Autor: Anna Grabarczyk

Temat: Treść i zakres wyrazu

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

• pozna definicje treści i zakresu wyrazu;

• nauczy się rozróżniać treść i zakres wyrazu;

• dowie się, jakie zależności wiążą treść i zakres wyrazu;

• nabierze umiejętności precyzowania i uogólniania wypowiedzi.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera;

• dyskusja;

• mapa myśli.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel prezentuje uczniom fragment tekstu Anny Wierzbickiej, O języku – dla wszystkich:
   Wyraz „zboże” znaczył kiedyś tyle, co „bogactwo” - oba te wyrazy miały zresztą wspólny rdzeń, ten sam, który występował również w wyrazach „bogaty” i „ubogi” (czyli nie‑bogi, nie‑bogaty). To, co my nazywamy zbożem, określało się wówczas nazwą „żyto” („to, dzięki czemu się żyje”), nasze dzisiejsze „żyto” to był „reż”. Z biegiem czasu wyrazem „zboże” zaczęto określać tylko jeden rodzaj „bogactwa”, mianowicie płody rolne, jak pszenica, owies, jęczmień czy proso; wyraz „żyto” - wyparty z tego znaczenia - ograniczył wówczas swój zakres użycia do jednego tylko gatunku zboża, który i dziś tym wyrazem określamy, wypierając z kolei wyraz „reż,” który wyszedł z użycia (ale zostawił swój ślad w słowie „rżysko”).

2. Prosi uczniów o zastanowienie się, jaki może być temat lekcji. Po wysłuchaniu propozycji uczniów nauczyciel wyświetla temat lekcji, omawia cele lekcji i ustala z uczniami kryteria sukcesu.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treściami w sekcji „Wprowadzenie” oraz „Przeczytaj”. Następnie nauczyciel zadaje uczniom pytania:
   - Czym jest treść wyrazu a czym zakres?
   - Jaka jest różnica między treścią a zakresem?
   - Jakie zależności wiążą treść i zakres wyrazu?

2. Praca z multimedium. Nauczyciel głośno odtwarza film. Po zapoznaniu się z wykładem prof. Andrzeja Markowskiego na temat treści i zakresu wyrazu uczniowie w parach charakteryzują dwa typy wyrazów, o których mówi profesor.

3. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z fragmentem książki Anny Wierzbickiej O języku – dla wszystkich (audiobook). Ich zadaniem jest przedstawienie mechanizmu zmiany znaczeniowej wyrazu polegającej na zwężeniu się jego zakresu na rzecz treści. Następnie w parach uczniowie wykonują polecenie 2 oraz oba ćwiczenia z sekcji „Audiobook”. Po ustalonym czasie wybrani uczniowie przedstawiają odpowiedzi, a reszta klasy wspólnie ustosunkowuje się do nich. Nauczyciel w razie potrzeby koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne informacje, udziela uczniom informacji zwrotnej.

Faza podsumowująca:

1. Na zakończenie lekcji nauczyciel prosi uczniów o stworzenie mapy myśli jako podsumowania omawianych zagadnień. Wybrani lub chętni uczniowie wypisują swoje propozycje na tablicy. W ramach podsumowania wszyscy uczestnicy lekcji biorą udział w omówieniu zgromadzonych zapisów.

2. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu.

Praca domowa:

1. Na wybranym własnym przykładzie wyjaśnij różnicę między treścią i zakresem wyrazu.

Materiały pomocnicze:

• Anna Wierzbicka, O języku – dla wszystkich, Warszawa 1965.

• Słownik języka polskiego, Warszawa 2016.

Wskazówki metodyczne

• Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Film” do podsumowania lekcji.