Dionizos – najbardziej rozrywkowy spośród bogów olimpijskich?
Ważne daty
186 p.n.e. – Uchwała rzymskiego senatu w sprawie Bakchanaliów
43 p.n.e. – 17 n.e. – Publiusz Owidiusz Nazo
2–8 n.e. – Owidiusz pracuje nad dziełem Przemiany
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. W zakresie kompetencji językowych. Uczeń:
17) potrafi korzystać ze słownika łacińsko‑polskiego przy sporządzaniu przekładu;
18) potrafi w przypadku wyrazów wieloznacznych wybrać znaczenie odpowiednie dla kontekstu/tematyki tłumaczonego tekstu;
19) dokonuje poprawnego przekładu prozatorskiego tekstu łacińskiego z zakresu tekstów określonych w kanonie na język polski, w tłumaczeniu zachowując polską normę językową.
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
1. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:
2) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego;
8. potrafi wskazać najważniejsze cechy charakterystyczne i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:
2) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego;
rozpoznawać mit o starożytnym bogu i umiejscawiać postać w panteonie bóstw starożytnych;
dokonywać samodzielnego przekładu na język polski łacińskiego tekstu, korzystając ze słownika łacińsko‑polskiego;
tworzyć wypowiedzi z wykorzystaniem popularnych łacińskich terminów;
przyporządkowywać antyczne źródła konkretnych zjawisk do współczesnej cywilizacji i kultury;
definiować pojęcia: Misteria dionizyjskie, Bakchanalia.
Wprowadzenie
Dionizos był jednym z najpopularniejszych bóstw świata starożytnego, czczonym wszędzie tam, gdzie mieszkali Grecy.
W dużym uproszczeniu można go uważać za: boga wina i winnej latorośli, patrona obrzędów, które dały impuls do powstania europejskiego teatru, bóstwo odradzającej się roślinności oraz przewodnika zmarłych. W Grecji nie było żadnego sanktuarium – centrum jego kultu, nie miał on także swoich własnych świątyń. Kult Dionizosa propagowali wędrowni kapłani. W epoce hellenistycznej kontrola nad nim osłabła. Zdecydowanie najwięcej wiemy o tym, jak przenikał do religii polispolis ateńskiej. Na attyckich wazach widzimy Dionizosa zawsze z rogiem do picia albo z pucharem. Początkowo był on bogiem płodności i wegetacji, z biegiem czasu stawał się bogiem winorośli i wina.
Święta ku czci Dionizosa
Częścią świąt Dionizosa były procesje mężczyzn i korowody kobiet – bakchantek (zwanych menadami od gr. słowa „mainomai” – „szaleję”). Wiemy, że niektóre rytuały z udziałem kobiet miały charakter zaślubin z Dionizosem, np. obrzędy w Delfach, na stokach ParnasuParnasu, w których brały udział przedstawicielki najznamienitszych rodzin. Elementem kultu był ekstatyczny taniec kobiet na cześć boga (w niektórych rytuałach nie mogli brać udziału mężczyźni), najczęściej w nocy. Zgodnie z mitem bachantkombachantkom, mającym wieńce na włosach, skórę kozła na ramieniu, a w dłoni tyrs, czyli laskę zakończoną szyszką, towarzyszą sylenysyleny (sylen to bóg przyrody przedstawiany jako mężczyzna z końskim ogonem i uszami) i satyrowiesatyrowie (mający nogi kozła). Tańczą przy wtórze muzyki fletni, bębnów, tympanonów, okrzyków. Świadectwa antyczne mówią o tym, że szalejące bachantki chwytały zwierzęta, rozrywały je i zjadały.
Z mitów o Dionizosie wynika, że Ateńczycy nie znali winorośli, że jej uprawy i produkcji wina nauczył ich sam bóg, że stał się patronem wszystkich etapów jego wytwarzania, którym towarzyszyły święta, m.in. Lenaje i Dionizje Wielkie. Lenajom (na przełomie stycznia i lutego) towarzyszyły uczty, wesołe pochody, agon (konkurs) teatralny, wystawianie komedii i tragedii. Dionizje Wielkie odbywały się na przełomie marca i kwietnia. Przez sześć dni Ateny żyły najpierw procesją, która szła z posągiem Dionizosa ze świątyni na zboczu Akropolu do gaju Akademosa i z powrotem do miasta, a potem rywalizacją poetów, zwłaszcza tragicznych, podczas tych świąt najważniejszymi przedstawieniami były bowiem tragedie, tak jak podczas Lenajów – komedie. Przybywały wtedy do miasta tłumy ludzi, aby uczestniczyć w agonach teatralnych.
Zaznacz zdania prawdziwe.
- Dionizos to początkowo bóg światła słonecznego.
- Dionizos przedstawiany jest często jako młodzieniec z wieńcem na głowie.
- Najważniejszą rolę w ekstatycznych tańcach na jego cześć odgrywają mężczyźni.
- Z obrzędów ku czci Dionizosa wykształcił się teatr.
- Najważniejszy podczas Lenajów był agon komiczny.
- Najważniejszy podczas Dionizjów Wielkich był agon tragiczny.
Przypomnij sobie opis naczynia i uzupełnij zdania.
róg, menada, satyr, tyrs, aulos
Na dnie attyckiego naczynia z V w. p.n.e. artysta przedstawił scenę związaną z kultem Dionizosa. Postać umieszczona pośrodku to ............ Trzyma ona w ręku ............. – laskę zakończoną szyszką. Na ramionach ma skórę dzikiego zwierzęcia.
Najbardziej znane wątki mitu o Dionizosie to jego narodziny, wędrówka po świecie, zejście do Hadesu i zaślubiny z Ariadną.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą
wizerunek Dionizosa na naczyniu. 2.
W mitologii greckiej matka Dionizosa, Semele, była córką Kadmosa z Teb. Zazdrosna o urodę dziewczyny Hera, widząc zachwyt Zeusa i świadoma jego zdrady, postanowiła dokonać zemsty. Przybrała postać budzącej zaufanie staruszki i nakłoniła Semele, by zażądała od władcy Olimpu, by objawił się w całej boskiej wspaniałości.
3.Semele osiągnęła to podstępem, jednak widok był dla niej nie do zniesienia. Blask bijący od Zeusa i pioruny sprawiły, że spłonęła. Zeus zdołał jednak ocalić swoje dziecko – syna, którego wydobył z popiołów i zaszył w udzie. Po powtórnych narodzinach chłopca – już jako boga – musiał ukryć go przed Herą.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą
narodziny Dionizosa. 4.
Dionizosa wychowano przebranego za dziewczynę. Gdy dorósł, odkrył szczep winny i jego zastosowanie, potem ruszył w podróż po świecie, jednak odnalazła go Hera i sprowadziła nań szaleństwo.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą obraz Giovanni Belliniego pod tytułem Młody Bachus. 5.
Uleczyła go dopiero bogini Kybele, wtajemniczyła go także w swoje misteria. Dionizos kontynuował wędrówkę – dotarł nawet do Indii, jednak teraz propagował własny kult.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą obraz Simeona Solomona pod tytułem Bachus. 6.
Po powrocie do Grecji udał się do ojczyzny matki, do Teb. Ustanowił tam Bakchanalia, podczas których kobiety pogrążone w mistycznym szaleństwie biegały po okolicy, wydając rytualne okrzyki.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą obraz Marc-Charles-Gabriel Gleyrego pod tytułem Taniec Bachantek. 7.
Następca Kadmosa, Penteus, sprzeciwił się tym obrzędom, ale poniósł karę z rąk Agaue, siostry Semeli, która tknięta szałem rozszarpała go.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą
Penteusza rozrywanego przez menady. 8.
Po długiej wędrówce Dionizos postanowił powrócić do nieba, zszedł jeszcze tylko do krainy umarłych i za zgodą Hadesa przywrócił do życia Semele.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą
Hadesa z Cerberem. 9.
Żoną Dionizosa została Ariadna. Porzucona przez Tezeusza, ujrzała rano orszak boga i jego samego na rydwanie zaprzężonym w pantery. Urzeczony Dionizos zabrał ją z wyspy Naksos na Olimp.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą obraz Guido Reniego, pod tytułem Bachus i Ariadna. 10.
Kult Dionizosa dopiero po Aleksandrze Wielkim przybrał postać misteriów, podczas których wtajemniczeni przechodzili rytuał inicjacji.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą
Fresk z Sala di Grande Dipinto w Villa de Misteri. 11.
Upowszechnił się także w Rzymie. Przypisywano jednak wyznawcom Dionizosa wszelkie niegodziwości, gwałty, nawet składanie ofiar z ludzi.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje ze
scenę Bacchanaliów, przedstawiającą zbiory winogron i pijanego Dionizosa. 12.
W 186 r. p.n.e. władze republiki uznały, że tajemnicze rytuały stanowią zagrożenie dla porządku publicznego. Kapłanów Dionizosa aresztowano, spotkań zakazano, wielu wyznawców poniosło wtedy śmierć. Kult szerzył się dalej.
Dodatkowo na umieszczono ilustracje przedstawiającą
Zwycięstwo Bachusa.
Co przedstawia dekoracja naczynia z V w. p.n.e.?
- Tańczący sylen i bachantki
- Penteusz rozrywany przez bachantki, m.in. Agaue
- Dionizos w otoczeniu bachantek
Oceń, czy poniższe zdania są zgodne, czy niezgodne z prawdą. Każdemu zdanie przyporządkuj w odpowiednie miejsce VERUM (prawda) lub FALSUM (fałsz).
Dionizos ustanowił w Tebach Bakchanalia., Agaue była matką Semele., Matka Dionizosa spłonęła przed narodzinami syna., Matka Dionizosa pochodziła z Teb., Dionizos poślubił boginię Kybele., W 186 r. p.n.e. Rzymianie zakazali Bakchanaliów w Grecji., Dionizos zabrał matkę z Hadesu.
| VERUM (prawda) | |
|---|---|
| FALSUM (fałsz) |
Narodziny Dionizosa
Publius Ovidius Naso, Metamorphoses (III, 305–315)
Est aliud levius fulmen, cui dextra cyclopum
saevitiae flammaeque minus, minus addidit irae:
tela secunda vocant superi; capit illa domumque
intrat Agenoream. corpus mortale tumultus
non tulit aetherios donisque iugalibus arsit.
inperfectus adhuc infans genetricis ab alvo
eripitur patrioque tener (si credere dignum est)
insuitur femori maternaque tempora conplet.
furtim illum primis Ino matertera cunis
educat, inde datum nymphae Nyseides antris
occuluere suis lactisque alimenta dedere.
TłumaczenieTłumaczenie
Oceń, czy poniższe zdania są poprawnym, czy niepoprawnym opisem ilustracji. Zaznacz poprawne odpowiedzi.
- Opis ilustracji A
- Opis poprawnej ilustracji B
- Opis poprawnej ilustracji C
- Opis ilustracji D
2. 1. Ino, 2. Iuppiter, 3. Semele, 4. cyclopes leve fulmen tenet.
3. 1. Ino, 2. Iuppiter, 3. Semele, 4. cyclopes magnum dolorem ferens ardet.
4. 1. Ino, 2. Iuppiter, 3. Semele, 4. cyclopes puerum educabat.
Uzupełnij zdania poniższymi wyrazami.
Iuppiter, Ino, cyclopes, Semele
1. ................ fulmen fecerunt.
2. ................ leve fulmen tenet.
3. ................ magnum dolorem ferens ardet.
4. ................ puerum educabat.
Połącz w pary.
sylen, Semele, Kybele, Zeus, Penteusz, Tezeusz, Agaue, satyr
| Artyści przedstawiają go jako mężczyznę z końskim ogonem i uszami, towarzyszy on Dionizosowi. | |
| W ekstazie dionizyjskiej rozszarpała Penteusza, własnego syna. | |
| Należy do orszaku Dionizosa, jest koźlonogimi bożkiem leśnym. | |
| Uległa namowom Hery, by ujrzeć Zeusa w prawdziwej postaci. | |
| Bogini ta uleczyła Dionizosa z szaleństwa. | |
| Poniósł karę, ponieważ sprzeciwił się wprowadzaniu kultu Dionizosa do Teb. | |
| Porzucił Ariadnę na wyspie Naksos, gdzie znalazł ją Dionizos. | |
| Był ojcem i jednocześnie matką swego dziecka. |
Słowniki
Słownik pojęć
królewna z Teb, siostra Semele
córka Minosa, pomogła Tezeuszowi wejść bezpiecznie do Labiryntu, żona Dionizosa
Menady, nimfy towarzyszące Dionizosowi, a także kobiety popadające w stan ekstazy
sanktuarium Apollina w greckiej Fokidzie, wyrocznia
święta Dionizosa w Atenach, zwane Miejskimi, połączone z konkursem poetów
1) syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, bóg świata podziemnego, 2) określenie świata podziemnego
początkowo azjatycka bogini urodzaju i płodności, sprowadzona do Rzymu w III w. p.n.e.
święto ku czci Dionizosa
bachantki
wyspa na M. Egejskim
Publiusz Owidiusz Nazo, poeta rzymski (43 p.n.e. – 17 n.e.)
pasmo górskie w Grecji, uchodziło za siedzibę Apollina i Muz
król Teb, rozszarpany przez menady, gdy sprzeciwił się wprowadzaniu kultu Dionizosa do Teb
u Greków forma państwa
koźlonogi bóg leśny, towarzysz Dionizosa
królewna z Teb, matka Dionizosa
bóg przyrody przedstawiany jako mężczyzna z końskim ogonem i uszami
miasto w Beocji
laska zakończona szyszką pinii, atrybut Dionizosa, menad
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Ossolineum 2008.
M. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2015.
K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1977.
Słownik kultury antycznej, red. naukowa R. Kulesza, Warszawa 2012.
S. Stabryła, Zarys kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2017.
L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2008.
Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Kraków 2013.
D. Musiał, Antyczne korzenie chrześcijaństwa, Warszawa 2001.
Owidiusz, Przemiany, przekł. B. Kiciński, Warszawa 1995.