Autor: Piotr Obolewicz

Temat: Polisemia jako naturalna właściwość języka

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

• charakteryzuje typy polisemów,

• odróżnia polisemy od homonimów,

• wskazuje przyczyny i przykłady wieloznaczności w języku.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• z użyciem e‑podręcznika;

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera;

• drama;

• mapa myśli.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca całego zespołu klasowego;

• praca w grupach.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

• przygotowane wcześniej zestawy polisemantyzmów.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom e‑materiał „Polisemia jako naturalna własność języka”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się z miniwykładem prof. J. Miodka na temat wieloznaczności w języku. Poleca także wykonanie zadania 1 towarzyszącego filmowi.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając razem z uczniami kryteria sukcesu.

2. Krótka rozmowa wprowadzająca w temat lekcji: nauczyciel pyta, na czym polega zjawisko polisemii oraz jakie czynniki wpływają na rozwój polisemii w języku. Prosi uczniów o podanie własnych przykładów niejednoznaczności językowych. Być może uczniowie opowiedzą o sytuacjach ze swojego doświadczenia, w których polisemia zaburzyła komunikację lub np. spowodowała niezamierzoną śmieszność. Warto wykorzystać te przykłady podczas lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie przystępują do cichego czytania tekstu e‑materiału. Indywidualnie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”. Po lekturze warto omówić przykłady polisemii w wierszu Stanisława Barańczaka Co będzie świadectwem, upewniając się, że uczniowie dobrze zrozumieli istotę tego zjawiska w języku. Następne nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej polecenie 2 z sekcji „Prezentacja TED” i prosi uczniów, by wykonali je w parach. Uczestnicy zajęć przygotowują mapę myśli, na której umieszczają zebrane przed lekcją i podczas lekcji przykłady. Mogą również stworzyć własną typologię polisemów (np. według części mowy albo według środków retorycznych). Po upływie wyznaczonego czasu nauczyciel prosi o zaprezentowanie mapy myśli wybranych uczniów. Wspólne omówienie ze wskazaniem mocnych i słabych stron propozycji.

2. W drugiej części tej fazy lekcji uczniowie, w parach, wykonują wybrane przez nauczyciela ćwiczenia. Warto zwrócić uwagę na ćw. 8, bo można w nim wykorzystać przykłady podane przez uczniów we wstępnej części lekcji. Po upływie wyznaczonego czasu nauczyciel weryfikuje poprawność podanych przez uczniów odpowiedzi.

3. Nauczyciel dzieli klasę na 4‑osobowe grupy. Każdy zespół otrzymuje zestaw polisemów. Zadaniem grup jest przygotowanie i odegranie scenek z wykorzystaniem co najmniej dwóch polisemów: jednego leksykalnego, drugiego składniowego. Po prezentacji każdego zespołu inna grupa komentuje scenkę, wskazując użyte polisemy oraz opisując ich wpływ na komunikację. Przykłady zestawów polisemów do wykorzystania:
   A: ucho, podjazd, rozklejać się, spadać;
   B: nuta, wisieć, rozwijać (się), topić (się);
   C: konto, kłaki, przesłuchać, prowadzić;
   D: proszek, zielone, podwędzić, skoczyć.

Faza podsumowująca:

1. Na zakończenie lekcji nauczyciel prosi uczniów o stworzenie sloganu reklamowego wykorzystującego zjawisko polisemii. Wybrani lub chętni uczniowie wypisują swoje propozycje na tablicy. W ramach podsumowania wszyscy uczestnicy lekcji biorą udział w omówieniu zgromadzonych przykładów: wyjaśniają wykorzystany mechanizm i omawiają efekt.

Praca domowa:

1. Opracuj krzyżówkę „z przymrużeniem oka” wykorzystującą zjawisko polisemii. Przygotuj przynajmniej 10 haseł z odpowiedziami.

2. Stwórz mem wykorzystujący zjawisko polisemii.

Materiały pomocnicze:

• „Polisemia” - Czasopismo Naukowe Antropologów Literatury Uniwersytetu Jagiellońskiego.

• K. Burska, B. Cieśla, K. Jachimowska, B. Kurda, Kreatywność językowa w reklamie. Podręcznik nie tylko dla specjalistów, Łódź 2016.

• Jadwiga Kowalikowa, Kształcenie językowe. Teoria dla praktyki, w: Polonista w szkole, red. Anna Janus‑Sitarz, Kraków 2004.

Wskazówki metodyczne

• Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Prezentacja TED” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.