Joanna Olczak‑Ronikier W ogrodzie pamięci

[…] Mój dom rodzinny był domem okaleczonym, pozbawionym elementu męskiego, opanowanym przez kobiety, bo mieszkała z nami jeszcze służąca, miła Anielcia, i moja niania Halinka, a potem wychowawczyni – antypatyczna panna Anna. A także jadała u nas i spędzała swój wolny czas niezamężna siostra mego dziadka, ciocia Edzia, pracująca w księgarni. Jednak mimo braku męskiej ręki to niewielkie kobiece państewko było świetnie zorganizowane i funkcjonowało nadzwyczaj sprawnie. Dwie wielkie tragedie osobiste: samobójcza śmierć dziadka i rozwód matki zostawiły rany w sercach, ale nie naruszyły życiowego ładu. Od rozpaczy i rezygnacji ratowała wewnętrzna dyscyplina i poczucie misji, którą stanowiło wydawnictwo. Równocześnie atmosfera domu była daleka od ascezy. I babka, i matka w dziecinnie łakomy, zmysłowy sposób lubiły radości i przyjemności, jakie daje świat. Piękne przedmioty, eleganckie stroje, futra, kapelusze, magazyny mód, teatr, wystawy, restauracje, kawiarnie, przyjęcia, miłe towarzystwo. Obie bardzo były wrażliwe na urodę otoczenia, więc nasze pięć pokoi w amfiladzie – niepojęte dla mnie słowo „amfilada” podkreślała babka z dumą po wojnie – zakomponowane były jak dzieła sztuki, z najwyższą troską o kolorystyczną harmonię ścian, mebli i obrazów. Wszędzie oczywiście stały biblioteczne półki z książkami w pięknych oprawach. Na tle zielonych ścian jadalni – jesionowe biedermeierj00000001BB1v50_000tp001biedermeier i barwny fryz pod sufitem złożony z portretów Piastów Zofii Stryjeńskiej. „Aż mnie w dołku ściska, kiedy tych dwudziestu chłopa dźga mnie swoimi ślipiami”, skarżyła się stara służąca Marcinowa, której już nie poznałam. Czerwień koloru wina w salonie współgrała z lśniącymi mahoniami. Portret babki w czerwonej pelerynie pędzla Leona Kaufmannaj00000001BB1v50_000tp002Leona Kaufmanna czarował secesyjnym wdziękiem. Na ścianach wisiały obrazy Eugeniusza Zakaj00000001BB1v50_000tp003Eugeniusza Zaka, Bolesława Cybisaj00000001BB1v50_000tp004Bolesława Cybisa, Leopolda Gottliebaj00000001BB1v50_000tp005Leopolda Gottlieba, a także mój wizerunek, namalowany przez przyjaciela rodziny Eliasza Kanarka. Na stołach, na komodach, na sekretarzykach stały ukochane przez moją babkę secesyjne przedmioty: ozdobne wazony pełne świeżych kwiatów, misterne koszyczki ze srebra, talerze i patery z miśnieńskiej porcelany. Babcia lubiła wyrazy uznania dla swego smaku. Któregoś dnia zaprosiła znaną z ekscentryczności Stryjeńską, niezwykle popularną przed wojną twórczynię folklorystycznych obrazów ukazujących się w albumowych wydaniach u Mortkowiczaj00000001BB1v50_000tp006Mortkowicza. Przed obiadem oprowadziła panią Zofię po domu, by pochwalić się najnowszymi artystycznymi nabytkami i pokazać jej, jako znawczyni, firmowe znaki i sztance cennych przedmiotów. Potem wszyscy zasiedli do starannie nakrytego stołu.
Gdy z wazy nalano zupę pomidorową, malarka podniosła swój pełny talerz i przewróciła go do góry dnem. Wśród ogólnej konsternacji wyjaśniła uprzejmie: „Chciałam tylko sprawdzić, jaka to marka”.

Dom – mityczna kraina pierwszych zachwytów, wzruszeń, lęków i elementarnych doświadczeń – znikł widocznie z mojego życia zbyt wcześnie, bo nie zostało mi po nim żadne wspomnienie. Nie pamiętam swego dziecinnego pokoju i zabawek. Ani wyglądu reszty pomieszczeń. Wszystko co wiem – wiem z opowieści. Nie przypominam sobie żadnych domowych wydarzeń. Ani tych zwyczajnych. Ani tych nadzwyczajnych. Leczył mnie Janusz Korczakj00000001BB1v50_000tp007Janusz Korczak podobno niezbyt go lubiłam. Julian Tuwim przyniósł Słonia Trąbalskiego z dedykacją: „Dla Joasi kochasi od Juleczka kochaneczka” – nie sądzę, by zrobiło to na mnie specjalne wrażenie. Nie został mi w pamięci żaden ślad kolorów, smaków, zapachów dzieciństwa […]. Jedyne, co naprawdę dobrze pamiętam z przedwojennego dzieciństwa, to kolorowe tomy pełne cudownych ilustracji, wierszyków i bajkowych opowieści. Najpierw czytano mi na głos, potem nauczyłam się sylabizować wyrazy samodzielnie. Książki były duże i ciężkie, więc okładałam się nimi na puszystym dywanie i machając nogami, odpływałam w tajemnicze krainy. W zaczarowany świat Piotrusia Pana z rysunków Rackhamaj00000001BB1v50_000tp008Rackhama, w mgły i śniegi bajek Andersena ilustrowanych zwiewnymi rycinami Dulacaj00000001BB1v50_000tp009Dulaca. W świat bardziej realny, gdzie Marcelianek Majster Klepka „z węzełka, co wszystko zmieści, nawet i sto czterdzieści narzędzi”, wyjmował młotki, gwoździe piły, dłutka i reperował zepsute stoły, krzesła, własne trepki, a jego majsterkowanie tak precyzyjnie pokazane na ilustracjach Stefana Themersonaj00000001BB1v50_000tp00AStefana Themersona. Płakałam, kiedy umierała nieszczęsna Kasia z baśni Rydla O Kasi i królewiczuj00000001BB1v50_000tp00BO Kasi i królewiczu. Pękałam ze śmiechu, kiedy grubasy rysowane przez Lewitta i Himaj00000001BB1v50_000tp00CLewitta i Hima jadły tłuste kiełbasy w wagonie, który ciągnęła lokomotywa Tuwima.

Gdzieś w niebie stoi oszklona szafka, w której czekają na mnie te wszystkie dawno temu czytane, zagubione książki. Myślę, że zawdzięczam im spokój ducha i psychiczny ratunek w latach wojny. Przygody doktora Dolittle, wędrówki Nilsa Holgersona przez Szwecję na grzbiecie dzikich gęsi, smutki Nemeczka z Chłopców z Placu Broni – to była rzeczywistość, której wtedy poświęcałam uwagę. Wszystko inne wydawało się złym snem.

j00000001BB1v50_00000_BIB_001Joanna Olczak-Ronikier, W ogrodzie pamięci, Kraków 2004, s. 210–212.