Dla nauczyciela

Autor: Anna Grabarczyk

Przedmiot: Język polski

Temat: Przemiany w deklinacji polskiej: rzeczownik rodzaju nijakiego

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy
Cele kształcenia – wymagania ogólne
II. Kształcenie językowe.
1. Pogłębianie funkcjonalnej wiedzy z zakresu nauki o języku.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;
IV. Samokształcenie.
2. porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Kształcenie językowe.
1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto rozumie proces kształtowania się systemu gramatycznego i potrafi wskazać jego elementy we fleksji, fonetyce i składni.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

  • kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

  • kompetencje cyfrowe;

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie;

  • kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele lekcji. Uczeń:

  • poznaje historię rzeczownika rodzaju nijakiego;

  • wymienia końcówki fleksyjne, które miały dawniej rzeczowniki nijakie;

  • zaznacza rzeczowniki rodzaju nijakiego w podanym tekście;

  • określa przypadek i liczbę rzeczowników w rodzaju nijakim.

Strategie nauczania:

  • konstruktywizm;

  • konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

  • ćwiczeń przedmiotowych;

  • z użyciem komputera;

  • metoda kosza i walizki.

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca w parach;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca:

  1. Nauczyciel wyświetla i odczytuje temat lekcji oraz zawarte we wprowadzeniu do e‑materiału cele zajęć i prosi uczniów lub wybraną osobę o sformułowanie kryteriów sukcesu.

  2. Nauczyciel prowadzi krótką rozmowę wprowadzającą w temat lekcji: czym jest deklinacja, jakie mogą być przykłady wyrazów w rodzaju nijakim. Następnie uczniowie wspólnie w klasie zaponzają się z wiadomościami sekcji „Wprowadzenie” i „Przeczytaj”.

Faza realizacyjna:

  1. Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że przemiany w polskiej deklinacji rzeczowników rodzaju nijakiego mają wpływ na trudności z odmianą danego wyrazu również obecnie. Jako przykład i jednocześnie ciekawostkę podaje słowo ukulele. Przytacza informację ze strony
    https://fil.ug.edu.pl/strona/15281/ukulele_‑_problem_rodzaju_i_liczby
    „Jakiego rodzaju i jakiej liczby jest rzeczownik ukulele? – pyta klientka Telefonicznej Poradni Językowej UG – Dotąd myślałam, że to wyraz używany w liczbie pojedynczej rodzaju nijakiego, ale przeczytałam gdzieś zdanie: Obok leżały ukulele.” Załóżmy na wstępie, że mówiący nie popełnił błędu. Co może znaczyć zdanie: Obok leżały ukulele? Wyobraźnia podsuwa natychmiast obraz niedużego jazz‑bandu. Muzycy odłożyli na chwilę swoje instrumenty, a wśród nich małe czterostrunne gitary hawajskie, czyli… ukulele. Ile ich było? – Zgodnie z tym, co wyraża zdanie, więcej niż jedno.
    Rzeczownik ukulele jest nietypowy (chociaż nie wyjątkowy) pod względem fleksyjnym. Wyraz pochodzi z jęz. hawajskiego: uku ‘osóbka, pchła’; lele ‘skaczący’ (Kopaliński 1970) i jak każda pożyczka językowa staje przed koniecznością znalezienia dla siebie miejsca w paradygmacie. Sprawą pierwszą jest ustalenie rodzaju, który – jak wiadomo – jest u rzeczowników wielkością stałą, często przypisywaną w wypadku przyswajania zapożyczeń na podstawie podobieństwa ich form do form wyrazów polskich. Polskie rzeczowniki zakończone na -e modelowo przybierają rodzaj nijaki (por. np. słońce, pole, spojrzenie). Taki też rodzaj gramatyczny otrzymuje ukulele (NSPP).
    Na tym jednak kończy się podobieństwo rzeczownika ukulele z polskimi słońce, pole, spojrzenie… Nie odmieniamy go analogicznie, czyli *ukulele (na wzór: słońce), *ukulela (słońca), *ukulelu (słońcu) itd. Jak podaje słownik, wyraz nie poddaje się rygorom fleksyjnym i pozostaje nieodmienny (NSPP).

  2. Uczniowie pracują w parach. Zapoznają się z mapą myśli z sekcji multimedialnej i wykonują oba polecenia. Wybrany uczeń z dwójki prezentuje odpowiedzi.

  3. Uczniowie samodzielnie wykonują zamieszczone w e‑materiale kolejne ćwiczenia 1, 2, 3, 4, 5, 6. Zapisują swoje realizacje zadania, a po jego wykonaniu wskazywani przez nauczyciela uczestnicy zajęć wymieniają się odpowiedziami. Nauczyciel komentuje wypowiedzi uczniów, akcentując najistotniejsze treści.

Faza podsumowująca:

  1. Nauczyciel zadaje uczniom pytania podsumowujące:
    - Do jakich deklinacji należały rzeczowniki rodzaju nijakiego w prasłowiańszczyźnie?
    - Jakie końcówki posiadały rzeczowniki rodzaju nijakiego w poszczególnych przypadkach i liczbach?

  2. Wybrany uczeń podsumowuje zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.

  3. Nauczyciel przeprowadza podsumowanie metodą kosza i walizki. Rozdaje uczniom kartki w dwóch kolorach (np. zielony i żółty). Na zielonych kartkach uczniowie zapisują informacje i umiejętności, które uznali podczas lekcji za cenne, przydatne. Na żółtych – zbędne. Nauczyciel odczytuje refleksje uczniów.

Praca domowa:

  1. Uczniowie wykonują ćwiczenia interaktywne nr 7 i 8. Przygotowują uzasadnienia poprawnych odpowiedzi.

Materiały pomocnicze:

  • Długosz‑Kurczabowa Krystyna, Dubisz Stanisław, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 2006, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

  • Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr‑Spławiński, Stanisław Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1955, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Wskazówki metodyczne

  • Nauczyciel może wykorzystać medium z sekcji „Mapa myśli” do podsumowania lekcji.

Sprawdź się