głowy kobiece w warkocze, dekoracyjne koafiury, nie zapominał opowiadać każdej modelce, jak to w Paryżu projektował uczesania dla Antoine’a [Cierplikowskiego]” – fryzjera‑artysty, bliskiego przyjaciela rzeźbiarza.
Dunikowski tworzył cykl Głów wawelskich w latach 1925–1929. Nie przerwał prac, mimo że w 1928 roku ostatecznie zmieniła się koncepcja rekonstrukcji Sali Poselskiej. Po ocenie 18 głów Dunikowskiego uznano, że na zamku powinny zawisnąć tylko historyczne portrety. Głowy, odrzucone przez Komitet Robót w Gmachach Reprezentacyjnych Rzeczypospolitej Polskiej, cieszyły się jednak sporym zainteresowaniem publiczności. Wielokrotnie wystawiano je w kraju i zagranicą, były także nagradzane. Liczący nieomal sto portretów cykl zasila dwie kolekcje – Zamku Królewskiego na Wawelu i Muzeum Rzeźby imienia Xawerego Dunikowskiego w Warszawie.
Źródło: Katarzyna Kucharska‑Hornung;
https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,obiekty,933,obiekt_glowy_wawelskie.html
Twórczość powojenna
Xawery Dunikowski większość wojny przebywał jako więzień w Auschwitz. Zaraz po wojnie w 1945 roku powrócił do pracy w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Zaangażował się w prace na rzecz socrealizmu, wykonywał zlecenia państwowe, zdobywał wiele nagród, m.in. Order Budowniczego Polski Ludowej, Order Sztandaru Pracy I Klasy. Kontynuował cykl Głów wawelskich, upamiętniając postacie związane z ruchem rewolucyjnym i robotniczym, m.in. Feliksa Dzierżyńskiego, Ludwika Waryńskiego. W Olsztynie wykonał także Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej i Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko‑Mazurskiej.
Konwencja portretu, jaką narzucały Głowy wawelskie (głowa na wyciągniętej szyi, bez popiersia), pozostała dla rzeźbiarza na tyle inspirująca, że w latach pięćdziesiątych wykonał drugi cykl głów (1953–1961), zwany także Panteonem Kultury Polskiej. Znalazły się w nim wielkie nazwiska postaci historycznych (między innymi Mikołaj Rej, Hugo Kołłątaj, Tadeusz Kościuszko), pisarzy (na przykład Adam Mickiewicz, Józef Korzeniowski [Joseph Conrad], Bolesław Prus), w tym kobiet (Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka, Olga Boznańska, Maria Curie‑Skłodowska), oraz wizerunki polityczne (Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Józef Stalin).
Głowy wawelskie z lat dwudziestych oraz Panteon oglądane z dzisiejszej perspektywy prowokują pytania o kanon. Autorski przegląd twarzy, którego Dunikowski podjął się z charakterystycznym dla siebie rozmachem, z jednej strony zawiera niekwestionowane postaci polskiej kultury, z drugiej – komunistycznych przywódców. Możemy oglądać w nim ważne postaci ze współczesnego polskiemu rzeźbiarzowi świata artystycznego, ale także wizerunki anonimowe. Ten jedyny w swoim rodzaju, niejednorodny zbiór odzwierciedla różne kierunki rozwoju twórczości Dunikowskiego. Na przykład spośród 79 portretów z drugiego cyklu, wykonanego w gipsie, brązie i drewnie, zwracają uwagę te ostatnie, szczególnie za sprawą polichromii. Skłonność do kolorystycznych eksperymentów łączy się tu z malarską aktywnością rzeźbiarza. Dunikowski chętnie malował w tym czasie wielobarwne abstrakcyjne obrazy. Kolorowe oblicza w ramach drugiego cyklu Głów wawelskich otrzymali między innymi Stanisław Wyspiański i Helena Modrzejewska.
Drugi cykl Głów wawelskich znajduje się pod opieką Muzeum Rzeźby imienia Xawerego Dunikowskiego w Warszawie. Dziesięć portretów z tego cyklu, odlanych w brązie, można oglądać w sezonie wiosenno‑letnim w Królikarni – parku otaczającym muzeum.
Źródło: Katarzyna Kucharska‑Hornung https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,obiekty,933,obiekt_glowy_wawelskie.html
O twórczości Dunikowskiego pisano różnie: „Istny szpital wizerunków ludzi źle zbudowanych, chorych piersiowo i wycieńczonych głodomorów. (...) czy może być wyłącznym celem sztuki rzeźbiarskiej tylko jeden typ, typ patologiczny? Prace te przytłacza znany, indywidualny gust i styl nauczyciela rzeźby, pana Dunikowskiego”, ale też: „Rzeczywiście p. Dunikowski posiada niezaprzeczalny talent rzeźbiarski, ma poczucie kształtu i ten dar istotnego plastyka, który sprawia, ze glina pod jego palcami dematerializuje się prawie staje się żywem ciałem, tem w ogóle, czem ją artysta chce uczynić”. Artyści, którzy wyrastają ponad swoje epoki często bywają niedoceniani, po trosze kontrowersyjni, muszą być później na nowo odkrywani, pojmowani, interpretowani. Xawery Dunikowski pozostawił nam dowody różnego pojmowania sztuki w różnych okresach życia splecionych z wielką historią i osobistymi doświadczeniami.
Źródło: Anna Latocha http://krakow.pl/ludzie/1137,artykul,xawery_dunikowski.html
Na podstawie wybranych rzeźb Xawerego Dunikowskiego wskaż przemiany w stylu artysty.
Podaj imię i nazwisko postaci przedstawionej w poniższej rzeźbie.
Słownik pojęć
fr. décadence - upadek, schyłek, termin określający tendencję występującą w literaturze w 2. połowie XIX i w początkach XX w. jako wyraz przekonania o kryzysie i upadku tradycyjnych form kultury europejskiej.
fr. expressionnisme - kierunek w sztukach plastycznych, literaturze, muzyce, teatrze i filmie, rozwijający się od ok. 1910 do początku lat 30., głównie w Niemczech i stamtąd oddziaływał na inne kraje.
fr. Impressionisme, łac. impressio - odbicie, wrażenie, kierunek w sztuce, przede wszystkim w malarstwie, rozwijający się głównie we Francji w latach 70. i 80. XIX w
fr. Cubisme, łac. cubus - sześcian, kostka, kierunek w malarstwie i rzeźbie zainicjowany we Francji ok. 1906, który odegrał decydującą rolę w przeobrażeniach sztuki XX w.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Szubert Piotr, Rzeźba polska przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 1995
Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. II, Wrocław 1975
https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,obiekty,933,obiekt_glowy_wawelskie.html
http://magazynkontakt.pl/wp‑content/uploads/2016/06/kobiety.jpg