Dopełnienie jako część zdania. Sposoby wyrażania dopełnienia

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• zna składnię zdania pojedynczego, jej poszczególne elementy, takie, jak: przydawka, orzeczenie, podmiot, dopełnienie, okolicznik

• podaje pełną definicję dopełnienia

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• wskazać w zdaniu dopełnienie oraz wymienić rodzaje i sposoby jego wyrażania

• wskazać istotne cechy składniowe i znaczeniowe dopełnienia

• odróżnić dopełnienie od innych części mowy, takich jak: przydawka, podmiot, orzeczenie

• ustawić dopełnienie zgodnie z poprawnym szykiem zdania

2. Metoda i forma pracy

Ćwiczenia gramatyczne, praca w grupach, pogadanka

3. Środki dydaktyczne

Ćwiczenia gramatyczne podane przez nauczyciela

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

1. Zajęcia rozpoczyna krótkie przypomnienie wiadomości o poszczególnych częściach zdania, ze szczególnym uwzględnieniem przydawki i dopełnienia.

2. Nauczyciel podkreśla najważniejsze informacje dotyczące przydawki, a mianowicie, iż przydawka to każde określenie rzeczownika.

b) Faza realizacyjna

1. Nauczyciel stwierdza, iż w wypadku dopełnienia sprawa jest trudniejsza, ponieważ może ono określać kilka części mowy: czasownik, przysłówek, przymiotnik, liczebnik przymiotnikowy; równocześnie nie każdy wyraz określający te części mowy jest dopełnieniem (podobną funkcję bowiem pełni także okolicznik). Aby utrwalić te wiadomości, nauczyciel proponuje zapisanie definicji dopełnienia:
   Dopełnienie to określenie czasownika, rzadziej przymiotnika, przysłówka, czy liczebnika przymiotnikowego. Odpowiada na pytania przypadków zależnych z wyjątkiem mianownika.

2. Nauczyciel zapisuje zdania na tablicy, zaś wybrani uczniowie wskazują dopełnienia i zapisują do nich pytania, np.

   • Janek czyta książkę. (czyta – co? – książkę)

   • Pułkownik dowodzi dużym oddziałem. (dowodzi – czym? – oddziałem)

   • Piotr jest podobny do ojca. (podobny – do kogo? – do ojca)

   • On jest wierny swojej dziewczynie. (wierny – komu? – swojej dziewczynie)

   • Postąpiliśmy zgodnie z przekonaniem. (zgodnie – z czym? – z przekonaniem)

   • Maciek jest zawsze pierwszy do zabawy. (pierwszy – do czego? – do zabawy)

3. Ćwiczeniem, które ma utrwalić różnice między dopełnieniem a przydawką, jest analiza zdań:

   • Rzut dyskiem jest trudny.

   • Gra w piłkę podoba się chłopcom.

   • Malowanie na szkle wymaga zdolności.

4. Nauczyciel proponuje, by w oparciu o wykonane wcześniej ćwiczenia oraz inne przykłady podać sposoby wyrażania dopełnienia:

   1. rzeczownik – odwołanie do przykładów z punktu 2

   2. zaimek rzeczowny :

   • Lubię go bardzo.

   • Śniło mu się o podróżowaniu.

3. przymiotnik:

   • Lekarz odesłał chorego do szpitala.

   • Wiódł ślepy kulawego.

4. bezokolicznik:

   • Janek chce dostać rower.

   • Musimy chodzić do szkoły.

5. wyrażenie przyimkowe:

   • Piotr gra w karty.

   • Klasa odwykła od pracy.

5. Kolejnym etapem jest utrwalenie wiadomości o rodzajach dopełnień. Nauczyciel wyjaśnia w oparciu o przykłady:

   3. bliższe – występuje w stronie czynnej

   • Mama kupuje rano bułki.

   • Chłopiec kopie piłkę.

Dopełnienie bliższe po przekształceniu strony czynnej na bierną, staje się podmiotem:

• Bułki są kupowane przez mamę.

• Piłka jest kopana przez chłopca.

b) dalsze – występuje w stronie czynnej

• Matka kupiła córce sukienkę.

• Nauczyciel odczytał uczniom oceny.

• Sukienka został kupiona córce przez matkę.

• Oceny zostały odczytane uczniom przez nauczyciela.

6. Prowadzący podaje informacje na temat prawidłowego miejsca dopełnienia w zdaniu. Może odwołać się do przykładów z wcześniej wykonanych ćwiczeń.

c) Faza podsumowująca

1. Nauczyciel krótko podsumowuje wiadomości na temat dopełnienia, jego istotnych cech składniowych i znaczeniowych.

2. Wspólnie z uczniami przypomina informacje na temat okolicznika jako samodzielnej części zdania.

5. Bibliografia

1. Podracki Jerzy, Dopełnienie jako część zdania, „Język polski w szkole”, R.XXIX, z.4, Kielce, nr 84/1983.

2. Stypka Alicja, Gramatyka w gimnazjum. Ćwiczenia dla klasy 1, Wyd. Oświata, Warszawa 2000.

3. Dubisz Stanisław (red.), Nauka o języku dla polonistów, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1997.

6. Załączniki

Zadanie domowe

W podanych zdaniach wskaż dopełnienie, określ jego rodzaj oraz część mowy, którą zostało wyrażone:

- Paweł nie potrącił Katarzyny.

- Dyrektor rządzi fabryką.

- Ojciec kieruje samochodem.

- Cała klasa myśli o zbliżającej się wycieczce.

- Żołnierze są wierni ojczyźnie.

- Magda jest wrażliwa na komplementy.

- Gra w piłkę podoba się chłopcom.

- Janek jest w biurze.

- Jutro udaje się do Warszawy.

- Ta droga prowadzi do lasu.

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Scenariusz dla klasy I gimnazjum. Jest częścią cyklu obejmującego dwie jednostki lekcyjne poświęcone analizie dopełnienia (lekcja 1)