Do wyboru, do koloru – neologizmy, archaizmy i poetyzmy
Słowniki języka polskiego notują tysiące rozmaitych wyrazów. Wśród nich znajdują się słowa powszechnie znane i używane w codziennej komunikacji. Określamy je mianem słownictwa ogólnego. Obok niego w języku funkcjonują wyrazy o ograniczonym zasięgu, np. terminy naukowe, archaizmy, neologizmy czy słownictwo charakterystyczne dla języka poezji.
Wyjaśnij znaczenie wyrazów: 'inkaust', 'drzewiej', 'smartfon', 'programista'. Możesz skorzystać ze słownika języka polskiego lub innych dostępnych źródeł. Wskaż, czy podane słowa należą do archaizmów czy do neologizmów.
Co oznaczają pojęcia: neologizm i archaizm?
Neologizm jest nowym elementem językowym w jakimś języku. Pojęcie to odnosi się do wyrazów, związków frazeologicznych i form gramatycznych. Niektóre neologizmy upowszechniają się, to znaczy, że zaczynają być stosowane przez liczniejszą grupę osób, w większej liczbie tekstów, inaczej mówiąc – wchodzą na stałe do języka ogólnego. Tego typu neologizmami są m.in. wyrazy 'wyobraźnia' (zastąpiła pochodzącą z łaciny 'imaginację'), 'śmigłowiec', 'pomnik', 'komputer', 'zmywarka' oraz frazeologizmy 'pirat drogowy' lub 'wczasy pod gruszą'.
Szczególnym rodzajem neologizmów są wyrazy, którym nadaje się nowe znaczenie – nazywamy je neosemantyzmami, np. 'okno' to nie tylko oszklony otwór w ścianie, ale również termin informatyczny. Neologizmy pojawiają się w stylu naukowym, potocznym (tworzą je głównie dzieci i młodzież), w prasie i literaturze pięknej (m.in. w utworach Bolesława Leśmiana, Juliana Tuwima lub Mirona Białoszewskiego).
Archaizmy są to wyrazy, wyrażenia lub formy gramatyczne dziś nieużywane, a charakterystyczne dla języka sprzed kilkudziesięciu lub kilkuset lat. Wyróżniamy:
- archaizmy fonetyczne - słowa, których wymowa uległa zmianie (np. 'jenerał', 'sumnienie'),
- archaizmy fleksyjne - słowa, których odmiana uległa zmianie (np. 'ptacy'),
- archaizmy leksykalne - słowa, które wyszły już z użycia (np. 'świekra' to ‘matka męża’, a 'rąbek' to ‘chusta’),
- archaizmy znaczeniowe - słowa, które zmieniły swoje znaczenie (np. wyraz 'sklep' oznaczał kiedyś ‘piwnicę znajdującą się pod podłogą domu’).
Archaizmy spotykane są zarówno w tekstach dawnych, jak i współczesnych. Ich użycie
w utworach literackich zwiększa realizm prezentowanych wydarzeń i przytaczanych dialogów oraz wprowadza odbiorcę w atmosferę danej epoki. Taki zabieg nazywany jest stylizacją językową.
Zadaniowo
Wymień trzy przykłady neologizmów chętnie używanych przez młodzież lub przez nią wymyślonych.
Przeczytaj poniższy fragment artykułu na temat neologizmów, a następnie wykonaj polecenia.
Nowe słowa - nowe światyBłędy są nieświadomymi, wynikającymi z niewiedzy naruszeniami reguł, a neologizmy są wynikiem świadomej twórczości, nazywania czegoś dotychczas nienazwanego albo nazwaniem tego czegoś w sposób celowo oryginalny, odświeżający język. Jeśli się upowszechnią – wzbogacą go.
'Nowe słowa' to z greckiego 'neologizmy'. Są bardzo ciekawe
i ważne w posługiwaniu się językiem [...]. W kontekście neologizmów niepokoi zwłaszcza pytanie: czy neologizmy są [...] błędami? Tu przyjmę, że są to innowacje, które ubarwiają język
i pokazują potencjalne słowa oraz zwroty. Niektóre się upowszechniają i trafiają do powszechnego użycia, a potem do słowników. Tak na przykład w XIX w. stworzono polską terminologię chemiczną i utworzono sztucznie tlen wodór, ołów, siarka itd.[...]
Neologizm to nowy element w języku o postaci nowego słowa, kilkuwyrazowej frazy, niestandardowej formy gramatycznej
(np. fleksyjnej), wreszcie nowe znaczenie starego wyrazu. Potrzeby wprowadzania neologizmów bywają różne. Poeci budują nowe światy wymagające nowych słów. Specjaliści potrzebują słów dla nazwania – na przykład – substancji chemicznych lub elementów techniki komputerowej i elektronicznej. Natomiast dzieci chętnie tworzą je, aby 'poprawić' język dorosłych, uczynić go bardziej 'logicznym', ekonomicznym, analogicznym
(np. poeciarz lub [jeden] spodń). Czynią to zresztą bardzo świadomie. [...] np. dlaczemu, nanibowy, dziadekpra.Źródło: Halina Zgółkowa, Nowe słowa - nowe światy, „Polonistyka” 5.12.2017, dostępny w internecie: https://www.czasopismopolonistyka.pl/artykul/nowe-slowa-nowe-swiaty [dostęp 30.11.2021], Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).
Niektóre wyrazy dawniej miały inne znaczenie niż współcześnie. Co znaczyły w dawnej polszczyźnie poniższe słowa? Połącz je z odpowiadającymi im objaśnieniami. Jeśli będziesz mieć wątpliwości, skorzystaj ze słownika etymologicznego w wydaniu książkowym lub w internecie.
‘ojcowizna’, ‘matka’, ‘liść’, ‘szpara w ścianie’, ‘dostojnik, władca’, ‘rzeź’
| ksiądz | |
| maciora | |
| ojczyzna | |
| skała | |
| list | |
| rzeźba |
Tren VIINieszczesne ochędóstwoochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej namilszej corycory!
Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie,
Żalu mi przydajecie?
Już ona członeczków swych wami nie odzieje:
Nie masz, nie masz nadzieje!
Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany.
Już letniczekletniczek pisany
I uploteczkiuploteczki wniweczwniwecz, i paski złocone,
Matczyne dary płonepłone.
Nie do takiej łożnicełożnice, moja dziewko droga,
Miała cię maćmać uboga
Doprowadzić; Nie takąć dać obiecowała
WyprawęWyprawę, jakąć dała.
GiezłeczkoćGiezłeczkoć tylko dała a lichą tkaneczkęlichą tkaneczkę;
Ociec ziemie bryłeczkę
W główki włożył. – Niestetyż, i posag, i ona
W jednej skrzynce zamkniona.Źródło: Jan Kochanowski, Tren VII, [w:] tegoż, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1986, s. 15–16.
Zdecyduj, którym archaizmom z utworu odpowiadają definicje znajdujące się pod nim. Wyrazy należy wpisać w mianowniku.
‘stroje, ozdoby’ to ........................
‘letnia sukienka’ to ..................
‘wstążki do włosów’ to ....................
‘córki’ to ............
W literaturze, przede wszystkim w poezji, funkcjonują również elementy językowe nazywane poetyzmami, które nadają utworowi liryczny charakter, np. 'niebiosa', 'boleść', 'kwiecie', 'jutrzenka', 'tchnąć', 'śnić'. Wśród nich jest wiele archaizmów, np. 'wieczerza', 'komnata'.
Używane współcześnie poetyzmy to słownictwo zaczerpnięte m.in. z utworów
Jana Kochanowskiego, Juliusza Słowackiego czy Juliana Przybosia.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: neologizm, neosemantyzm, archaizm, język ogólny.