Walka o kształt odrodzonej Polski – od powstania wielkopolskiego do „cudu nad Wisłą”
Decyzje traktatu wersalskiego w sprawie polskiej
Wybuch pierwszej wojny światowej Polacy powitali z mieszanymi uczuciami.
Z jednej strony, w końcu została złamała solidarność państw zaborczych w kwestii polskiej: dwaj zaborcy, Niemcy i Austro‑Węgry, wypowiedziały wojnę trzeciemu – Rosji. Z drugiej strony, Polacy musieli zdecydować, u boku którego z bloków polityczno‑wojskowych będą walczyć o swoją niepodległość.
16.01.1919 powołanie rządu Ignacego Paderewskiego,
29.1.1919 przedstawienie propozycji przez polską delegację w Wersalu,
28.2.1919 memorandum Romana Dmowskiego w sprawie granicy zachodniej Polski,
31.7.1919 zatwierdzenie traktatu wersalskiego przez Sejm Ustawodawczy,
9.11.1920 konwencja polsko-gdańska.
Sprawa polska
Polskie formacje walczące u boku państw centralnych:
I Kompania Kadrowa - miała wzniecić powstanie przeciw Rosjanom. W tym celu 6 sierpnia 1914 r. wyruszyły z Krakowa w kierunku Kielc. Wobec bierności ogółu mieszkańców Kielecczyzny, obawiających się rosyjskiego odwetu, zryw nie był jednak możliwy.
Legiony Polskie - utworzone 27 sierpnia 1914 r. Widząc, że państwa centralne nie są gotowe przyznać Polsce rzeczywistej niepodległości, Józef Piłsudski zerwał z nimi i został internowany, a Legiony rozwiązane.
Polskie formacje walczące u boku Rosji i jej sojuszników:
Armia Polska we Francji tzw. Błękitna Armia, Armia Hallera - największa polska formacja zbrojna na emigracji. Dzięki wyszkoleniu, które otrzymali, a także świetnemu sprzętowi i uzbrojeniu, armia stała się wielkim wsparciem dla powstającego w niepodległej Rzeczypospolitej Wojska Polskiego. Na jej czele stał gen. Józef Haller.
Legion Puławski - Legion brał udział w walkach na froncie wschodnim I wojny światowej od marca do września 1915 r. Stanowił zalążek polskich formacji na Wschodzie, których rozwój był całkowicie zależny od stanowiska Rosji carskiej w sprawie polskiej.
Wyjaśnij, czy zaproponowane rozwiązania realizowały marzenia Polaków o własnym państwie. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Delegacja polska na konferencji paryskiej
W procesie kształtowania się granic państwa polskiego najistotniejszą rolę odegrała konferencja paryska. Alianci, opracowując zasady nowego porządku europejskiego, dużo uwagi poświęcili kwestiom polskim.
Najbardziej znanymi reprezentantami sprawy polskiej na konferencji paryskiej byli Roman Dmowski i Ignacy Jan Paderewski. W kwietniu 1919 r. delegatem pełnomocnym do spraw ekonomicznych został Władysław Grabski. W styczniu 1919 r. Piłsudski nakłonił Jędrzeja Moraczewskiego do dymisji, a stanowisko premiera powierzył Ignacemu Paderewskiemu.
Powołanie rządu Ignacego Paderewskiego zakończyło proces formowania się centralnego ośrodka władzy w II Rzeczypospolitej. Było także kompromisem pomiędzy Józefem Piłsudskim i jego zwolennikami a Romanem Dmowskim oraz popierającymi go siłami politycznymi.
Już 29 stycznia 1919 roku polska delegacja zaprezentowała Radzie Najwyższej swoje propozycje dotyczące kwestii terytorialnych. Według relacji historyka wojskowości generała Mariana Kukiela, podczas referowania Dmowski „zaimponował konferencji świetnym improwizowanym wykładem, swobodnym operowaniem z pamięci ogromem faktów i cyfr, potężną logiką wywodów”. Do ich rozpatrzenia została powołana Komisja do spraw polskich. Przewodniczył jej francuski dyplomata Jules Martin Cambon [czyt.: żil martin kambon]. Do niej 28 lutego Roman Dmowski skierował memorandum domagając się przywrócenia granicy z 1772 roku, z drobnymi korektami, które uwzględniały fakt zarówno zgermanizowania, jak i repolonizacji niektórych obszarów. Zwracał również uwagę na przyznanie Polsce tych terenów, które pozwolą jej na swobodny rozwój gospodarczy i zapewnią stabilizację międzynarodową. Zgodnie z sugestiami, Polska miałaby otrzymać m.in. Górny Śląsk, fragment Dolnego Śląska, Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie (z ewentualnym wyłączeniem zgermanizowanego powiatu wałeckiego i człuchowskiego), na Pomorzu Zachodnim powiaty lęborski, bytowski i częściowo słupski; Warmię oraz południowy pas Mazur (część Prus Wschodnich).
Przychylny Polsce Jules Cambon wspólnie z Komisją opracował rozwiązanie, które w dużej mierze uwzględniało postulaty Dmowskiego. Odrzucił tylko polskie
pretensje do skrawków Pomorza Zachodniego i Dolnego Śląska. Uznał również,
że o przynależności Prus Wschodnich zadecyduje plebiscyt. Niestety, projekt Komisji spotkał się z krytyką Davida Lloyda George’a [czyt.: dejwida lojda dżordża]. Premier brytyjski zakwestionował decyzję o przyłączeniu do Polski Gdańska oraz przyznaniu Górnego Śląska.
Oceń, zaproponowany przez Romana Dmowskiego, przebieg granic na wschodzie i południu.
Decyzje w sprawie polskiej
Problemem, który utrudniał sformułowanie rozwiązań w sprawie polskiej na konferencji wersalskiej, a zarazem wpływał na sytuację delegacji, był fatalny układ sił politycznych i rozbieżność interesów państw decydujących o losach powojennego świata. Francja zasadniczo była ambasadorem polskich interesów w Wersalu, ale tylko w zakresie ukształtowania granicy zachodniej. Chodziło o osłabienie państwa niemieckiego, w związku z tym Francja gotowa była poprzeć wszystkie polskie roszczenia dotyczące Górnego Śląska, Pomorza, Prus Wschodnich. Mniej chętnie odnosiła się do oczekiwań Polaków na wschodzie, licząc na wygraną w wojnie domowej „białej” Rosji, w której widziała sojusznika. Ta postawa ulegnie zmianie, gdy okaże się, że carscy generałowie zostaną pokonani przez bolszewików. Wielka Brytania obawiała się zachwiania równowagi europejskiej. Nie chciała więc zbyt dużego osłabienia Niemiec, a tym samym wzrostu znaczenia Francji popieranej przez nowo powstałe państwa europejskie.
Ostatecznie traktat wersalski:
Przyznawał Polsce Wielkopolskę oraz Pomorze Gdańskie, „rozcinające” państwo niemieckie na dwie części, co stanie się w przyszłości przyczyną konfliktu.
Na Górnym Śląsku, Warmii, Mazur i Powiślu miały odbyć się plebiscyty.
Gdańsk został ogłoszony Wolnym Miastem pod zarządem komisarza Ligi Narodów.
Konwencja między Polską a Wolnym Miastem Gdańskiem, Paryż 9 listopada 1920 - fragmentyArt. 2
Polska weźmie na siebie prowadzenie spraw zagranicznych Wolnego Miasta Gdańska, jak i opiekę nad obywatelami gdańskimi za granicą. […]
Art. 10
Wolne Miasto zobowiązuje się traktować w porcie gdańskim okręty pod flagą polską tak samo, jak statki pod flagą Wolnego Miasta.
Art. 13
Wolne Miasto Gdańsk jest objęte polską granicą celną; Polska i Wolne Miasto stanowią jeden obszar celny poddany prawodawstwu i taryfie celnej polskiej.
Art. 28
W każdym czasie i we wszystkich okolicznościach Polska będzie miała prawo importować i eksportować przez Gdańsk towary wszelkiego rodzaju, niezakazane przez ustawy polskie.
Art. 29
Polsce przysługiwać będzie prawo założenia w porcie gdańskim służby pocztowej, telegraficznej i telefonicznej połączonej bezpośrednio z Polską. W zakres działania tej służby wchodzić będą komunikacje pocztowe i telegraficzne przez port gdański między Polską a krajami zagranicznymi, jak również komunikacja między Polską a portem gdańskim.
Art. 33
Wolne Miasto Gdańsk zobowiązuje się zastosować do mniejszości rasowych, religijnych i językowych przepisy podobne do tych, które są zastosowane przez Polskę na terytorium polskim, w wykonaniu rozdziału I‑go Traktatu, zawartego w Wersalu 28 czerwca 1919 r. między Polską a Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi, a szczególnie czuwać, aby w prawodawstwie i w prowadzeniu administracji żadna stronniczość nie objawiała się na szkodę obywateli polskich i innych osób pochodzenia lub języka polskiego, stosownie do art. 104 § 5 Traktatu Pokoju Wersalskiego z Niemcami […]
[...] przepisy art. 89 Traktatu Wersalskiego z Niemcami stosować się będą również do Wolnego Miasta Gdańska.
Źródło: Konwencja między Polską a Wolnym Miastem Gdańskiem, Paryż 9 listopada 1920 - fragmenty, dostępny w internecie: https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/wmg-polska-konwencja-polsko-gdanska-zawarta-w-paryzu-dnia-9-listopada-16878825 [dostęp 10.05.2021].
Wyjaśnij, na czym polegała uprzywilejowana pozycja Polski w Wolnym Mieście Gdańsku.
Istotnym zapisem konwencji był ten, że Polska – mimo otrzymania prawa do reprezentowania interesów Gdańska na arenie międzynarodowej – nie mogła zawrzeć żadnej umowy dotyczącej Wolnego Miasta Gdańska bez zasięgnięcia opinii jego władz. Na mocy kolejnego porozumienia ustalono, że w Gdańsku mogą stacjonować polskie okręty wojenne, a na Westerplatte utworzono polską składnicę tranzytową materiałów wojennych.
Polska otrzymała dostęp do morza o szerokości około 70 km, niemniej na przyznanym wybrzeżu nie istniał żaden port, który mógłby przyjmować jednostki pełnomorskie.
To zdeterminuje państwo polskie do podjęcia decyzji o budowie Gdyni.
Mały traktat wersalski
Polska, wraz z innymi nowo powstałymi krajami, musiała podpisać nie tylko traktat wersalski, ale też umowę w sprawie ochrony mniejszości narodowych, zwaną małym traktatem wersalskim. Mniejszości mogły domagać się respektowania swoich praw na forum Ligi Narodów.
Na mocy traktatu mniejszościowego rząd polski miał obowiązek zapewnić pełne uprawnienia wszystkim obywatelom bez względu na wyznanie i narodowość. Zagwarantować im możliwość używania rodzimego języka, zakładania i prowadzenia własnych szkół oraz instytucji kulturalnych. Zapisy umożliwiające ingerencję instytucji międzynarodowych w wewnętrzne sprawy polskie wzbudziły w kraju rozgoryczenie i niechęć. Ostatecznie jednak Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej, po burzliwej debacie, 31 lipca 1919 roku ratyfikował traktat pokojowy z Niemcami oraz będący jego częścią tzw. mały traktat wersalski.
Traktatu mniejszościowego nie musiały podpisać Niemcy. Oceń, czy fakt, że traktat ten nie był powszechnie obowiązujący, lecz jedynie ograniczał się do grupy państw, z reguły nowo powstałych, był właściwym rozwiązaniem. Uzasadnij wypowiedź.
Problem odszkodowań
Ziemie polskie ucierpiały wskutek toczących się na nich działań wojennych. Delegacja polska postulowała, aby udzielono Polsce wsparcia gospodarczego, choćby poprzez przekazanie części niemieckich odszkodowań.
Wypowiedzi Lloyda George’a i Woodrowa WilsonaDwie trzecie mieszkańców Polski z własnej woli lub z przymusu przyczyniło się do zadania nam strat, za które domagamy się reparacji. (L.G.)
Polska winna być całkowicie zwolniona od tych ciężarów. Polska została rozdarta na trzy części przez Austriaków, Niemców i Rosjan i wskutek tego przeszła okropne cierpienia. (W.W.)
Źródło: Wypowiedzi Lloyda George’a i Woodrowa Wilsona, [w:] Remigiusz Bierzanek, Tadeusz Cieślak, Karol Lapter, Beniamin Perelmuter, Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919. Dokumenty i materiały, t. 1, red. Remigiusz Bierzanek, Józef Kukułka, Warszawa 1965.
Oceń wypowiedzi premiera brytyjskiego i prezydenta USA. Z którą z nich się zgadzasz? Uzasadnij wybór.
Niestety, ostatecznie Polsce nie przyznano niemieckich odszkodowań, wręcz przeciwnie – Polska miała zapłacić za majątek państwowy przejęty w zaborze pruskim oraz uregulować proporcjonalną do wielkości zajętych ziem część przedwojennego zadłużenia Niemiec – łącznie około 2,5 mld marek niemieckich.
Postanowienia traktatu wersalskiego w sprawie polskiej są oceniane różnie. Bez względu jednak na kontrowersje należy pamiętać, że sankcjonowały fakt istnienia suwerennego państwa polskiego i wyznaczały jego miejsce na mapie Europy.
Ćwiczenia
W tabeli przedstawiono teksty dotyczące sprawy polskiej na arenie międzynarodowej w czasie I wojny światowej. W oparciu o wiedzę pozyskaną na lekcjach historii w gimnazjum dobierz właściwe tytuły do każdego tekstu.
Akt z 5 listopada 1916 roku., Odezwa do Polaków naczelnego dowództwa niemieckich i austro-węgierskich armii wschodnich z początku sierpnia 1914 roku., Orędzie Woodrowa Wilsona do Kongresu, 8 stycznia 1918 roku., Odezwa wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, głównodowodzącego armii rosyjskiej do Polaków z 14 sierpnia 1914 roku.
| Winno być utworzone Państwo Polskie, obejmujące terytoria zamieszkane przez ludność niewątpliwie polską, będzie mu zapewniony wolny dostęp do morza, jego niezawisłość polityczna i gospodarcza, jego całość terytorialna winny być zagwarantowane przez umowy międzynarodowe. | |
| Polacy! Zbliża się chwila oswobodzenia spod jarzma moskiewskiego. Sprzymierzone wojska Niemiec i Austro-Węgier przekroczą wkrótce granicę Królestwa Polskiego. Już się cofają Moskale. Upada ich krwawe panowanie, ciążące na Was od stu przeszło lat. Przychodzimy do Was jako przyjaciele. Zaufajcie nam! Wolność Wam niesiemy i niepodległość, za którą wycierpieli ojcowie Wasi. Niech ustąpi barbarzyństwo wschodnie przed cywilizacją zachodnią wspólną nam i Wam. Powstańcie pomni Waszej przeszłości, tak wielkiej i pełnej chwały. Połączcie się z wojskami sprzymierzonymi. Wspólnymi siłami wypędzimy z granic Polski azjatyckie hordy […]. | |
| Jego Cesarska i Królewska Mość, Cesarz Austrii i Apostolski Król Węgier, oraz Jego Cesarska Mość, Cesarz Niemiecki, ułożyli się, by z ziem tych utworzyć państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem […]. Nowe Królestwo znajdzie w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami rękojmię, potrzebne do swobodnego sił swych rozwoju. We własnej armii nadal żyć będą pełne sławy tradycje wojsk polskich dawniejszych czasów i pamięć walecznych polskich towarzyszy broni w wielkiej obecnej wojnie. | |
| Polacy! Wybiła godzina, w której przekazane Wam marzenie ojców i dziadów Waszych ziścić się może. Przed półtora wiekiem żywe ciało Polski rozszarpano na kawały, ale dusza jej nie umarła. Żyła ona nadzieją, że nadejdzie godzina zmartwychwstania dla Narodu Polskiego dla pojednania się braterskiego z Wielką Rosją. Wojsko rosyjskie niesie Wam błogą wieść owego pojednania. Niech się zatrą granice rozcinające na części Naród Polski. Niechaj Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego. Pod berłem tym odrodzi się Polska, swobodna w swej wierze języku i samorządzie. |
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18B1PknS
Nagranie listu Józefa Piłsudskiego do Romana Dmowskiego. Zawiera informacje o reprezentowaniu Polski na konferencji paryskiej.
List Józefa Piłsudskiego
do Romana Dmowskiego z 21 grudnia 1918 r.
Józef Piłsudski, Pisma zbioroweSzanowny Panie Romanie,
Wysyłając delegację do Paryża dla porozumienia się z Komitetem Paryskim i wspólnego potem porozumienia z ententą, proszę Pana o ułatwienia wszelkie w pertraktacjach. Proszę wierzyć,
że najbardziej chciałbym uniknąć dwoistego przedstawicielstwa Polski przed ententą i dążę do jednolitej reprezentacji interesów Polski, gdyż wtedy tylko będą one dostatecznie uwzględnione. Tem właśnie dążeniem tłumaczyć trzeba fakt, żem tak długo zwlekał z tą sprawą. Na podstawie dawnej znajomości tuszę,
że w tym wypadku i w tej ważnej chwili przynajmniej niektórzy ludzie, jeśli już nie cała Polska, niestety, wznieść się muszą ponad interesa stronnictw, klik i grup, do takich zaś ludzi chciałbym zaliczyć i Pana.
Proszę przyjąć zapewnienie wysokiego szacunku, z jakim pozostaję.
J. PiłsudskiŹródło: Twórcy Niepodległej, Archiwum Akt Nowych, dostępny w internecie: http://www.aan.gov.pl/tworcyniepodleglosci/dmowski.html [dostęp 10.05.2021].
Rozważ, z jakiego powodu Piłsudski wysłał list takiej treści do Dmowskiego. Wybierz właściwą odpowiedź.
- Chciał, aby Polska była reprezentowana przez jeden ośrodek władzy i tym samym miała silniejszą pozycję przetargową w rokowaniach wersalskich.
- Pragnął wysondować stanowisko Dmowskiego.
- Z tekstu trudno jest wywnioskować, jaki był cel wysłania przez Piłsudskiego listu.
Dokument nazwany małym traktatem wersalskim:
- wprowadzał ustrój parlamentarny w II RP.
- zawierał postanowienia dotyczące kwestii drugorzędnych.
- zapewniał ochronę mniejszościom narodowym.
- zatwierdzał istnienie Republiki Weimarskiej.
Przenieś w odpowiednie miejsca tabeli imiona i nazwiska uczestników paryskiej konferencji pokojowej.
premier, premier, prezydent, premier, prezes Komitetu Narodowego Polskiego, premier, minister spraw zagranicznych, Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Włochy, Polska, Polska, Franklin Delano Roosevelt, Winston Churchill, Józef Piłsudski
| Przywódca | Pełniona funkcja | Kraj |
|---|---|---|
| premier | Francja | |
| premier | Wielka Brytania | |
| prezydent | Stany Zjednoczone | |
| premier | Włochy | |
| prezes Komitetu Narodowego Polskiego | Polska | |
| premier, minister spraw zagranicznych | Polska |
Zaznacz zdania, których prawdziwość można potwierdzić na podstawie poniższych map.
- Paryska konferencja pokojowa wprowadziła nowy ład polityczny w Europie.
- Traktat wersalski został zawarty między państwami zwycięskimi w I wojnie światowej a Niemcami.
- W traktacie wersalskim Niemcy uznawały niepodległość Czechosłowacji i Polski.
- Rosja nie wzięła udziału w paryskiej konferencji pokojowej.
- I wojna światowa doprowadziła do rozpadu imperiów.
- Po I wojnie światowej Nadrenia została zdemilitaryzowana.
- Na mocy traktatu wersalskiego Francja odzyskała obszary utracone w 1871 r., tj. Alzację i północno-wschodnią Lotaryngię.
- W wyniku przegranej w I wojnie światowej Niemcy straciły swoje kolonie.
Zapoznaj się z mapami, a następnie wykonaj polecenie.
Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.
| Zdanie | Prawda | Fałsz |
| Ostateczny kształt granicy wschodniej został określony w traktacie wersalskim. | □ | □ |
| Na ziemiach przyłączonych do II Rzeczypospolitej na mocy traktatu wersalskiego dominowała ludność polska. | □ | □ |
| Najliczniejszymi mniejszościami narodowymi na terenach przyłączonych do Polski na mocy traktatu wersalskiego byli Ukraińcy, Żydzi i Niemcy. | □ | □ |
| Rozwój gospodarczy ułatwiał Polsce dostęp do morza, a utrudniał brak własnego portu. | □ | □ |
| Polakom udało się zrealizować marzenia o kraju w granicach przedrozbiorowych. | □ | □ |
Słownik
(z franc. entente – porozumienie, sojusz) również trójporozumienie; nazwa sojuszu utworzonego przez Francję, Rosję i Wielką Brytanię przed I wojną światową
organizacja utworzona przez polskich polityków 15 sierpnia 1917 r. w Lozannie; w jej skład wchodzili przede wszystkim członkowie Narodowej Demokracji i Stronnictwa Polityki Realnej, m.in. Roman Dmowski (przewodniczący), Ignacy Jan Paderewski, Maurycy Zamoyski, Mikołaj Potocki. KNP dążył do odbudowania państwa polskiego przy pomocy ententy; sprawował polityczną kontrolę nad Armią Polską we Francji; był uznawany za oficjalną reprezentację Polski przez rządy Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch i USA
(ang. League of Nations, franc. Société des Nations) organizacja międzynarodowa powstała z inicjatywy prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona na mocy traktatu wersalskiego; w latach działalności (1920−1946) jej celem było utrzymanie pokoju i rozwój współpracy międzynarodowej; siedzibę miała w Genewie