Dla nauczyciela

Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: Co znaczy słowo? Znaczenie leksykalne jako suma wszelkich możliwych znaczeń wyrazu

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Kształcenie językowe.
1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
1) wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;
2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:
1) rozróżnia pojęcie stylu i stylizacji, rozumie ich znaczenie w tekście;
4) określa rodzaje zapożyczeń i sposób ich funkcjonowania w polszczyźnie różnych epok; odnosi wskazane zjawiska do współczesnej polszczyzny;
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców;
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;
IV. Samokształcenie.
1. rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych form prezentacji własnego stanowiska;
2. porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;
8. posługuje się słownikami ogólnymi języka polskiego oraz słownikami specjalistycznymi (np. etymologicznymi, frazeologicznymi, skrótów, gwarowymi), także w wersji on‑line;
11. korzysta z zasobów multimedialnych, np. z: bibliotek, słowników on‑line, wydawnictw e‑book, autorskich stron internetowych; dokonuje wyboru źródeł internetowych, uwzględniając kryterium poprawności rzeczowej oraz krytycznie ocenia ich zawartość;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Kształcenie językowe.
1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto rozumie proces kształtowania się systemu gramatycznego i potrafi wskazać jego elementy we fleksji, fonetyce i składni.
2. Zróżnicowanie języka. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
1) rozumie i wyjaśnia różnicę między etymologicznym a realnym znaczeniem wyrazu;
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto stosuje podstawowe zasady pisowni polskiej (fonetyczną, morfologiczną, historyczną i konwencjonalną) w zachowaniu poprawności zapisu wypowiedzi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

  • kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

  • kompetencje cyfrowe;

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne. Uczeń:

  • wymienia i charakteryzuje typy znaczeń wyrazów;

  • rozróżnia przenośne, etymologiczne i właściwe znaczenie wyrazu;

  • korzysta z różnych typów słowników;

  • wyjaśnia zależności między różnymi typami znaczeń.

Strategie nauczania:

  • konstruktywizm;

  • konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

  • ćwiczeń przedmiotowych;

  • z użyciem komputera;

  • metoda aktywizująca - spacer klasowy.

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca w parach;

  • praca w grupach;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją

Nauczyciel przed lekcją kompletuje rekomendowane przez Radę Języka Polskiego słowniki:

  • Bańko M., Słownik dobrego stylu, czyli wyrazy, które się lubią, Warszawa: PWN, 2006.

  • Bańko M., Słownik wyrazów trudnych i kłopotliwych, Warszawa: PWN, 2010.

  • Długosz‑Kurczabowa K., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa: PWN, 2009.

  • Wielki słownik ortograficzny, red. E. Polański, PWN, 2019.

  • Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa: PWN, 2004. Ponadto nauczyciel może przygotować do wyświetlenia internetowy słownik Instytutu Języka Polskiego PAN: wsjp.pl

Faza wprowadzająca

Nauczyciel rozdaje uczniom wybrany słownik. Zadaniem uczniów jest wybranie dowolnego hasła i przyjrzenie się budowie definicji. Następnie nauczyciel pyta uczniów, czy na bazie tej definicji są w stanie rozpoznać różne znaczenia danego słowa, jeśli tak – jakie czynniki wpłynęły na znacznie tych słów. Ze względu na rodzaj słownika odpowiedzi na tak postawione pytanie mogą być różne (np. w przypadku słownika etymologicznego uczniowie powinni dostrzec różnicę między znaczeniem współczesnym a dawnym). Po ogólnoklasowej dyskusji na ten temat nauczyciel informuje uczniów, że będą dziś omawiać przede wszystkim znaczenie leksykalne wyrazów. Następnie prezentuje „Wprowadzenie” do lekcji, jej cele i zapisuje temat na tablicy.

Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się z treścią sekcji „Przeczytaj”, skupiając swoją uwagę przede wszystkim na terminie „znaczenie leksykalne”. Następnie zapoznają się z dwuczęściowym multimedium, w którym ekspertka podając odpowiednie przykłady, tłumaczy różnice między typami znaczeń. Warto by uczniowie pracowali wspólnie nad poleceniami, natomiast ćwiczenia można potraktować jako powtórzenie informacji z sekcji „Przeczytaj”.

Faza podsumowująca

Uczniowie przystępują do pracy twórczej. Na podstawie zdobytej wiedzy tworzą hasło słownikowe znanego im wyrazu (może pochodzić ze slangu młodzieżowego). Mogą wzorować się na budowie hasła zaproponowanego przez internetowy słownik PAN: wsjp.pl. Ważne, by hasło zawierało wiele wariantów znaczeń, które można ze sobą zestawić.

Materiały dodatkowe:

  • Bańko M., Słownik dobrego stylu, czyli wyrazy, które się lubią, Warszawa: PWN, 2006.

  • Bańko M., Słownik wyrazów trudnych i kłopotliwych, Warszawa: PWN, 2010.

  • Długosz‑Kurczabowa K., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa: PWN, 2009.

  • Słownik Instytutu Języka Polskiego PAN: wsjp.pl

  • Wielki słownik ortograficzny, red. E. Polański, PWN, 2019.

  • Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa: PWN, 2004.

Wskazówki metodyczne

  • Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Film edukacyjny” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.

Film edukacyjny