Dla nauczyciela

Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: Wybrane zagadnienia z historii polskiej ortografii

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;
II. Kształcenie językowe.
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców;
IV. Samokształcenie.
6. wybiera z tekstu odpowiednie cytaty i stosuje je w wypowiedzi;
8. posługuje się słownikami ogólnymi języka polskiego oraz słownikami specjalistycznymi (np. etymologicznymi, frazeologicznymi, skrótów, gwarowymi), także w wersji on‑line;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Kształcenie językowe.
2. Zróżnicowanie języka. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
1) rozumie i wyjaśnia różnicę między etymologicznym a realnym znaczeniem wyrazu;
5) określa właściwości języka jako nośnika i przekaźnika treści kulturowych;
3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
4) określa rolę języka w budowaniu obrazu świata.
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto stosuje podstawowe zasady pisowni polskiej (fonetyczną, morfologiczną, historyczną i konwencjonalną) w zachowaniu poprawności zapisu wypowiedzi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

  • kompetencje cyfrowe;

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie;

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne. Uczeń:

  • przedstawia najważniejsze zmiany w ortografii polskiej, jakie zaszły od XVI wieku;

  • dostrzega związek między zapisem ortograficznym wyrazu a jego etymologią, fonetyką i morfologią;

  • wyjaśnia historię zmian w ortografii wybranych wyrazów;

  • używa słownika etymologicznego języka polskiego.

Strategie nauczania:

  • konstruktywizm;

  • konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

  • ćwiczeń przedmiotowych;

  • z użyciem komputera;

  • dyskusja.

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca w grupach;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca

Nauczyciel rozdaje uczniom słowniki etymologiczne i poleca, by odszukali dowolny wyraz. Zadaniem uczniów jest wyszukanie dawnych form zapisu ortograficznego wyrazu i wyjaśnienie, czy różni się on od współczesnej wersji. Po ogólnoklasowej dyskusji na temat zmian w zapisie wybranych przez uczniów wyrazów, ale także ich pochodzenia, nauczyciel informuje uczniów, że ewolucja ortograficzna jest procesem długotrwałym, na który wpływają trzy najważniejsze zasady: etymologia, fonetyka i morfologia. Uczniowie zapoznają się z tym pojęciami z sekcji „Przeczytaj”.

Nauczyciel informuje uczniów o celach lekcji i zapisuje jej temat na tablicy.

Lista rekomendowanych przez Radę Języka Polskiego słowników etymologicznych zamieszczona została w sekcji „Materiały dodatkowe” scenariusza.

Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się z najważniejszymi zmianami zasad w ortografii języka polskiego z sekcji „Przeczytaj”. Następnie uczniowie przystępują do pracy z multimedium – dwuczęściowym wykładem prof. Jana Miodka. Wykonują przyporządkowane do multimedium polecenia. Nauczyciel może – jeśli istnieją takie możliwości technicznie – zdecydować o podzieleniu klasy na dwie grupy, które będą pracować nad jedną z dwóch części. W trakcie pracy uczniowie mogą dodatkowo korzystać z rozdanych na początku lekcji słowników.

Po skończonej pracy uczniowie prezentują wyniki pracy, a cały zespół klasy je omawia.

Faza podsumowująca

W fazie podsumowującej nauczyciel poleca wspólne wykonanie ćwiczeń podsumowujących zamieszczonych pod drugą częścią multimedium.

Materiały dodatkowe:

  • Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2008.

  • Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1993.

  • Długosz‑Kurczabowa K., Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2003.

  • Długosz‑Kurczabowa K., Wielki słownik etymologiczno‑historyczny języka polskiego, Warszawa 2008.

  • Malec M., Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003.

  • Rospond S., Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984.

Wskazówki metodyczne

  • Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Prezentacja TED” jako inspirację do przygotowania własnej prezentacji multimedialnej.

Prezentacja TED