Dla nauczyciela

Autor: Marta Kulikowska

Przedmiot: Język polski

Temat: Groteska w utworach Stanisława Lema

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;

2) rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną, mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);

5) interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;

6) rozpoznaje w tekstach literackich: ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos; określa ich funkcje w tekście i rozumie wartościujący charakter;

7) rozumie pojęcie groteski, rozpoznaje ją w tekstach oraz określa jej artystyczny i wartościujący charakter;

9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;

10) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;

14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;

III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

2) buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej, z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki;

4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;

10) w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód służący uprawomocnieniu formułowanych sądów;

IV. Samokształcenie.

1. rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych form prezentacji własnego stanowiska;

2. porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;

6. wybiera z tekstu odpowiednie cytaty i stosuje je w wypowiedzi;

8. posługuje się słownikami ogólnymi języka polskiego oraz słownikami specjalistycznymi (np. etymologicznymi, frazeologicznymi, skrótów, gwarowymi), także w wersji on‑line;

9. wykorzystuje multimedialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;

11. korzysta z zasobów multimedialnych, np. z: bibliotek, słowników on‑line, wydawnictw e‑book, autorskich stron internetowych; dokonuje wyboru źródeł internetowych, uwzględniając kryterium poprawności rzeczowej oraz krytycznie ocenia ich zawartość;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

analizuje fragmenty zbioru Cyberiada Stanisława Lema,
wskazuje cechy groteski w analizowanym opowiadaniu,
określa funkcje groteski w twórczości Stanisława Lema,
wskazuje przejawy ironii, komizmu i humoru w analizowanych tekście.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
mapa myśli;
z użyciem e‑podręcznika.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Nauczyciel proponuje zainteresowanym uczniom, by przygotowali prezentację złożoną z ilustracji do książek Stanisława Lema, np. autorstwa Daniela Mroza (podpowiada źródła, patrz: materiały dodatkowe). Ilustracje powinny skupiać się na groteskowych postaciach, np. połączeniach ludzi ze zwierzętami, ludzi z maszynami.
Przed lekcją powinni zapoznać się ze słuchowiskiem prezentującym fragment Cyberiady S. Lema i wykonać polecenie 1 towarzyszące tej sekcji.

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów na temat groteski jako kategorii estetycznej XX wieku. Uczniowie powinni wskazać groteskowe sposoby obrazowania np. przejaskrawienia, zniekształcenia.
Uczniowie indywidualnie zapoznają się z informacjami w bloku tekstowym.

Faza realizacyjna:

Chętni uczniowie pokazują klasie przygotowane prezentacje, omawiają występujące w grafikach elementy groteskowe. Następnie tworzą własną, roboczą mapę myśli, której centralnym hasłem jest GROTESKA.
Uczniowie dzielą się wrażeniami po wysłuchaniu fragmentów Cyberiady. Omawiają elementy świata przedstawionego ze zwróceniem szczególnej uwagi na konstrukcję postaci. Wskazują fragmenty komiczne i absurdalne.
Kolejnym krokiem będzie analiza mapy myśli w e‑materiale. W 2‑osobowych zespołach wykonują polecenia 1 i 2 oraz wskazane przez nauczyciela ćwiczenia. Prowadzący weryfikuje poprawność odpowiedzi uczniów.

Faza podsumowująca:

Uczniowie uzupełniają stworzoną przez siebie w fazie realizacyjnej mapę myśli. Zastanawiają się, w jaki sposób pisarz uzyskuje efekty groteskowe. Do elementów groteskowych występujących w opowiadaniu dopisują ich funkcje.
Nauczyciel zadaje pytanie podsumowujące: Jaką funkcję pełni groteska w twórczości Stanisława Lema?

Praca domowa:

Wykonaj polecenie 2 z sekcji „Słuchowisko”.

Materiały pomocnicze:

Oficjalny serwis poświęcony twórczości Stanisława Lema, strona poświęcona Rokowi Lema 2021, serwis internetowy „Tygodnika Powszechnego”.
Maciej Dajnowski, Groteska w twórczości Stanisława Lema, Gdańsk 2005.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Mapa myśli” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.

Słuchowisko