Dlaczego chronimy przyrodę?
Przyroda jest dobrem całej ludzkości – przede wszystkim źródłem zasobów, dzięki którym zaspokajamy podstawowe potrzeby życiowe. Dla wielu stanowi także synonim piękna. Z tego powodu pragną zachować ją w jak najmniej zmienionej formie.
działania człowieka zagrażają różnorodności biologicznej;
człowiek przyczynił się do wymarcia wielu gatunków roślin i zwierząt;
zasoby przyrody nie są nieograniczone i należy nimi racjonalnie gospodarować.
wymieniać cele ochrony przyrody wskazane w ustawie o ochronie przyrody;
podawać definicję ochrony przyrody przyjętą w ustawie o ochronie przyrody;
wymieniać i opisywać wybrane motywy ochrony przyrody.
1. Ochrona przyrody w Polsce
Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. definiuje ochronę przyrodyochronę przyrody jako zespół działań mających na celu zachowanie, zrównoważone użytkowanie oraz odnawianie zasobów, tworów i składników przyrody. Należą do nich:
dziko występujące gatunki roślin, zwierząt i grzybów, zwłaszcza te objęte ochroną gatunkową;
zwierzęta prowadzące wędrowny tryb życia;
siedliska przyrodnicze (zwłaszcza zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów);
wytwory przyrody ożywionej i nieożywionej oraz kopalne szczątki roślin i zwierząt;
krajobraz;
zieleń w miastach i wsiach, w tym zadrzewienia.
Ustawa precyzuje także najważniejsze cele ochrony przyrody. Są to:
utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
zachowanie różnorodności biologicznej;
zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;
zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów wraz z ich siedliskami przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony;
ochrona walorów krajobrazowych zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień;
utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody;
kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie oraz promocję w dziedzinie ochrony przyrody.
Przedstaw obiekt przyrodniczy w twojej miejscowości, który według ciebie powinien być objęty ochroną. Uzasadnij swoją decyzję, wskazując cel ochrony przyrody, który byłby w ten sposób zrealizowany.
Początki idei ochrony przyrody sięgają zamierzchłych czasów. Ok. 250 lat p.n.e. król Ashoka zabronił polowania na wybrane gatunki zwierząt w Indiach, utworzył także pierwszy w historii rezerwat przyrody. Ok. 100 lat później w Chinach wprowadzono przepisy o ochronie lasów, zabraniające wycinki wybranych gatunków drzew.
2. Motywy ochrony przyrody
Motywy, jakimi ludzie kierują się w podejmowaniu działań na rzecz ochrony przyrody, mogą być bardzo różne. Natura jest źródłem zasobów nieodnawialnych i odnawialnych, z których możemy korzystać pod warunkiem, że będziemy o nie dbać. Dlatego na przykład ochroną obejmuje się zwierzęta łowne oraz ryby w okresie ich rozrodu, zabrania się wycinania bez pozwolenia drzew (innych niż owocowe) starszych niż 5 lat, a w okresie suszy wprowadza się zakaz wstępu do lasów, by zapobiec pożarom. Zasoby przyrody mają także wymierną wartość, która może zapewnić dochód zarówno poszczególnym osobom, jak i państwu. Wystarczy wymienić tylko surowce do budowy domów, począwszy od piasku, a skończywszy na egzotycznych gatunkach drewna. Musimy chronić przyrodę, nie możemy jej dowolnie eksploatować, dlatego że jesteśmy jej częścią i niszcząc ją, skazujemy też siebie na zagładę.
Wszyscy chcemy oddychać czystym powietrzem, pić czystą wodę, jeść dobre i zdrowe produkty. Warunkiem życia w nieskażonym środowisku jest dbałość o jego ożywione i nieożywione składniki. Obecnie coraz większego znaczenia nabierają motywy etyczne. Wielu ludzi uważa, że miarą człowieczeństwa jest stosunek do innych istot, których życie należy chronić, gdyż ma wartość samą w sobie.
Podziw dla złożoności i piękna przyrody to kolejny motyw jej ochrony. Ponieważ na co dzień nie możemy cieszyć się jej wszystkimi walorami, dlatego czas wolny od pracy i nauki staramy się spędzać w najpiękniejszych i najbogatszych przyrodniczo rejonach kraju i świata. Ochrona przyrody jest niezbędna do zapewnienia człowiekowi jego niezbywalnych praw, jak: prawo do oddychania świeżym powietrzem, picia czystej wody, spożywania zdrowej żywności i wychowywania dzieci w nieskażonym środowisku.
Ludzie chronią przyrodę także dlatego, że chcą poznać jej elementy (ekosystemy, organizmy) oraz prawa, które nią rządzą. Niezmienione przez człowieka fragmenty można również wykorzystać do oceny zmian, zwłaszcza tych negatywnych, które są efektem jego działalności.
Uzasadnij, który z motywów ochrony przyrody jest najważniejszy z twojego punktu widzenia.
Z ochroną przyrody nierozerwalnie związane są 2 hipotezy: hipoteza Gai i hipoteza Medei.
Według hipotezy Gai, sformułowanej przez Jamesa Lovelocka, Ziemia jest superorganizmem dążącym do stanu równowagi. Dlatego należy maksymalnie ograniczyć wpływ człowieka na procesy zachodzące w przyrodzie, aby jej nie zaburzyć. Przyroda sama, jak kochająca matka Gaja (matka Ziemia), zatroszczy się o organizmy żywe i zapewni utrzymanie życia na Ziemi, a z biegiem czasu naprawi także szkody wyrządzone przez człowieka.
Autorem hipotezy Medei (Medea – matka, która zabija własne dzieci) jest Peter Ward. Twierdzi on, że organizmy zaburzają równowagę w przyrodzie, np. pewne gatunki bardzo szybko się rozprzestrzeniają, ich populacje stają się zbyt liczne i nadmiernie eksploatują środowisko. Prowadzi to do załamania się równowagi biologicznej, której skutkiem może być na przykład wielkie wymieranie gatunków, odnotowane wiele razy w historii Ziemi. Według tej hipotezy człowiek powinien dbać o zachowanie równowagi biologicznej poprzez ochronę czynną, czyli zmniejszanie liczebności gatunków inwazyjnych, regulację liczebności zwierzyny łownej i zachowanie gatunków zagrożonych.
3. Egzystencjalne motywy ochrony przyrody
Egzystencjalne motywy ochrony przyrody związane są z chęcią zapewnienia człowiekowi warunków do życia, czyli egzystencji. Zależy ona m.in. od zasobów przyrody ożywionej, jak i nieożywionej, wśród których ważne miejsce zajmują surowce energetyczne, chemiczne, skalne oraz rudy metali.
Człowiek, jak każdy organizm, jest powiązany ze swoim środowiskiem życia oraz z innymi organizmami siecią wzajemnych zależności. Ich przykłady są niezliczone. Organizmy tworzą i przekształcają środowisko, w którym żyją. Rośliny i samożywne protisty produkują tlen niezbędny do oddychania, drzewa zatrzymują wytwarzane przez człowieka zanieczyszczenia pyłowe. Lasy i torfowiska gromadzą duże ilości wody, przez co z jednej strony odnawiają zasoby wód gruntowych, a z drugiej chronią przed wystąpieniem powodzi. Prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów zależy od organizmów, które współistnieją dzięki wzajemnym zależnościom (antagonistycznym i nieantagonistycznym). Niejednokrotnie wymarcie jednego gatunku może doprowadzić do nieodwracalnych zmian w ekosystemie. Dlatego człowiek powinien dbać nie tylko o gatunki, dzięki którym zaspokaja swoje potrzeby życiowe, ale także o takie, które z jego punktu widzenia wydają się niepożądane lub szkodliwe. Na przykład gryzonie, tępione jako szkodniki, stanowią źródło pokarmu dla ssaków, ptaków i gadów, a owady niszczące uprawy są bazą pokarmową ptaków owadożernych. Całkowite usunięcie tzw. szkodników z ekosystemu może doprowadzić do zachwiania równowagi biologicznej i spadku liczebności, a nawet wymarcia gatunków dziko żyjących, które się nimi żywią. Bardzo często szkody w uprawach są powodowane właśnie spadkiem liczebności drapieżników będących naturalnymi wrogami organizmów niepożądanych z punktu widzenia człowieka.
Dlatego rolnikom i sadownikom zależy na przykład na ochronie dzikich gatunków ptaków owadożernych czy ssaków drapieżnych polujących na gryzonie. Z ich punktu widzenia niepożądane byłoby także wyginięcie owadów zapylających, bez których rośliny uprawne nie wytwarzałyby owoców i nasion.
Z przyrody czerpie się niezliczoną ilość surowców. Nie można pozyskiwać ich w nadmiarze, aby nie zabrakło ich dla przyszłych pokoleń. Wytwarzanie mebli, a także budowa domów wymagają zastosowania drewna. Aby zawsze było go pod dostatkiem, należy dbać o lasy i rozsądnie gospodarować ich zasobami, wprowadzając uregulowania dotyczące ich eksploatacji. Na przykład wiek rębności, dla wielu drzew przekraczający 100 lat, jest wyznaczony w celu umożliwienia odnowienia się zasobów drewna.
Ważne źródło pokarmu dla człowieka i źródło dochodów stanowią ryby i owoce morza. Masowo poławiane są zwłaszcza ryby morskie. Aby naturalne populacje tych zwierząt nie zostały przetrzebione, w krajach Unii Europejskiej dla poszczególnych gatunków wprowadzono tzw. kwoty połowowe. Wyznaczają one liczbę ton danego gatunku ryby, jaka może być złowiona w ciągu roku na określonym obszarze morza. Za przekroczenie limitu krajom członkowskim grożą wysokie kary pieniężne. Kwoty połowowe umożliwiają utrzymanie odpowiedniej liczebności populacji ryb morskich i pozwalają na odnawianie się ich zasobów.
Organizmy są także źródłem wielu substancji leczniczych. Od wieków ludzie wykorzystywali jako leki substancje pochodzenia roślinnego, rzadziej zwierzęcego. Obecnie używamy głównie leków syntetycznych, ale większość z nich ma swoje pierwowzory w substancjach naturalnych. Kwas acetylosalicylowy (aspirynę) pozyskano po raz pierwszy z kory wierzby, a antybiotyk penicylinę wyizolowano z grzybni pleśniaka. Rośliny dostarczające surowców dla przemysłu farmaceutycznego określa się mianem leczniczych. Dzięki kolejnym odkryciom substancji czynnych pochodzących z roślin grupa ta stale się powiększa. Oprócz leków niektóre rośliny dostarczają np. olejków stosowanych do wyrobu perfum i aromatyzowania potraw oraz barwników dla przemysłu na przykład spożywczego czy tekstylnego.
Odkryto ostatnio, że właściwości antynowotworowe ma kurkumina – substancja zawarta w kurkumie stanowiącej jeden z podstawowych składników indyjskiej przyprawy curry. Kurkumina przyspiesza także gojenie się ran, wspomaga pracę wątroby oraz łagodzi dolegliwości żołądkowe; ma właściwości przeciwzapalne i przeciwgrzybicze.
Do chwili obecnej pod kątem właściwości leczniczych przebadano jedynie 15% roślin i 1% mikroorganizmów. Możemy przypuszczać, że przyroda ma dla nas jeszcze wiele nieznanych cennych substancji leczniczych. M.in. z tego powodu poznawanie gatunków i ich przydatności dla człowieka oraz ochrona różnorodności biologicznej powinny stanowić ważne cele ludzkości.
Korzystając z różnych źródeł informacji, odszukaj 2 przykłady substancji leczniczych pozyskanych z organizmów dziko żyjących, niewymienionych w tym rozdziale.
4. Ekonomiczne motywy ochrony przyrody
Zasoby przyrody, które zapewniają utrzymanie ludzkości, nie są ważne jedynie z powodów egzystencjalnych. Mają też wymierną wartość i przynoszą duże korzyści gospodarcze. Nie są też nieograniczone, odnawiają się w określonym czasie, co wymaga przemyślanego ich pozyskiwania. Ponieważ zaspokajają potrzeby lokalnych społeczności oraz przemysłu, z ich eksploatacji trudno zrezygnować.
Jednym z najważniejszych i najtrudniejszych do zastąpienia surowców naturalnych jest drewno, ważny materiał budulcowy i opałowy. Z wielu jego gatunków wyrabia się instrumenty muzyczne, ekskluzywne meble, biżuterię, dekoracje i ozdoby.
Popyt na tego typu dobra, a także rosnące zapotrzebowanie na drewno w ogóle, prowadzi do rabunkowej wycinki lasów, zwłaszcza w Ameryce Południowej i południowo‑wschodniej Azji. W Amazonii, mimo znacznego ograniczania wycinki drzew, co roku ubywa ok. 5 tys. kmIndeks górny 22 lasów, co odpowiada obszarowi stanowiącemu 6% powierzchni Polski.
Zbiór ziół, grzybów, owoców runa leśnego czy wycinka pojedynczych drzew może mieć znaczenie ekonomiczne dla ludności wsi, stanowiąc ich stałe lub okresowe źródło utrzymania. Należy jednak pamiętać, żeby nie stały się one obiektem gospodarki rabunkowej. Racjonalne korzystanie z zasobów przyrody zawsze przynosi więcej pożytku niż ich nadmierna eksploatacja.
W Polsce pierwsze działania mające na celu ochronę przyrody zostały podjęte z powodów ekonomicznych. W 1347 r. Kazimierz Wielki objął nią m.in. dęby i cisy, dostarczające cennego gospodarczo drewna, wprowadzając dodatkowo kary za ich wyrąb w cudzych lasach.
Jednymi z najcenniejszych grzybów występujących w przyrodzie są trufle. W krajach Unii Europejskiej kilogram tych cenionych w gastronomii grzybów osiąga cenę nawet 7‑10 tysięcy euro.
5. Etyczne motywy ochrony przyrody
Z punktu widzenia etyki stosunek do istot żywych oraz poszanowanie życia są miarą człowieczeństwa i moralności. Człowiek moralny zna wartość przyrody i szanuje ją. Wie, że posiada niewątpliwą przewagę nad innymi organizmami, ale nie upoważnia go ona do nieograniczonego czerpania z zasobów przyrody. Ma świadomość, że jego działania mogą doprowadzić do nieodwracalnych zmian w środowisku, dlatego postępuje tak, aby jak najmniej szkodzić otaczającej go przyrodzie. Pamięta także, że organizmy, będąc jej częścią, mają takie samo prawo do życia, jakie ma on, dlatego nie zrywa niepotrzebnie roślin, nie przewraca grzybów, nie zabija pozostałych organizmów ani nie niszczy siedlisk, w których one żyją.
Nieuzasadnionego zabijania istot żywych zabrania także większość religii. Nakazują one otaczanie ich szacunkiem i nieszkodzenie im w żaden sposób. W wielu wierzeniach okazałe twory przyrody, jak gaje, stare dorodne drzewa, jaskinie, źródła i wodospady, były obejmowane ochroną i otaczane wyjątkowym kultem religijnym.
Kultem obejmowano także niektóre gatunki zwierząt określanych jako święte. W starożytnym Egipcie pod specjalną ochroną były na przykład krokodyle, koty, sokoły, szakale, które czczono jako ziemskie wcielenia bóstw. W hinduizmie krowy są otaczane wielkim szacunkiem jako matki‑żywicielki ludzi. Religia ta szczególnie chroni małpy, osły, kobry oraz pawie. W islamie oprócz krów opieką objęte są słonie, pszczoły, mrówki i pająki. Niektóre otoczone czcią miejsca, jak np. święty Małpi Gaj na wyspie Bali, symbolizują harmonię we współżyciu ludzi z przyrodą.
Wybrane miejsca uznaje się za pamiątki kultury, gdyż związane są z ważnymi wydarzeniami, postaciami historycznymi czy artystami. Należą do nich na przykład wodospad Wodogrzmoty Mickiewicza w Tatrach, któremu nadano nazwę na cześć narodowego wieszcza, Jaskinia Łokietka w Ojcowskim Parku Narodowym, która podobno była miejscem schronienia polskiego króla Władysława Łokietka i jego rycerzy, oraz mający ok. 760 lat dąb Chrobry, według legendy świadek spotkania króla Bolesława Chrobrego i cesarza Ottona III.
Ochroną obejmuje się także bogate przyrodniczo obszary, które mają znaczenie kulturowe, np. Park Krajobrazowy Góra Świętej Anny w województwie opolskim jest unikatowy nie tylko ze względu na swoje walory geologiczno‑botaniczne, ale także stanowi największe na Opolszczyźnie miejsce kultu religijnego. Ma też znaczenie historyczne, ponieważ Góra Św. Anny była miejscem najbardziej zaciekłych walk III powstania śląskiego o polskość Śląska Opolskiego.
Patriotyzm nakazuje nam nie tylko pamiętać o naszej historii, troszczyć się o rodaków, pamiątki kultury, ale zobowiązuje nas także do poznania walorów przyrodniczych kraju i regionu. Warto także łączyć wysiłki z obywatelami innych narodów, aby zachować nienaruszoną przyrodę cennych przyrodniczo obszarów, których tylko część leży w granicach naszego państwa. Zalicza się do nich na przykład położona na terenie Polski i Białorusi Puszcza Białowieska stanowiąca dziedzictwo Europy i świata.
W ostatnich latach w wielu krajach, zwłaszcza zachodnioeuropejskich, coraz większą troską obejmuje się zwierzęta w hodowlach przemysłowych. Od 2014 r. w krajach UE hodowcy mają obowiązek zapewniać świniom zabawki, np. piłki, opony, gryzaki. Dowiedz się, jakie były motywy wprowadzenia tego przepisu i oceń jego zasadność.
Patronem ekologów i ekologii wybrany został w 1979 r. św. Franciszek z Asyżu, który okazywał szacunek dla otaczającej przyrody, zwłaszcza dla zwierząt, które określał mianem braci mniejszych.
6. Estetyczne motywy ochrony przyrody
Niektórzy ludzie chronią przyrodę, ponieważ cenią możliwość podziwiania jej piękna i przebywania w jej otoczeniu, wśród zieleni i śpiewu ptaków. Wiele osób i stowarzyszeń podejmuje działania lokalne polegające na zakładaniu klombów, sadzeniu drzew, upiększaniu swoich miejscowości roślinami, hoduje na przykład koty określonej rasy lub róże, które wystawiane są w konkursach piękności. Ze względów estetycznych chowa się także niektóre zwierzęta, np. wyróżniające się urodą egzotyczne ptaki czy ryby akwariowe. Ze względu na piękno kwiatów i roślin zakłada się ogrody ozdobne, upiększa roślinami tarasy i balkony, mieszkania oraz obiekty użyteczności publicznej.
Wielu ludzi uczestniczy w akcji Sprzątanie Świata, ponieważ nie chce, by otoczenie przyrodnicze szpeciły śmieci i odpadki. Są też tacy, którzy odczuwają potrzebę spędzania czasu wolnego na łonie natury. Piękno otaczającego świata podziwiają, spacerując po lesie. Do aktywnego wypoczynku wykorzystują także miejskie parki. Podczas wakacji wiele osób wyjeżdża w góry, aby podziwiać piękno przyrody nieożywionej, wypoczywa nad morzem lub obcuje z dziką przyrodą na obszarach, gdzie jest ona objęta ochroną: w parkach narodowych, rezerwatach przyrody, parkach krajobrazowych itp. W ostatnich latach w naszym kraju coraz bardziej rozbudowuje się sieci tras rowerowych lub ścieżek dydaktycznych, zwłaszcza w atrakcyjnych przyrodniczo obszarach, np. w otulinach parków krajobrazowych. Trasy piesze i rowerowe sprzyjają aktywnemu wypoczynkowi, umożliwiając dodatkowo zgłębianie walorów przyrodniczych.
Motywy estetyczne i ekonomiczne mogą się ze sobą łączyć. Wielu mieszkańców polskich gór i pojezierzy żyje ze świadczenia usług turystycznych, głównie z wynajmowania pokoi w okresie wakacji i ferii zimowych. Wynajęcie pokoju w pensjonacie lub hotelu położonym w pięknych okolicach, np. z widokiem na szczyty gór albo jezioro, jest zwykle bardziej kosztowne niż zakwaterowanie w innym, nie tak malowniczym miejscu.
Indianie, którzy żyli na terenie dzisiejszego Parku Yellowstone, otaczali szczególną czcią liczne gejzery, z których słynie ten obszar. Jakie mogły być motywy ich postępowania?
Pierwszym aktem prawnym, który otaczał ochroną organizmy ze względu na ich walory estetyczne, było wydane w 1353 r. w Zurychu Prawo o ochronie ptaków śpiewających. Piękny śpiew ptaków nie był jedynym powodem objęcia ich ochroną. Doceniono również rolę tych zwierząt w tępieniu szkodników lasów i upraw.
Podsumowanie
Ochrona przyrody to ogół działań mających na celu zachowanie przyrody ożywionej i nieożywionej w stanie niezmienionym, zrównoważone gospodarowanie jej zasobami oraz zapewnienie możliwości ich odnawiania się.
Wśród motywów ochrony przyrody wyróżnia się: egzystencjalne, ekonomiczne (gospodarcze), estetyczne, etyczne, naukowe.
1. Każdy z motywów ochrony przyrody zilustruj 2 przykładami chronionych obiektów i uzasadnij ich wybór.
2. Pokrzywa, uważana przez wiele osób za uciążliwy chwast, była i nadal jest rośliną o niezwykłych zastosowaniach. Wymień sposoby jej wykorzystania.
Słowniczek
ogół działań mających na celu zachowanie w niezmienionym lub optymalnym stanie przyrody ożywionej i nieożywionej, zrównoważone gospodarowanie jej zasobami i zapewnienie możliwości ich odnawiania się
Zadania
Wśród wymienionych poniżej powodów ochrony przyrody wskaż te, które określa się mianem egzystencjalnych.
- potrzeba korzystania z pomocy ptaków owadożernych w ochronie upraw
- chęć słuchania śpiewu ptaków w naturze
- potrzeba zapewnienia przyszłym pokoleniom widoku wolnożyjących sokołów i nietoperzy
- umożliwienie pozyskiwania roślin zielnych o właściwościach leczniczych do produkcji leków
- chęć zachowania naturalnych ekosystemów w celu zrozumienia ich funkcjonowania
- potrzeba zapewnienia dostaw dziczyzny stanowiącej źródło pożywienia
- chęć ochrony zwierząt z przekonania, że są one ziemskim wcieleniem bogów
Motywom ochrony przyrody przyporządkuj właściwe im cechy.
związane są z systemem wartości, odnoszą się do materialnej wartości zasobów przyrody, odwołują się do sfery niematerialnej życia człowieka, służą zapewnieniu człowiekowi warunków do życia, związane są z odbieraniem wrażeń towarzyszących obserwacji przyrody, nawiązują do piękna przyrody ożywionej i nieożywionej
| motywy ekonomiczne | |
|---|---|
| motywy estetyczne | |
| motywy egzystencjalne | |
| motywy etyczne |
Wskaż zasoby, twory i składniki natury, które zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody są w Polsce chronione.
- dziko występujące rzadkie gatunki roślin i zwierząt
- zagrożone wyginięciem zwierzęta prowadzące wędrowny tryb życia
- dziko występujące rzadkie gatunki grzybów
- siedliska przyrodnicze zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów
- wyjątkowo okazałe twory przyrody nieożywionej
- wyjątkowo okazałe twory przyrody nieożywionej
- skamieniałości roślin i zwierząt
- rośliny uprawne
- zwierzęta hodowlane
- rzadkie gatunki drzew owocowych
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Przyrodę chroni się, aby zachować różnorodność biologiczną. | □ | □ |
| Rośliny dzikie, spokrewnione z uprawnymi, mogą być źródłem wielu ważnych genów, np. warunkujących odporność na choroby. | □ | □ |
| Grzyby są chronione wyłącznie z powodów egzystencjalnych. | □ | □ |
| Ptaki śpiewające chroni się jedynie z powodów estetycznych. | □ | □ |
| Grzyby nie dostarczają żadnych substancji leczniczych. | □ | □ |