Dlaczego? O przyczynach uchwalenia Konstytucji 3 maja

Rozdział 1 
Sejm Wielki i jego reformy

Materiał przedstawia rozmowę Tomka z Anią oraz grupą gimnazjalistów biorących udział w konkursie historycznym. Rozmawiają o nieudanej próbie reform Sejmu Czteroletniego.

— Jak ci smakował obiad w stołówce, Aniu?
— Smaczny, ale z pośpiechu nie zjadłam całego, bo muszę sobie przypomnieć lekcje o Sejmie Wielkim.
— To zamiast sobie powtarzać, lepiej opowiedz mi, co wiesz na ten temat. Opowiadanie komuś o czymś jest dobrą metodą na powtórkę.
— Masz rację. W drugiej połowie XVIII w. w I Rzeczpospolitej dominowały wpływy Rosji. Ambasadorzy rosyjscy w Warszawie o wszystkim musieli wiedzieć i podejmowali decyzje w sprawach dotyczących Polski: jej polityki wewnętrznej i zagranicznej, obsady stanowisk i zasad ustrojowych. Wielu Polakom to się nie podobało, aż pod koniec lat 80. XVIII w. pojawiła się szansa na uniezależnienie się od Rosji. Rosjanie popadli w konflikty z Turkami i Szwedami, których popierała Anglia i Prusy. W związku z czym król pruski zaproponował Rzeczpospolitej przymierze. W 1788 r. zebrał się w Warszawie sejm, który miał przedyskutować tę sytuację.
— I co z tego wyszło?
— Podpisano sojusz z Prusami, jednocześnie uzyskano od nich gwarancję, że nie będą się wtrącać do polskich spraw. Uchwalono też nowe podatki na wojsko i ogłoszono pobór do wojska.
— A Rosja jak na to zareagowała?
— Caryca Katarzyna II – władczyni Rosji – postanowiła się nie wtrącać. Miała swoje ważniejsze problemy w postaci jednoczesnej wojny ze Szwecją i Turcją.
— Skoro Rosjanie się nie wtrącali, a Prusy obiecały tego nie robić, oznaczało to, że mogliśmy sami decydować o sobie.
— Tak. Wiesz, że był to pierwszy taki moment od ponad pół wieku?
— Strasznie długo…
— Pamiętajcie tylko, że Prusy prowadziły wątpliwą moralnie, ale pragmatyczną politykę, bowiem z jednej strony podpisywały z Rzeczpospolitą sojusz, a z drugiej uważały pomoc wojskową za „zbyt uciążliwą”. Natomiast zwolennicy sojuszu z Prusami w Sejmie Wielkim byli mało przewidujący, bo nie dostrzegali zagrożeń wynikających z tego sojuszu i przymykali oko na fakt, że Prusy nie mają zamiaru wywiązać się z obietnicy pomocy wojskowej.
— Zgadza się, tylko kim jesteś…?
— Przepraszam, nie przedstawiłem się. Mam na imię Grzegorz i razem z kolegami z całej Polski, jesteśmy tu na konkursie historycznym. Usłyszałem waszą rozmowę i pomyślałem, że warto o tym wspomnieć.
— Nic nie szkodzi. A skąd jesteście?
— Ja jestem z Poznania.
— Ja mam na imię Robert i jestem z Łodzi, choć kilka lat mieszkałem w Anglii w Manchesterze.
— Czy twoi rodzice są Polakami?
— Tak, oboje. Wyjechali do Manchesteru z powodu pracy, ale rok temu postanowili wrócić do kraju.
— Rozumiem, kim są pozostali dwaj koledzy?
— Ja jestem Staszek z Gdańska.
— A ja Marek, pochodzę z Katowic.
— To niezwykłe! Jesteśmy jak ci posłowie, co zjechali na Sejm Wielki. Jesteśmy z różnych stron Polski, z miejsc o różnych obyczajach, ale łączy nas wspólna troska o pamięć, tak jak ich łączyła troska o dobro państwa.
— Kolega dobrze uzupełnił to, o czym mówiłaś wcześniej. Był to czas w Rzeczpospolitej, kiedy swoboda polityczna pozwoliła na bujną debatę publicystyczną, zakładano czasopisma, pisano ulotki. Jedni przekonywali drugich do swoich racji. W Sejmie formowały się różne stronnictwa. Patriotyczne, chcące reform. Hetmańskie, pragnące wrócić do starego porządku ustrojowego, czy dworskie, skupione wokół osoby Króla.
— Dzięki takiemu rozbiciu król Stanisław August zyskał na znaczeniu. Mógł wspierać jedną bądź drugą stronę w zależności, z kim miał bardziej wspólne plany. Nie zapominajcie, że był to czas, kiedy we Francji zaczynała się rewolucja. Tamtejszy stan trzeci domagał się udziału w polityce państwa. W Rzeczpospolitej doszło do czarnej procesjiCzarna Procesjaczarnej procesji, czyli marszu przedstawicieli mieszczaństwa z miast królewskich, którzy domagali się praw publicznych. Coś takiego nie miało jeszcze miejsca w naszej historii!
— Tak, był to z pewnością czas zmian. Niestety tymczasem zaniepokojeni wydarzeniami we Francji, Austria i Prusy podpisują porozumienie, a Szwecja kończy wojnę z Rosją. Czas na dokonywanie korzystnych zmian powoli dobiega końca i posłowie z Sejmu Wielkiego zdają sobie z tego sprawę. Jest jeszcze napięcie pomiędzy Rosją a Prusami, ale nie wiadomo jak długo. Sejm przedłużył swoją kadencję, a czołowi reformatorzy zrozumieli, że trzeba podążać drogą, jak to nazwano umiarkowanej monarchii.
— Przeprowadzono prace nad ustawami. Przyjęto uchwałę o miastach królewskich, która dawała mieszczanom pewne prawa polityczne oraz uchwałę o sejmikach, w której odebrano prawo głosu drobnej szlachcie. Wreszcie 3 maja przyjęto Ustawę Rządową, która całkowicie zmieniała strukturę władz centralnych. Za namową króla przyjęto zasadę trójpodziału władzy. Władzą wykonawczą była tzw. Straż PrawStraż PrawStraż Praw, w skład której wchodził król i ministrowie. Po raz pierwszy też wprowadzono zasadę odpowiedzialności ministrów przed sejmem i królem. Władzę ustawodawczą stanowił Sejm i Senat, zaś władzę sądowniczą trybunały i sądy stanowe. Wprowadzono dziedziczność tronu, zakazano liberum vetoLiberum vetoliberum vetoi konfederacji szlachty. Decyzje w parlamencie mogły zapadać tylko większością głosów. Mieszczanie z miast królewskich mogli brać udział w obradach Sejmu jednak tylko z głosem doradczym, zaś nad chłopstwem zamierzano roztoczyć opiekę prawną.
— I jak to się wszystko skończyło?
— Niedługo potem w styczniu w 1792 r. Rosja podpisała pokój z Turcją. Nic nie stało na przeszkodzie carycy Katarzynie do obalenia Konstytucji 3 maja i ponownego zniewolenia Polski. W Rzeczpospolitej miano tego świadomość, w związku z czym zabiegano o pomoc sąsiadów. Prusy jednak ogłosiły, że nie spełnią zobowiązań sojuszniczych, Austria zaś miała własne kłopoty z rewolucyjną Francją i na nią kierowała całą swoją uwagę. W związku z tym, że reorganizacja armii szła bardzo opornie i nie można było liczyć na pomoc z zewnątrz, posłowie po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej powierzyli królowi naczelne dowództwo nad armią. 29 maja 1792 r., nieco ponad rok po uchwaleniu Konstytucji, posłowie zawiesili działalność Sejmu Czteroletniego.

Rozdział 2 
Wywiad z historykiem na temat dokonań Sejmu Wielkiego

Materiał przedstawia rozmowę dziennikarza z historykiem dotyczącą postanowień Sejmu Wielkiego i ich skutków.

— Dziś gościmy u siebie historyka, pana Andrzeja Kowalskiego. Jak Pan sądzi, czy reformy Sejmu Wielkiego oraz Konstytucja 3 maja mogły naprawić państwo, gdyby nie interwencja z zewnątrz?
— Moim zdaniem nie można tego rozpatrywać w ten sposób. Z jednej strony bowiem państwa nie żyją w próżni, z drugiej zaś cały wysiłek reformatorski służył w dużej mierze właśnie dlatego, żeby obce państwa nie ingerowały w jej politykę. Stąd chociażby wprowadzenie dziedziczności tronu czy pozbawienie szlachty bez ziemi praw wyborczych.
— Jest to ciekawe, co Pan mówi, jednak mi chodzi o ocenę Konstytucji i jej wpływ na ustrój państwa.
— Konstytucja sama w sobie była fundamentem, na którym budowano nowoczesny jak na owe czasy ustrój Rzeczpospolitej w duchu oświecenia. Była ona wynikiem polskiej myśli politycznej i wyrastała z naszych tradycji ustrojowych. Reorganizowała oraz usprawniała pracę instytucji centralnych. Jednak to był dopiero wstęp do przebudowy stosunków prawnych. Planowano stworzyć konstytucję gospodarczą czy tzw. moralną oraz ujednolicić i zebrać obowiązujące prawa w kodeks. Chciano uregulować stosunki z mniejszością żydowską oraz z mniejszościami religijnymi. Prace nad tym przerywała jednak wojna z Rosją.
— Dlatego Pan tak usilnie twierdzi, że nie można pominąć w tej sprawie rosyjskiej interwencji?
— Tak, bo ona zakończyła to, co konstytucja zapoczątkowała. Problem z Konstytucją nie polega na tym, że była ona niedostatecznie albo zbyt rewolucyjna, tylko że nie dość uwagi i energii poświęcono reformom skarbowym i poborowi rekruta. Kto jak nie wojsko miało bronić reform Rzeczpospolitej przed wrogo nastawionymi sąsiadami? I jak się niestety szybko okazało, taka potrzeba obrony szybko zaistniała, a Rzeczpospolita nie była na to przygotowana.
— Dziękuję bardzo za wyczerpującą wypowiedź!
— Dziękuję również.