Film dostępny pod adresem /preview/resource/RmHzYpZAoUtIi

Film edukacyjny „Zagadka Las Meninas” przedstawia omówienie najsłynniejszego dzieła Velázqueza „Panny dworskie”. Ukazuje cały obraz oraz wybrane jego fragmenty, a także inne dzieła: dolną część „Las Meninas” z wizerunkami pierwszoplanowych postaci: malarza za sztalugą z pędzlem w dłoni, mężczyznę w tle przy otwartych drzwiach, trzy dwórki, kobietę z mężczyzną, psa i dwóch karów; lustro z „Las Meninas”, na którym odbija się para królewska; fragment obrazu Jana van Eycka „Małżeństwo Arnolfinich”, przedstawiający okrągłe, wypukłe lustro, w którym obijają się malarz i świadkowie oraz wnętrze; obraz Velázqueza „Wenus z lustrem”, przedstawiający leżącą tyłem kobietę, której twarz widoczna jest w lustrze trzymanym przez kupidyna; fragment „Las Meninas” z przedstawieniem Małgorzaty i karlicy oraz służki. Treść filmu: Diego Rodríguez de Silva y Velázquez, „Las Meninas” („Panny dworskie)”, 1656, Prado, Madryt, Hiszpania. Co przedstawia „Las Meninas”? Jesteśmy w pracowni malarza. Velázquez stoi przed ogromnym, opartym o sztalugę płótnem z pędzlem i paletą w rękach, i… patrzy. Nie przygląda się obrazowi, ale spogląda przed siebie. Patrzy więc uważnie na to, co maluje, aby zapewne przenieść zaraz wzrok ponownie na płótno i powrócić do pracy. Tuż obok niego stoi infantka Małgorzata otoczona licznym dworem. W tle, w otwartych drzwiach, zatrzymał się ubrany w czerń mężczyzna; idąc, odwrócił się i spojrzał za siebie. Są wreszcie „rzeczy” – połyskujące lustro w tle i wiszące na ścianach, pogrążone w mroku wielkie obrazy. To właśnie obrazy i lustrzane odbicie są zaproszeniem do wejścia w głąb malowidła, do gry. Zwierciadło pokazuje to, czego nie widać na dwuwymiarowym płótnie. Pokonuje naturalne ograniczenia obrazu – w tym celu wykorzystywane było przez malarzy wielokrotnie, a najwybitniejszy przykład jego użycia był zapewne dobrze znany Velázquezowi. Gdy był on nadwornym malarzem Filipa IV, w królewskiej kolekcji w Madrycie znajdował się portret zwany „Małżeństwem Arnolfinich” – dzieło Jana van Eycka z 1434 roku. Lustro umieszczone w tle obrazu niderlandzkiego mistrza odbija niewidoczną na malowidle część komnaty i pozostałe osoby, stojące na wprost małżonków. Zwierciadło pojawiło się również na innym, wcześniejszym o kilkanaście lat obrazie samego Velázqueza – niebywale śmiałym obyczajowo jak na XVII‑wieczną Hiszpanię malowidle przedstawiającym „Wenus z lustrem” (obecnie National Gallery, Londyn). Naga Wenus prezentuje piękne plecy i pośladki, a twarz odwróconej tyłem do widza bogini odbija podtrzymywana przez Amora zwierciadlana tafla. To niejedyne w historii sztuki europejskiej przykłady pokonywania przez malarzy ograniczenia, jakim jest dwuwymiarowość obrazu, a zarazem swoiste paragone – współzawodnictwo malarstwa z przestrzenną rzeźbą. Nie jest jednak jasne, co odbija się w lustrze umieszczonym w „Las Meninas” za plecami malarza. Czy jest to malowany przez niego stojący na sztaludze obraz, czy są to postaci pozujące do obrazu, którym malarz uważnie się przygląda? Czy królewska para – Filip IV i Marianna, pokazani zostali w odbiciu, czy w opartym na sztaludze portrecie, który się w lustrze odbija? Tak czy owak to przewrotny zabieg, bowiem do czasów Velázqueza żaden władca nie został przedstawiony w tak niejednoznaczny sposób, w pomniejszonej wobec innych postaci skali, w centrum, a zarazem na marginesie kompozycji. Popularne interpretacje wyjaśniają przedstawioną na obrazie scenę na różne sposoby. Oto Velázquez maluje portret infantki (czemu jednak na aż tak ogromnym płótnie?), a żmudne pozowanie przerywa na chwilę wejście do pracowni pary królewskiej, rodziców księżniczki (wizyta nie poruszyła jednak psa ani nie przerwała zajęć, zabaw i rozmów osób z otoczenia). Inna interpretacja zakłada, że malarz zajęty jest malowaniem portretu pary królewskiej, a to infantka ze swym licznym dworem bawi w jego warsztacie (dokonano nawet obliczeń, które wykazują, że zwierciadło odbija jednak obraz na sztaludze). A może Velázquez udaje, że maluje królewską parę (powstający portret z konwencjonalną kotarą przecież odbija się w lustrze), w istocie zaś powstaje obraz, na który właśnie patrzymy – „Las Meninas”. Widzimy zatem jego lico i odwrocie. Widzimy go, gdy jest już ukończony i w trakcie pracy. Malarz patrzy w ogromne lustro, które pokazuje jego samego i znajdujące się w pokoju postaci. Infantka i karlica też zerkają przed siebie z ciekawością, popatrując na swoje odbicia. Velázquez najprawdopodobniej malował siebie, swoją pracownię i znajdujących się w niej gości, obserwując wnętrze w tafli zwierciadła. Było w niej pomniejszone, a zatem łatwiejsze do odtworzenia na płótnie. Malarz przewidział zapewne, że wszyscy dawni i obecni widzowie, stojący na wprost „Las Meninas”, patrząc na obraz, zajmą miejsce owego lustra. Ten malarski fortel wyjątkowego znaczenia nabierał jednak tylko w jednym przypadku – gdy przed obrazem stał Filip IV. Król widział wnętrze swego pałacu, córkę, dwór i malarza, widział też siebie i małżonkę – wszystko odbijało się w jego oczach. Czyż nie miał prawa wyobrażać sobie, że obraz powstał wyłącznie dla niego? Jednak dumny wzrok Velázqueza, który uważnie i śmiało patrzy przed siebie, wnikliwie obserwuje, ale nie maluje, mógłby wskazywać na jego znacznie większą przewrotność. Malarz pozwolił królowi dostrzec w obrazie głównie siebie, oddał hołd uroczej infantce, ale jednocześnie namalował monumentalny autoportret. Popisał się kunsztem i konceptem, a zarazem dokonał wielkiej pochwały sztuki malarstwa. Pośród wiszących na mrocznych ścianach pracowni obrazów ukazane są malowidła znajdujące się wówczas na hiszpańskim dworze. Przy pewnym wysiłku można rozpoznać wśród nich kopie flamandzkich mistrzów: „Pallas Ateny i Arachne” według Rubensa i „Apolla i Marsjasza” według Jordaensa. A zatem przedstawienia ukazujące wyższość boskiej sztuki nad ziemskim rzemiosłem, a jednocześnie współzawodnictwo, jakie ziemscy artyści podejmują z bogami. Wielcy malarze dekorowali wnętrza swych rezydencji obrazami o tej tematyce dla podkreślenia prestiżu swej profesji. „Las Meninas” jest pochwałą sztuki malarskiej, wyzwaniem postawionym największym, a z największymi Velázquez mógł współzawodniczyć, obcując w królewskich zbiorach z dziełami van Eycka, Tycjana i Rubensa. Zadziwiająca jest swoboda, z jaką Velázquez namalował „Panny dworskie”. Nie ma już solennego realizmu, charakterystycznego dla wczesnych sewilskich dzieł artysty. To, co podziwiamy z oddalenia jako doskonałe odbicie rzeczywistości, w istocie powstało ze swobodnych, przenikających się uderzeń pędzla. Kokardy, ozdoby włosów, a nawet suknie panien to kłębowisko pospiesznych dotknięć i muśnięć, dłonie nie mają nawet wypracowanych paluszków, są w poruszeniu, a więc widziane nieostro. Nie ma w tym obrazie finito, drobiazgowej maniery nakazującej wypracowywać każdy szczegół osobno. Jest gest i sztuka sugestii. Triumf malarstwa pokonującego własne ograniczenia. Manifest dumnego artysty, który patrzy i zaprasza do uważnego patrzenia.